نگرشی بر اخلاق پزشکی نوین

پیوستگی اخلاق و علم در حوزه‏های مختلف دانش، همواره به عنوان یک اصل مهم و مسلم برای ارتقای مادی و معنوی بشر مطرح بوده است. در قلمرو علوم تجربی، خصوصاً علم طب نیز، از دیرباز اخلاق، جزئی لاینفک محسوب می‏شده است و عالمان طب در کنار پرداختن به مسائل پزشکی و توصیه‏های دارویی، توصیه‏های اخلاقی نیز داشته‏اند. با توجه به جایگاه علم طبابت که به شرافت وجود و اهمیت حفظ نفس انسانی مرتبط می‏باشد، و با در نظر گرفتن کاربرد وسیع طب در سلامت انسان‏ها، تحقیقات فراوان و موضوعات مستحدثه جدید در این حیطه، و همچنین سابقه تخلفات فراوان از چارچوب‏های انسانی و اسلامی در تاریخ طب، اخلاق در حوزه پزشکی از اهمیت دو چندانی برخوردار می‏باشد. نیاز وافر جوامع به مقوله اخلاق، در اکثر جوامع خصوصاً طی دهه‏های اخیر، رویکردی دوباره را در پی داشته است و اخلاق پزشکی سنتی۱ را به اخلاق پزشکی نوین معاصر۲ متحول نموده است. در این مقاله، جهت رعایت اختصار، مباحث مطرح در حوزه اخلاق پزشکی نوین به صورت مختصر و گذرا ذکر گردیده‏اند
تاریخچه اخلاق پزشکی
اخلاق پزشکی سنتی بیش از همه با اندیشه‏ها و تفکرات فلاسفه بزرگی چون سقراط (۲۹۹ـ۴۷۰ ق. م)، افلاطون (۳۴۷ـ۴۲۷ ق. م) و ارسطو (۳۲۲ـ۳۸۴ ق. م) پیوند و نزدیکی داشته است (۱، ۲). این متفکران یونانی، علم اخلاق را در کنار علم پزشکی فراگرفته بودند و آن‏را «هنر زیستن» و «مراقبت و مواظبت از نفس» توصیف می‏نمودند. در همان دوران، بقراط(۳۸۰ـ۴۵۰ ق. م) سوگندنامه معروف خود را تنظیم کرد. بقراط اولین کسی بود که مبانی اخلاقی را در قالب قسم‏نامه با طبابت درآمیخت. سوگندنامه بقراط در حقیقت به منزله یک تعهدنامه اخلاق برای متون و به‏کار بستن اصول اخلاقی حرفه پزشکی محسوب می‏شد(۳).
اما پس از آن دوران، با پدید آمدن نظریات مختلف در حیطه فلسفه اخلاق، حوزه اخلاق پزشکی نیز تحت تأثیراتی قرار گرفت. عمده‏ترین مکاتب فلسفی اثرگذار در این حیطه، مکتب کانتی(وظیفه‏مدار۳)، مکتب اخلاقی نفع‏مدار۴، و مکتب اخلاق فضیلت‏مدار بوده‏اند(۳، ۴). ادیان و آموزه‏های مذهبی نیز در شکل‏گیری اخلاق پزشکی در جوامع نقش بی‏بدیلی داشته‏اند. اسلام و علمای اسلامی، خصوصاً در دوران شکوفایی علوم در تمدن اسلامی، توجه ویژه‏ای به اخلاق در طب داشته‏اند و این امر در رساله‏ها و کتب اندیشمندان آن عصر به خوبی هویدا است. یکی از دست نوشته‏های بسیار ارزشمند آن دوران، پندنامه پزشکی اهوازی متعلق به علی‏بن مجوسی اهوازی(۳۱۸ـ۳۸۴ هـ. ق) است که از سوگندنامه بقراط بسیار کامل‏تر است(۳، ۵، ۶). اما دو قرن اخیر با پیشرفت‏های وسیع و خیره کننده‏ای در حوزه دانش و فناوری پزشکی همراه بوده است که به فراخور نیاز، به تغییر و تحولات عمیقی در اخلاق پزشکی منجر گردیده است. لذا اخلاق پزشکی سنتی تا حدودی کارایی خود را از دست داده و با اخلاق پزشکی کاربردی نوین جایگزین گردیده است. اخلاق پزشکی سنتی عمدتاً شامل اصول و مبانی امر کننده یا نهی کننده بود؛ اما اخلاق پزشکی نوین با رسالت پرداختن به موضوعات و مباحث مطرح در جهان پزشکی و تلاش برای ارائه راهکارهای اخلاقی در مواقع لازم شکل گرفته است(۳). در حال حاضر در بسیاری از کشورهای جهان، اخلاق پزشکی نوین به‏صورت علمی و عملی با شیوه‏های جدید مبتنی بر حل مسئله، ۵ مطرح و به درجات متفاوت فعال می‏باشد. فعالیت‏های اخلاق پزشکی طی دهه اخیر در کشور توسعه روزافزونی داشته است که در مقالاتی(۷، ۸) نیز منعکس گردیده است.
تعریف اخلاق پزشکی نوین
اخلاق پزشکی یکی از شاخه‏های اخلاق حرفه‏ای۶ است که سعی دارد اخلاقیات را به صورت کاربردی در حیطه عمل پزشکان و کادر پزشکی و نیز در حوزه تصمیم‏گیری‏های اخلاقی در طب وارد نماید. بر اساس مطالب بیان شده، دیگر اخلاق پزشکی صرف بیان صفات اخلاقی پسندیده برای پزشکان، یا نحوه برخورد پزشک با بیمار، و یا صرفاً تدوین قوانین حرفه‏ای در باب آداب معاشرت طبیب، و یا بیان قواعد مذهبی به تنهایی، نمی‏باشد(۳). بلکه اخلاق پزشکی فعالیتی تحلیلی است که طی آن افکار، عقاید، تعهدات، روش رفتار، احساسات، استدلالات و بحث‏های مختلف در حیطه تصمیم‏گیری‏های اخلاق پزشکی به صورت دقیق و انتقادی بررسی می‏شود و در موارد لازم دستورالعمل‏هایی صادر می‏گردد. تصمیمات اخلاق پزشکی در حیطه عملکرد طبی، بدیهیات و ارزش‏ها، خوب یا بد، صحیح یا نادرست، و باید و نبایدها را مشخص می‏سازند(۹). به بیانی دیگر: اخلاق پزشکی مقوله‏ای کاربردی است که راهکارهای سازمان یافته را برای کمک به پزشک در تبیین، تحلیل و حل مباحث اخلاقی در طب بالینی فراهم می‏نماید(۱۰). در همین راستا «اخلاق زیستی۷» نیز مبحثی است که به تبادل نظر و تأمل پیرامون موضوعات اخلاقی در طب، علوم بهداشتی و زیست‏شناسی می‏پردازد(۳).
موضوعات مطرح در اخلاق پزشکی نوین
طی چند دهه اخیر، مباحث عمیق اخلاقی در حوزه اخلاق پزشکی مطرح شده است که توجهات زیادی را در جوامع مختلف به خود جلب نموده است. وسعت‏یافتن دانش بشری، ارتقای فناوری‏ها، افزایش توانمندی‏های انسانی در تشخیص و معالجه بیماری‏ها، و تعدد راه‏های انتخابی برای پزشکان و بیماران، سوءالات روزافزونی را مطرح نموده است که اخلاق پزشکی سنتی، علی‏رغم ارزش و قدرت خود، نتوانسته است پاسخگوی این پرسش‏ها باشد. این مسائل عمدتاً دستاوردهای جدید در حوزه علوم پزشکی و عناوین عمده‏ترین موضوعاتی هستند که برای عالمان اخلاق و پزشکان جوامع دغدغه آفرین بوده است. عناوینی چون:
۱. ارتباطات حرفه‏ای در طب؛ ۲. جایگاه جسم انسانی؛ ۳. انسان قبل از تولد؛ ۴. انسان نابالغ(جسمی یا فکری)؛ ۵. پیوند اعضا و بافت‏ها؛ ۶. خاتمه حیات انسانی؛ ۷. زیست فناوری و اخلاق پزشکی؛ ۸. شیوه‏های جدید القای بارداری؛ ۷. پژوهش‏های پزشکی.
در اینجا عناوین ذکر شده به صورت مختصر توضیح داده خواهند شد. علاقه‏مندان می‏توانند تفصیل مطالب را در کتاب پزشک و ملاحظات اخلاقی(۳) مطالعه فرمایند.
ارتباطات حرفه‏ای در طب
ارتباطات حرفه‏ای در حیطه پزشکی را می‏توان شامل ارتباط بین پزشکان و بیماران، اخذ رضایت، رازداری، حقیقت‏گویی، و ارتباط با همکاران دانست(۳). جایگاه بیمار در نظام فکری ـ ارزشی پزشک، امر مهمی است که تأثیر زیادی بر رعایت اصول اخلاقی دارد. احترام به اختیار بیمار(اتونومی)۸، خودداری از پدرسالاری۹ از سوی پزشک و استفاده از ظرفیت و توان جسمی و روحی بیمار برای تصمیم‏گیری‏های لازم، فرایندی مهم در حیطه طبابت است. وجدان کاری، احساس مسئولیت حرفه‏ای، دارا بودن صلاحیت علمی و عملی لازم و عدم بهره‏جویی‏های مادی، جسمی یا روحی از بیمار نیز مقوله‏های مهمی هستند.
مسئله «رضایت۱۰»، نحوه اخذ آن و میزان آگاهی و شناختی که باید برای بیمار فراهم شود، از عناوین مهم مورد بحث در اخلاق پزشکی است. اخذ رضایت آگاهانه۱۱ در حال حاضر، جنبه‏های قانونی نیز یافته است و لذا اطبا و همکاران آنها اگر اطلاعات کافی در اختیار بیمار نگذارند و یا بر خلاف رضایت او عمل نمایند، ممکن است به علت اهمال یا تعدی به حقوق بیمار تحت تعقیب قرار گیرند(۱۱). برای معتبر بودن رضایت اخذ شده، رعایت سه اصل ضروری است(۱۱):
الف. اطلاعات کافی در اختیار بیمار گذاشته شود؛
ب. بیمار صلاحیت لازم را برای دادن رضایت و ظرفیت کافی برای درک اطلاعات داده شده و تصمیم‏گیری دارا باشد؛
ج. تصمیم بیمار کاملاً آزادانه و داوطلبانه باشد.
جایگاه جسم انسان
جسم انسان، از منظر مکاتب و مذاهب مختلف، ارزش و جایگاه متفاوتی دارد. بر همین اساس موضوعاتی چون: تشریح جسد، اتوپسی، اخذ عضو از جسد و استفاده‏های آموزشی و پژوهشی دیگر از جسد، از نظر اخلاقی مورد مناقشه است.
انسان قبل از تولد
زمان شروع اطلاق کلمه « انسان» به موجود در حال رشد در رحم، از سوءالاتی است که در جوامع و مکاتب مختلف با پاسخ‏های گوناگونی روبه‏رو می‏باشد. آیا ارزش انسانی از زمان لقاح به نطفه حاصله تعلق می‏گیرد؟ آیا ارزش حیات رویان۱۲ و جنین در حد یک انسان کامل می‏باشد؟ اگر حیات جنین و مادر منوط به مرگ دیگری باشد، کدامیک در اولویت نجات خواهند بود؟ در اینجا است که بایستی به تفاوت بین جایگاه زیست‏شناختی رویان و جنین و جایگاه فلسفی آن دقتی موشکافانه داشت. سقط جنین، پژوهش بر روی رویان و جنین، عقیم‏سازی و پیشگیری از بارداری برخی موضوعاتی هستند که از نحوه رویکرد پزشک به جایگاه و ارزش انسان قبل از تولد، بسیار تأثیر می‏پذیرند.
انسان نابالغ(جسمی یا فکری)
کودکان به‏علت نواقصی که در ظرفیت درک و تصمیم‏گیری آگاهانه دارند، در اخلاق پزشکی توجه ویژه‏ای به آنان شده است. مسئله اخذ رضایت در کودکان و جلوگیری از سوء استفاده‏های احتمالی از مهم‏ترین مباحث است. برخی سوءالات عمده در این حوزه عبارتند از(۳):
۱. سن قانونی برای پذیرش اختیار کودک در تصمیم‏گیری کدام است؟
۲. چه کسانی می‏توانند به‏جای کودک تصمیم بگیرند؟
۳. در صورت تعارض بین خواسته‏های کودک و ولی او، چه باید کرد؟
۴. درموارد سوء استفاده از کودک یا کودک‏آزاری وظیفه پزشک چیست؟
استفاده از کودکان در پژوهش‏های پزشکی و نحوه رویکرد اخلاقی در افراد دچار عقب‏ماندگی ذهنی، معلولیت‏های شدید جسمی یا بیماری‏های صعب‏العلاج از دیگر موضوعات مطرح در این حیطه می‏باشد(۱۲، ۱۳).پیوند اعضا و بافت‏ها
اولین پیوند بالینی عضو در سال ۱۹۵۴ م صورت پذیرفته است؛ اما پیشرفت دانش و فناوری در این زمینه، در دهه اخیر بسیار چشمگیر بوده است. پیوند اعضا و بافت‏ها چنان با مباحث اخلاقی عمیقی آمیخته است که در اکثر کشورهای جهان توجه علمای مذهبی، فیلسوفان و اخلاقیون، حقوقدانان، پزشکان و دست‏اندرکاران امور پزشکی و حتی عموم جوامع را جلب نموده است. مباحث اخلاقی گسترده در این حیطه، در کتاب منسجمی مورد بحث قرار گرفته است(۱۴). موضوعاتی همچون: پیوند از جسد، پیوند از دهنده زنده، ارتباط مادی و مالی بین دهنده و گیرنده عضو پیوندی و راهکارهای جدیدی همانند پیوند از حیوانات و شبیه‏سازی درمانی۱۳ چالش‏های زیادی را ایجاد نموده‏اند.
کمبود عضو پیوندی و راه‏های قابل قبول اخلاقی برای تأمین اعضای مورد نیاز از مهم‏ترین مباحث در این حیطه می‏باشد. مشکلات عرفی یا قانونی پیوند از جسد در برخی کشورها، تجارت سوداگرانه در اخذ پیوند دهندگان زنده غیر خویشاوند و مرگ بسیاری از بیماران در انتظار پیوند، مسائلی هستند که لزوم جست‏وجوی راهکارهای قابل پذیرش در جوامع مختلف را ایجاب نموده است. از این رو، برخی کشورها با ایجاد نظام «رضایت مفروض»۱۴، راه را برای برداشت عضو از جسد بدون اخذ رضایت قبلی هموار نموده‏اند؛ اما در اکثر کشورهای جهان، نظام «رضایت آگاهانه»۱۵ وجود دارد (۱۸ـ۱۵). در حال حاضر استفاده از اعضای افراد دچار مرگ مغزی در بسیاری از کشورها پذیرفته شده است. کمبود عضو مورد نیاز، استفاده از اعضای کودکان آننسفال۱۶ ـ که فاقد سطوح فوقانی مغز بوده و قادر به ادامه حیات نیستند ـ و بیماران دچار وضعیت نباتی۱۷ از موضوع‏هایی است که در اکثر جوامع با مخالفت‏های عمده‏ای روبه‏رو بوده است(۱۵). اخذ پیوند از دهنده زنده، اخذ رضایت آگاهانه، جلوگیری از سودجویی‏های مادی، چگونگی جبران صدمات و خسارات احتمالی فرد دهنده، نحوه اخذ عضو از کودکان و افراد دچار اختلالات شعور، شرایط انتخاب فرد گیرنده و راهکارهای اخلاقی ایجاد بانک‏های اعضا و بافت‏های پیوندی از مهم‏ترین معضلات اخلاقی موجود هستند. استفاده از بافت‏های جنینی، شائبه صدور جواز سقط جنین را در برخی جوامع ایجاد نموده است. برای همین، با مخالفت‏هایی همراه می‏باشد. استفاده از شبیه‏سازی و سلول‏های بنیادی انسان، شیوه جایگزین بالقوه‏ای است که خود مسائل اخلاقی منحصر به‏فردی را به همراه داشته است؛ از جمله: ارزش موجود به دست آمده، شأن و کرامت والای انسانی، دستکاری در خلقت الهی، خطرناک بودن و عوارض سوء این روش، سراشیبی لغزنده به سوی تولید انسان شبیه‏سازی شده و شائبه تجارت و سوداگری انسان و اعضای انسانی(۲۳ـ۱۹).
برخی مباحث پیرامون پیوند اعضا در ایران، برخی راهکارهای اخلاقی تأمین عضو و موضوع همانندسازی در اسلام طی مقالات جداگانه‏ای(۲۸ـ۲۴) بیان گردیده اند.
خاتمه حیات انسانی
خاتمه حیات انسان چه با خود فرد باشد یا دیگران، بدون تردید با ارزش‏گذاری ما نسبت به حیات انسان ارتباط محکمی دارد. در حیطه اخلاق پزشکی، مهم‏ترین موضوع مرتبط با این مقوله، «اتانازی» یا مرگ آسان می‏باشد. مسئله حدود اختیار فرد، نوع اتانازی(فعال یا غیرفعال)، موضوع عدم احیای برخی بیماران و مشکلات اجتماعی و اخلاقی ناشی از پذیرش اتانازی، مسائلی هستند که هر جامعه با توجه به زمینه‏های دینی و فرهنگی خود بدان پرداخته است(۳۰، ۲۹، ۲۳).
زیست فناوری و اخلاق پزشکی
دست‏آوردهای زیست فناوری در حیطه پزشکی، عمدتاً شامل مهندسی ژنتیک، شبیه‏سازی، اصلاح نژاد، تهیه نقشه ژنوم انسانی، ژن درمانی و سایر پژوهش‏های ژنتیک می‏باشد و در ضمن اینکه چشم‏اندازی امیدوار کننده را در درمان بیماری‏ها ایجاد نموده است؛ پیامدهای اخلاقی جدی را نیز درپی داشته است. در حال حاضر با توجه به اهمیت استراتژیک موضوعات بالا، توان علمی بشر در این حوزه از اسرار علمی کشورها به شمار می‏آید(۴). با توجه به احتمال سوء استفاده و کاربردهای نابجایی که می‏تواند از دانش و فناوری‏های جدید صورت گیرد، نگرانی اخلاقیون امری بدیهی است.
شیوه‏های جدید القای بارداری
پیشرفت طب و فناوری پزشکی در زمینه تولید مثل و روش‏های جدید درمان نازایی، امیدهای جدیدی را در افرادی که از داشتن فرزند محروم هستند، ایجاد نموده است؛ اما از سوی دیگر مسائل اخلاقی نیز در این حیطه مطرح گردیده است که حل آنها نیازمند تبادل نظر پزشکان، اخلاقیون و علمای مذهبی می‏باشد. اختلاف نظرهای اخلاقی در مورد شیوه‏های مختلف استفاده از تخمک و اسپرم غیر همسر، رحم کرایه‏ای، وضعیت کودکان آزمایشگاهی، شبیه‏سازی و استفاده از سلول‏های بنیادی و مباحث دیگری چون: تغییر جنسیت و انتخاب جنس جنین، از موضوعات اخلاقی پزشکی نوین می‏باشد.
پژوهش‏های پزشکی
پژوهش، مبنا و اساس طبابت بالینی صحیح می‏باشد. طی دهه‏های اخیر گسترش تحقیقات پزشکی، ضرورت حاکمیت ارزش‏های اخلاقی و نهادینه شدن اصول انسانی در مراکز علمی ـ تحقیقاتی را ایجاب نموده است. متأسفانه تاریخ طب بیانگر سوء استفاده‏ها و انحرافاتی از مسیر پژوهش بوده است که البته در سطح جهان به قانونمند شدن و نظارت دقیق‏تر بر این‏گونه تحقیقات منجر گردیده است(۳۳، ۱۳ـ۳۱). در حال حاضر، بیانیه هلسینکی که انجمن پزشکی جهانی۱۸ در سال ۱۹۶۴ م تنظیم و تا کنون چندین بار مورد بازبینی و تکمیل قرار داده است، یکی از معتبرترین متونی است که در سطح بین‏المللی مورد قبول می‏باشد(۳۲). در کشور ما نیز کدهای ملی اخلاق در پژوهش‏های پزشکی که در ۲۶ اصل تدوین گردیده است، معیار عمل و مورد استفاده محققان می‏باشد(۳).
فلسفه اخلاق پزشکی
فلسفه اخلاق پزشکی، قسمتی اساسی از اخلاق پزشکی است که کوشش می‏کند در سایه تحلیل‏های فلسفی، درست و نادرست را در حیطه عمل در موضوعات مختلف و مراقبت‏های بهداشتی شرح دهد. تصمیم‏گیری‏های عملی در حیطه اخلاق پزشکی نوعاً نیازمند درک روشن از مباحث فلسفی مربوط می‏باشد. بنابراین، تبیین دقیق اصول و مبانی تعیین حسن و قبح در حیطه اخلاق پزشکی یک ضرورت است. برای کاربردی و مفید بودن بحث اخلاقی باید از معیارهای فهم، عمل و تصمیم‏گیری مناسبی استفاده شود، به نحوی که انسان‏های معتقد به اخلاقیات، آن‏را تصدیق نمایند. در کشورهای غربی، چهار اصل کلیدی برای راهنمایی در تصمیم‏گیری‏های اخلاقی در حال حاضر مطرح و مورد استفاده می‏باشد که عبارتند از(۱، ۳، ۱۱، ۳۶ـ۳۴): اختیار فردی۱۹ یا اتونومی، سودمندی،۲۰ عدم زیانباری۲۱ و عدالت۲۲.
این نظریه از متعارف‏ترین فرضیه‏ها در اخلاق پزشکی است که برای حل مسائل و مشکلات اخلاقی به کار می‏رود(۳۶). اما از آنجا که اسلام در هریک از چهار اصل ذکر شده، نظریات جامع و گاه متفاوتی با فرهنگ غربی دارد، تعیین چارچوبی مشخص برای تصمیم‏گیری‏های اخلاقی در طب برای پزشکان مسلمان ضرورت ویژه‏ای می‏یابد. این امر، وظیفه خطیر فلاسفه و اخلاقیون شیعه و فقهای مذهبی به همراه دانشمندان علوم پزشکی است که مباحث و موضوعات مختلف طرح شده را مورد بررسی قرار داده و چارچوبی جامع، قابل قبول و مشترک در جوامع اسلامی طرح‏ریزی نمایند. علاقه‏مندان به این حوزه از مباحث اخلاق پزشکی می‏توانند به کتاب پزشک و ملاحظات اخلاقی(۳) رجوع فرمایند.
خاتمه و نتیجه‏گیری
پیشرفت دانش و ارتقای فناوری‏ها در بخش‏های تشخیص، درمان و پیشگیری بیماری‏ها، طب قدیم را دچار چنان تحول عمیقی ساخته است که پزشکان جدید بدون اتکا به روش‏ها و ابزار نوین قادر به ادامه حیات خویش نخواهند بود. پزشکی نوین مسلماً نیازمند اخلاق پزشکی نوین است. موضوعات فراوانی در این حیطه مطرح می‏باشند که به عمده‏ترین آنها اشاره گردید. آنچه در انتهای بحث در خصوص فلسفه اخلاق پزشکی و ضرورت توجه ویژه به آن بیان شد، در حقیقت یک نیاز بنیادین و فوری است. با توجه به تفاوت‏های فلسفه و اخلاق اسلامی با فلسفه و اخلاق غربی، پایه‏گذاری اصولی یک نظام اخلاق پزشکی مبتنی بر چارچوب‏های اسلامی جهت جلوگیری از نفوذ فرهنگ غرب در کشورهای اسلامی یک ضرورت اساسی است.

منابع در دفتر خبرگزاری موجود است.
منبع:مجله ‏پژوهش و حوزه، شماره ۱۸و ۱۷

نویسنده:باقر لاریجانی

منبع : خبرگزاری فارس