سیره و سرشت انقلاب ایران

انقلاب اسلامی مردم ایران از آغاز پیروزی اعجاب صاحب نظران را برانگیخت. زیرا انقلاب اسلامی برخلاف سایر جنبش ها، نهضت ها، قیام ها، بدون تکیه بر اسلحه و کشتار و با اتکا به حضور میلیونی توده ها و رهبری یک رهبر روحانی به پیروزی رسید. پیروزی سریع و شگفت انگیزی که باعث سرنگونی سلسله پادشاهی در ایران شد تاکنون توجه و اعتنای بسیاری از صاحب نظران جهان را برانگیخته است. این نوشتار می کوشد برخی از مهم ترین برداشت های صاحب نظران مطرح را که پیرامون انقلاب شکوهمند اسلامی ایران کند و کاو کرده اند، عرضه نماید.
●ماهیت انقلاب اسلامی از دیدگاه تحلیل گران
انقلاب اسلامی با توجه به ابعاد متفاوتی که دارد به شکل های متفاوتی نظیر: انقلاب آزادیبخش ملی، مردم گرا، اجتماعی، بورژوا و اسلامی تبیین شده است.
گروهی که انقلاب ایران را آزادیبخش می دانند به این نکته متوسل شده اند که رژیم شاه دست نشانده امپریالیسم آمریکا بوده است و انقلاب مردم نوعی واکنش به سرسپردگی رژیم و طرد اجانب از کشور بوده است. اما از آنجا که انقلاب «آزادیبخش» به جنبش هایی اطلاق می شود که به طور مستقیم با استعمار خارجی به نبرد می پردازند به کار بردن این عنوان برای انقلاب ایران چندان راهگشا نیست. به کار بردن اصطلاح «انقلاب بورژوایی» که بعضاً از سوی گروه های چپ و مارکسیست به کار می رفت نیز در مورد انقلاب ایران مصداق ندارد زیرا قدرت بورژوازی پس از انقلاب نسبت به قبل از انقلاب افزایش نیافته است.
عده ای انقلاب ایران را دارای ماهیتی «اجتماعی» می دانند و از آنجا که انقلاب های اجتماعی بیشتر به تحولات اقتصادی - اجتماعی در عرصه طبقات کارگر و دهقان اطلاق می شود، انقلاب ایران نمی تواند ماهیتی صرفاً اجتماعی داشته باشد.
بسیاری از تحلیلگران با توجه به سهیم بودن طیف های وسیع در به وجود آمدن انقلاب اسلامی، آن را انقلابی مردم گرا (populist) می دانند. شکی نیست که با توجه به ائتلاف گروههای مختلف مردم و قشرهای گوناگون در به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی به کار بردن «انقلاب مردم گرا» عنوان مناسبی است. اما نامگذاری انقلاب ایران به «انقلاب اسلامی» با توجه به مضمون دینی آرمان های آن و نیز رهبری یک روحانی در ایجاد آن، بهترین عنوان برای انقلاب ایران است.
این انقلاب مردمی و اسلامی چگونه به وجود آمد؟ عوامل مؤثر در ایجاد آن کدامند؟ اینها پرسش های اساسی هستند که دانشمندان و جامعه شناسان هرکدام به فراخور تجارب و اندیشه های خود سعی می کنند به آنها پاسخ دهند که ذیلاً به برخی از آنها اشاره می شود.
۱- عوامل اقتصادی و جامعه شناختی در پیدایش انقلاب
یکی از صاحب نظرانی که عوامل اقتصادی - اجتماعی را در تبیین ریشه های انقلاب اسلامی مؤثر می داند رابرت لونی (Robert Looney) است که در کتاب «ریشه های اقتصادی انقلاب ایران» با بررسی استراتژی توسعه به این نتیجه می رسد که با توجه به فقدان اصلاحات نهادی، حکومت شاه نتوانست نارضایتی های ناشی از ناعدالتی و جابه جایی های اجتماعی را برطرف کند.
تدا اسکاچپول (teda skocpol) نظریه پرداز معروف انقلاب، در مقاله ای با عنوان «دولت تحصیلدار و اسلام شیعی در انقلاب اسلامی» فساد اقتصادی ناشی از نفت و ایدئولوژی شهادت طلبانه تشیع با نماد اسطوره ای ایثار را از علل انقلاب ایران معرفی می کند. وی می گوید: «اگر فقط در یک مورد انقلاب عامداً از سوی یک جنبش اجتماعی توده ای با هدف براندازی نظام کهن ساخته شده باشد، انقلاب ایران است... دیدگاهی که به روابط متقابل میان دولت، جامعه و سیاست سازمان یافته در ایران می پردازد، دیدگاهی کلان نگر و ساختاری است و ایران را در بستر متحول سیاسی و اقتصادی بین المللی قرار می دهد(۱)» تدا اسکاچپول چارچوب تحلیل خود را بر مبنای طبقات اقتصادی می داند، اما اهمیت عقاید و نظام های فرهنگی را در ایجاد کنش انقلابی نادیده نمی گیرد.
نظریه اسکاچپول هرچند به عنوان بخشی از عوامل مؤثر در وقوع انقلاب ایران راهگشاست اما با توجه به اینکه به شرایط طغیان طبقات تحت سلطه یعنی «کارگزاران» اصلی انقلاب نمی پردازد علت تامه محسوب نمی شود.
۲- عوامل روانشناختی و ذهنی در پیدایش انقلاب
تحلیل های روانشناختی برخلاف تحلیل های جامعه شناختی به متغیرهای خرد و انفرادی تأکید دارد. با توجه به نوع حکومت شاه که حکومتی فردی و غیردموکراتیک بود برخی از روانشناسان از زاویه ویژگی های روانی شاه و تصمیمات او انقلاب اسلامی را ریشه یابی کرده اند.
از جمله صاحب نظرانی که شخصیت فردی و روانی محمدرضا شاه را کاویده اند می توان از «ماروین زونیس» نام برد که در کتاب «شکست شاهانه» به ریشه های پیروزی انقلاب و شکست شاه پرداخته است. زونیس معتقد است: اگر شاه قبل از انقلاب دست به اصلاحات دموکراتیک زده بود و یا پس از انقلاب قدرت سرکوب آن را داشت، می توانست حکومت خود را حفظ کند، اما شخصیت او حاصل تربیت دوره کودکی او بود و در همه موارد باتردید و دودلی و دیر و غیر مؤثر عمل کرد و به همین سبب راه سقوط او هموار شد.»(۲)
هرچند خصایل شخصی شاه را در روند انقلاب و خیزش ملی نمی توان نادیده گرفت، اما توجه به عوامل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که اجازه شکل گیری چنین حکومتی را می دهد و نیز عواملی که منجر به خیزش و مقاومت ناگهانی توده ها می شود ضروری است. در تاریخ بسیاری از جوامع دنیا، شخصیت هایی نظیر شاه ایران وجود داشته اند که با انقلاب وجنبش اجتماعی از اریکه قدرت به کنار نرفته اند.
۳ - نقش عوامل سیاسی در پیدایش انقلاب
عده ای از نظریه پردازان برآنند تا از رهیافت سیاسی به ریشه های انقلاب اسلامی بپردازند. به عقیده آنان شاه هنگامی که برنامه های توسعه اقتصادی - اجتماعی خود را عملی می کرد، گروههای سیاسی جدیدی به وجود آمدندکه لازم بود در نهادهای سیاسی حکومت جذب شوند ، اما شاه نهادهای بادوامی ایجاد نکرد تا آن گروهها را جذب و سازماندهی کند و لذا در کوتاه زمان تبدیل به گروههای معارض و اپوزیسیون شدند.
آبراهامیان (Abrahamian) می نویسد: «انقلاب به این علت رخ داد که شاه در سطح اجتماعی - اقتصادی دست به نوسازی زد و به این ترتیب طبقه کارگر صنعتی را گسترش داد، اما نتوانست در سطح سیاسی دست به توسعه بزند و این ناکامی به شکلی اجتناب ناپذیر شکاف میان حکومت و ساختار اجتماعی را تشدید کرد،کانالهای ارتباطی میان نظام سیاسی و کل جمعیت را بست، شکاف میان محفل حاکم و نیروهای اجتماعی جدید را گسترده کرد و مهمتر از همه اینکه چندپلی را که در گذشته میان تشکیلات سیاسی و نیروهای اجتماعی سنتی خصوصاً بازار و مراجع مذهبی پیوند ایجاد می کرد، شکست.» (۳)
تحلیل کارکردی و عدم توسعه سیاسی در پیدایش انقلاب اسلامی جزو متغیرهای مقطعی و غیرمستقل است در حالی که بسیج توده از پایین در انقلاب ایران مستلزم توجه به ایدئولوژی های مستقل است و متغیرهای کارکردی به این رویکردها توجه ندارد و نمی تواند توضیح دهد که چرا توده ها از رهبر و یا گروه خاصی - به طور مثال روحانیون - تبعیت می کنند و نه دیگران؟۴ - تأکید بر عوامل فرهنگی و مذهبی در پیدایش انقلاب
جنبش های مذهبی و دینی باعث شده است که پژوهشگران در کنار سایر عوامل ظهور انقلاب عوامل فرهنگی را مد نظر داشته باشند. ژیل کپل (Kepel) در کتاب ارزشمند خود «انتقام خداوند» معتقد است که پروژه روشنگری پس از جنگ جهانی دوم مبنی بر جدایی دین از سیاست سبب واکنش نخبگان مذهبی و شکل گیری جنبشهای مذهبی از دهه ۱۹۷۰ به بعد شده است و انقلاب اسلامی ایران نیز واکنشی علیه «سکولاریسم» بود که به دنبال رویکردهای سکولاریزه در غرب به وجود آمد. طبق آموزه های کپل ریشه انقلاب ایران را نباید در کارکردهای اقتصادی و سیاسی جست وجو کرد بلکه باید علت موجده آن را در عوامل فرهنگی و بویژه نقش مذهب بازیابی کرد.
حامد الگار (Hamid Algar) در کتاب «ریشه های انقلاب اسلامی» عوامل مذهبی نظیر تشیع، رهبری امام خمینی و اسلام به عنوان یک ایدئولوژی را عوامل تعیین کننده در پیدایش انقلاب برمی شمارد. یان ریشار (yann Richard) اسلام شناس فرانسوی معتقد است که حکومت شاه پس از دهه ۱۹۶۰ به طور فزاینده ای مجذوب فرهنگ غرب شد و این امر موجب نگرانی اغلب طبقات اجتماعی ایران به ویژه بازاریان و علما گردید.
پیوند اندیشه های غربی با تسلط سیاسی و اقتصادی آنان در دهه ۱۹۷۰ بر ایران، ضدیت با غرب گرایی ازطرف رهبران روحانی را به دنبال داشت که همواره مسأله بازگشت به هویت فرهنگی ایرانی را دستمایه خود قرارمی دادند.
ریشار عنوان می کند که در انقلاب ایران تشیع از یک باور متعالی به یک ایدئولوژی متعالی رادیکال تبدیل شد و از آن برای مبارزه برسر «هویت» درجهان افسون زده استفاده شد. (۴)
ارزش نهادن واقعی به مردم، توجه به نیازهای عالی انسان، حاکم کردن انسان در سرنوشت خویش، ظلم ستیزی و طرفداری از محرومین و ... همه آموزه های دینی است که انقلاب اسلامی آنها را براساس دستورهای دینی در رأس اهداف خویش قرارداد و همینطور نظریات اجتماعی و سیاسی دین را که درطول قرن های متمادی مهجور مانده بود جامه عمل پوشانید.
امام خمینی (ره) به عنوان رهبری کاریزماتیک، محور و سمبل انگیزه دینی مردم ایران در راستای پیروزی انقلاب بود. رهبر انقلاب به روشنی اهداف انقلابی خود را بدون استفاده و کنایه و صریحاً ارائه نمود و مردم نیز بدون تردید و دو دلی با او هم پیمان شدند.
بنابراین عامل فرهنگی و مذهبی به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران اجتماعی مهمترین عامل پیروزی انقلاب اسلامی محسوب می شود.
۵- فرایندهای چند علتی در پیدایش انقلاب
تعداد زیادی از صاحبنظران انقلاب برآنند که تقارن عوامل متفاوتی مانند عوامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ایدئولوژی سبب پیدایش انقلاب اسلامی شده است. برخی از این تحلیلگران همه عوامل را مساوی می دانند و هیچکدام از آنها را ترجیح نمی دهند، اما برخی ضمن اعتقاد به عوامل متعدد تأثیر و نقش بعضی از آنها را برجسته تر می دانند.
نیکی. آر.کدی در کتاب «ریشه های انقلاب ایران» فرایندهایی نظیر اصلاحات نامتعارف شاه و تأثیر منفی آنها بر طبقات مختلف، سرکوب گروههای سیاسی، فقدان آزادی، ایدئولوژی انقلابی مذهب شیعه، شکاف میان انتظارات و واقعیات و... را موردتوجه قرار می دهد. (۵)
فرد هالیدی (Fred Halliday) در مقاله ای تحت عنوان «انقلاب ایران: توسعه ناموزون و مردم گرایی مذهبی» پنج علت را در انقلاب ایران عنوان می کند که عبارتند از: توسعه ناهماهنگ و سریع اقتصاد سرمایه داری در ایران، ضعف سیاسی رژیم شاهنشاهی، ائتلاف گسترده نیروهای مخالف، نقش اسلام در بسیج نیروها، زمینه متغیر و نامعلوم محیط بین المللی.» (۶)
جان فورن نیز از تحلیلگرانی است که می کوشد با ارائه هم نهادی از رهیافتهای مختلف به تبیینی از انقلاب اسلامی دست یابد. البته او بیشتر تأکید بر ساختار اجتماعی دارد. فورن هم چنین عامل فرهنگ را تحت عنوان «فرهنگ های سیاسی مخالف و مقاومت» از عوامل ظهور انقلاب محسوب می کند.
علاوه بر این او معتقد است که افول اقتصادی به وقوع انقلاب منتهی شد. ماحصل نظریه او این است که: چهار عامل توسعه وابسته، دولت وابسته و سرکوب گر، گشایش در نظام جهانی و افول اقتصادی باعث ظهور بحران شد و وجود فرهنگهای سیاسی مخالف، بازیگران مختلف را به سمت و سوی ائتلاف انقلاب و ضددولت هدایت کرد و درنهایت به پیروزی انقلاب اسلامی منجرشد.
حاصل کلام آنکه انقلاب اسلامی ایران پدیده شگفتی در جنبش های معاصر است که همه نظریه پردازان علوم اجتماعی را به چالش کشیده است و باعث شده است که نظریات متعددی دراین زمینه به وجود آید. هیچکدام از تبیینهای انحصاری نظیر عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و یا روان شناختی نمی توانند به تنهایی کنش انقلابی مردم ایران در بهمن ماه ۵۷ را تبیین نمایند.
به نظرمی رسد رهیافت چند علتی با محور عامل فرهنگ و مذهب بیشتر می تواند به این رویداد مهم قرن بیستم کمک کند و آن را تبیین نماید.
پانوشت ها
۱- حدیث انقلاب، جمعی از نویسندگان، الهدی، ۱۳۷۷ ص۱۷۴ مقاله خانم حمیرا مشیرزاده به نقل از: Skocpol, Rentier..., PP۲۵۶
۲- شکست شاهانه، ماروین زونیس، ترجمه عباس مخبر، طرح نو، تهران، ۱۳۷۰
۳- اروند آبراهامیان، به نقل از «حدیث انقلاب» ص۱۸۲
۴- حدیث انقلاب ص۱۹۰
۵- همان مأخذ ص۱۹۴
۶-Fred Halliday The Iranian Revolution
رضا آزادپور

منبع : روزنامه ایران