رویای پایداری

گرچه در همان زمان نیز بسیاری از کارشناسان معتقد بودند افزایش تولید گندم ناشی از شرایط مساعد اقلیمی سال گذشته، تخصیص بیش از ۷۰درصد یارانه کالاهای اساسی به گندم و سیاست خرید تضمینی گندم بوده و حمایت های دولت از کشت این محصول موجب کاهش سطح زیر کشت بسیاری از محصولات دیگر مانند پنبه شده است. از سوی دیگر اقبال کشاورزان به کشت گندم در سایه این سیاست ها حاصل شده و این امر افزایش سطح زیرکشت گندم آبی و دیم و در نهایت تولید بیشتر را به دنبال داشته است. گرچه در آن زمان نیز مجری طرح گندم و وزیر کنونی جهاد کشاورزی با دفاع از عملکرد دولت درچارچوب طرح محوری گندم، انتقال دانش، مهارت فنی و به کارگیری دانش آموختگان کشاورزی را مهم ترین عامل در افزایش تولید گندم دانسته و معتقد بود تأثیر عوامل جوی در تولید گندم چندان قابل توجه نبوده و با برنامه ریزی های انجام شده دستیابی به پایداری در تولید و خودکفایی گندم دور از دسترس نخواهد بود.
شاید براساس همین دیدگاه بود که تحقق رقم ۱۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تنی خرید تضمینی گندم مازاد به مصرف کشاورزان در سال زراعی جاری در ادامه روند خودکفایی گندم و افزایش تولید، وعده داده شد. اما همان طور که انتظار می رفت تأثیر شرایط جوی در تولید گندم خصوصاً در مزارع دیم غیرقابل انکار بوده و با کاهش نزولات جوی، سرمازدگی و سایر شرایط نامساعد اقلیمی رقم تولید و خرید تضمینی گندم مازاد در مصرف کشاورزان در سال جاری کاهش یافت. با این روند برخلاف گذشته در سال جاری خبری از برگزاری مراسم جشن خودکفایی گندم با حضور رئیس جمهوری، وزیر وقت جهاد کشاورزی و مجری طرح گندم نبوده و حتی ارایه آمار و ارقام خرید تضمینی، تولید گندم و واردات در سال زراعی جاری نیز با اکراه صورت می گیرد.
در سال گذشته وقتی برای گفت وگو با مجری طرح خودکفایی گندم به وزارت جهاد کشاورزی مراجعه کردم. محمدرضا اسکندری در گفت وگوی چندساعته به پرسش هایم پاسخ داد و در طول مصاحبه از پایداری در تولید گندم دفاع کرد اما در سال جاری وقتی ۶ پرسش را در زمینه آخرین آمار خرید تضمینی و تولید گندم، روند پرداخت مطالبات گندمکاران، تأثیر شرایط اقلیمی و پایداری تولید و میزان واردات گندم مطرح کردم ،با تأخیری چند ماهه تنها به برخی سؤالات از سوی معاونت زراعت وزارتخانه پاسخ داده شد. گرچه این پاسخ ها نیز ماحصل حداقل نزدیک به صدبار مکالمه تلفنی با بخش های مختلف پس از اعلام ممنوعیت مصاحبه تلفنی مسئولین این وزارتخانه بوده است. امیدواریم شفافیت و سرعت عمل بیشتری در اطلاع رسانی پیرامون چگونگی خودکفایی و پایداری در تولید گندم از سوی مسئولین ذی ربط صورت گیرد.
●ناپایداری در تولید گندم
وقتی وزیر جهاد کشاورزی در اردیبهشت ماه سال ۸۴ اعلام کرد رقم خرید گندم مازاد بر مصرف کشاورزان به ۱۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تن خواهد رسید، باور دستیابی به خودکفایی در تولید گندم تقویت شد، اما هرچه به روزهای پایانی سال نزدیک تر شدیم آمارها حاکی از کاهش خرید تضمینی و تولید گندم نسبت به مدت مشابه سال قبل بود و به نظر می رسید کاهش بارندگی برنامه های وزارتخانه برای تولید گندم را تحت تأثیر قرار داده است. در نشست چندی پیش وزیر جهاد کشاورزی با نمایندگان رسانه های جمعی وقتی از وی در مورد میزان خرید تضمینی، مصرف و واردات گندم در سال زراعی جاری سؤال شد، اسکندری چنین گفت: مصرف گندم در سال گذشته حدود ۱۱ میلیون و ۴۰ هزار تن بوده که با توجه به افزایش جمعیت مصرف گندم در سال جاری ۱۱ میلیون و ۲۰۰ هزار تن خواهد بود و پیش بینی می شود رقم خرید تضمینی گندم مازاد بر مصرف کشاورزان در سال جاری به حدود ۱۱ میلیون تن برسد و با این روند گمان نمی کنم مشکلی برای تأمین گندم مصرف روزانه کشور وجود داشته باشد.
وزیر جهاد کشاورزی افزود: پتانسیل های زیادی برای تولید گندم وجود دارد و باید یافته های علمی را به مزارع منتقل کنیم گرچه امسال شرایط مناسبی برای تولید گندم نبوده و با شرایط موجود باید رقم ۸ میلیون تنی خرید گندم مازاد برمصرف کشاورزان در سال زراعی جاری را شاهد باشیم اما با انتقال بخشی از یافته های علمی به مزارع، رقم کنونی خرید تضمینی گندم علیرغم شرایط نامساعد جوی محقق شده است.
●واردات گندم
گرچه براساس آخرین آمار خرید تضمینی گندم مازاد بر مصرف کشاورزان، تا تاریخ ۱۱ دی ماه سال جاری ۱۰ میلیون و ۹۳۶ هزار و ۱۳۲ تن خرید صورت گرفته که نسبت به رقم ۱۲ میلیون و ۱۴۰ هزار تنی مورد انتظار خرید در این تاریخ طی سال زراعی ۸۴-۸۳ و رقم خرید مشابه سال قبل در تاریخ ۱۰/۹/۸۴ از رشد منفی ۲۳/۲ درصدی برخوردار بوده است،اما وزیر جهاد کشاورزی معتقد است طی سال جاری ۲۰۰ هزار تن اختلاف تولید و مصرف گندم در کشور وجود دارد و در صورتی که در مصرف گندم بهینه سازی صورت گیرد با همین میزان خرید و تولید نیز احتیاجی به واردات گندم نخواهد بود.
محمدرضا اسکندری می افزاید: موضوع مطرح در شورای اقتصاد افزایش سرانه مصرف گندم در برخی مناطق از ۱۰ به ۱۵ کیلوگرم در ماه است و براین اساس به ازای هر نفر ۱۵۴ کیلوگرم گندم تخصیص خواهد یافت که با این رویه نیز درسال جاری نیازمند حدود ۱۰ میلیون و ۶۰۰ هزار تن گندم هستیم گرچه معتقدم لزومی برای افزایش مصرف سرانه گندم وجود ندارد اما در صورت تصویب شورای اقتصاد و افزایش مصرف سرانه ۵ کیلویی، در سال جاری نیازمند واردات ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار تن گندم خواهیم بود که با این موضوع مخالف هستم. وزیر جهاد کشاورزی می افزاید: برای تکمیل ظرفیت کارخانه های تولید آرد نیز اجازه واردات گندم و تبدیل آن به آرد برای صادرات پیش بینی شده و در واقع اجازه واردات گندم در این زمینه در گرو صادرات آرد است. همچنین در برخی استانها مانند مازندران به دلیل مصرف عمده برنج، سرانه آرد توزیعی بیش از بخش های با سرانه بالا بوده که این امر نشانگر نبود مصرف سرانه گندم در این مناطق است.
●پیش بینی تولید گندم تنها ۱/۷ درصد کاهش یافته است
این در حالی است که معاون زراعت وزارت جهاد کشاورزی معتقد است پیش بینی تولید گندم در سال جاری با وجود شرایط نامساعد جوی ۱/۷ درصد کاهش نشان می دهد و از نظر علم آمار پیش بینی ها با ۱۰ درصد مثبت یا منفی قابل قبول است.
نادری شهاب در پاسخ به این پرسش که چرا رقم ۱۲ میلیون و۴۰۰ هزار تنی پیش بینی شده برای خرید گندم مازاد بر مصرف کشاورزان در سال جاری محقق نشده است،چنین می گوید:
بر اساس آمارهای رسمی و موجود سال ،۱۳۸۳ خرید گندم ۲۱۱/۱۱ هزار تن گزارش گردیده است. معمولاً پیش بینی تولید در اوایل کشت گندم با توجه به سطح زیر کشت از طریق کارشناسان مرکز و استانها صورت می گیرد و از نظر علم آمار پیش بینی ها با ۱۰ درصد مثبت یا منفی قابل قبول است. در آن سال افزایش تولید ۸۰۲ هزار تن به میزان ۱/۷ درصد تولید نسبت به سال قبل پیش بینی گردید که به دلایل متعددی تحقق نیافت؛ از آن جمله می توان تغییرات اقلیمی و آب و هوایی در مراحل رویشی و زایشی و اثر آن بر زراعت گندم را نام برد.در سال هایی که از نظر شرایط آب و هوایی مطلوب است اثرات اقلیمی مثبت و بالعکس اثرات منفی خواهد بود.اما با به کارگیری امکانات، منابع، دانش و مدیریت در امر تولید می توان دامنه این کاهش یا افزایش را محدود ساخت، کاهش رقم ۱/۷ درصد در شرایط کشور ما منطقی به نظر می رسد. در سال جاری علی رغم تلاش کارشناسان دولتی و کارشناسان ناظر گندم، بهره گیری از عوامل تولید، استفاده مطلوب از آب و خاک، پیش بینی تدارکات و نهاده ها و حضور گندمکاران، توانستیم اثرات منفی اقلیمی را به حداقل برسانیم. اگر این مدیریت جامع نبود قطعاً این کاهش بیشتر بود. مراحل دوره کاشت، داشت و برداشت گندم در مناطق سرد، معتدل و گرم جنوب در ایران بین ۵ تا ۸ ماه از سال طول می کشد، این دوره بلند در مناطق مختلف گندم تحت تأثیر عوامل جوی از قبیل تغییرات دما، سرما و گرما، ریزش تگرگ، بارندگی، سیل، بادهای گرم و... قرار گرفت. این تغییرات اقلیمی در تمامی کشورها اتفاق می افتد و منحصر به کشور ایران نمی باشد.
وی می افزاید: اما در کشورهای پیشرفته تلاش نموده اند که اثرات این عوامل اقلیمی را از طریق علمی کنترل و یا به حداقل برسانند. به عنوان مثال استفاده از باردار نمودن ابرها، استفاده از ارقام مقاوم و متحمل به تنش های زنده و غیر زنده، بهره گیری و کنترل سیلابها، توسعه سیستم های آبیاری تحت فشار و احداث سدهای بزرگ و کوچک، آبخیزداری، حفظ منابع طبیعی پایه وپیش بینی های هواشناسی از روش هایی است که تلاش می شود خسارات را به حداقل ممکن برساند. اما تاکنون هیچ کشوری نتوانسته به طور کامل همه عوامل محیطی را در اختیار مدیریت خود درآورد. کاهش ۵/۱۴ درصد بارندگی نسبت به سال قبل و ۵/۹ درصد نسبت به بلندمدت و مهم تر از آن توزیع و پراکنش نامناسب و تأثیر آن بر دیم زارها بیش از مزارع آبی بوده است. در ایران سهم سطح زیر کشت دیم زارها ۴/۶۱ درصد و سهم مزارع آبی
۶/۳۸ درصد بوده است. تولید۳۰ درصد از دیم و آبی ۷۰ درصد از کل می باشد و زراعت دیم بسیار تحت تأثیر شرایط اقلیمی است؛ چرا که عوامل تولید در زراعت آبی نسبت به زراعت دیم بیشتر در کنترل انسان است. برای مثال با آبیاری و تغذیه گیاهی به موقع می توان خسارت خشکسالی را در زراعت آبی به حداقل رساند. بدیهی است که خشکسالی در سالهای بعد اثراتی را بر کیفیت و کمیت منابع آبهای سطحی و تحت الارضی و نهایتاً زراعت آبی به جا خواهد گذاشت.
معاون زراعت وزارت جهاد کشاورزی می افزاید: در سال زراعی۱۳۸۳ در مناطقی از کشور بین ۳۰ تا ۵۰ روز بارندگی در مراحل حساس رشد به تعویق افتاد که خود اثرات نامطلوبی داشت. در بعضی از مناطق سرمای شدید پائیزه (معتدله و سرد) و سرمای دیررس بهاره در مناطق سرد همراه با تأخیر در بارندگی در دوره جوانه زنی و سرمای همزمان آن سبب وضعیت نامناسب سطح سبز گردید.
بر اساس آخرین گزارشها از استانها میزان خسارت وارده به مزارع گندم در سال ۱۳۸۳ به دلیل سرمازدگی ۱۲۸۱۰۰۰ هکتار، تنش های رطوبتی از بارندگی در مراحل حساس رشد ۲۰۳۰۰۰۰ هکتار و سهم سیل و تگرگ ۲۶۰۰۰۰ هکتار بوده است که خسارتی بین ۵ تا ۱۰۰ درصد به سطح سبز و تولید مزارع وارد نموده است. تلاش می شود با تمهیدات مدیریتی و به کارگیری روش های علمی بتوانیم در سال های آتی خسارت مربوط به شرایط اقلیمی را در زراعت دیم به حداقل برسانیم. از سوی دیگر در تمام دنیا پیش بینی تولید با ۱۰ درصد کاهش یا افزایش قابل قبول است.
نادری شهاب در این زمینه که با وجود عدم تحقق میزان پیش بینی شده تولید گندم در سال زراعی جاری، خودکفایی در تولید گندم کشور تا چه حد دارای خصیصه پایداری است، می گوید: اصولاً پایداری تولید در یک محصول زراعی از دو جنبه قابل بحث است؛ یکی از نظر تولید که اساساً نیاز به واردات گندم نباشد و کشور در مقابل واردات به طور دائمی و پایدار بیمه شود و جنبه دیگر پایداری تولید با لحاظ نمودن حفظ منابع طبیعی پایه، خاک، آب، ترکیب توأمان با سایر محصولات زراعی در الگوی کشت و رعایت تناوب زراعی است که پایداری تولید را برای همیشه تضمین می نماید. این دو موضوع بالاخص از جنبه دوم برای وزارت جهاد کشاورزی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است که در هر دو زمینه برای تولید محصولات زراعی تلاش می کنیم. برای دستیابی به خودکفایی پایدار با افزایش سطح زیر کشت یا تجهیز و نوسازی اراضی زیر سدهای در حال احداث و احداث شده، استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار، آبی نمودن دیم زارها و بهینه سازی مزارع در شرایط تولید اقدامات اساسی انجام شده که بایستی توسعه هرچه بیشتری در این زمینه صورت گیرد. با این روش ها می توان افزایش عملکرد واحد سطح و توسعه سطح را با هم داشت. وی می افزاید: روند عملکرد طی سالهای ۸۰-۷۹ نشان می دهد که میانگین عملکرد در واحد سطح ۱۷۰۳ کیلوگرم در هکتار بوده است، ولی در سال ۱۳۸۳ این میانگین به ۲۱۴۱ کیلوگرم در هکتار در اراضی آبی و دیم رسیده است. قطعاً نه تنها مدیریت جامع تولید با تأمین به موقع خدمات و نهاده ها، مدیریت صحیح مزرعه، به کارگیری کارشناسان ناظر و کارشناسان مروّج و حضور فعال زارعین در مراحل کاشت، داشت و برداشت نقش داشته است، بلکه عملیات تجهیز و نوسازی مزارع و تبدیل اراضی دیم به آبی نیز بی تأثیر نبوده است.
نادری شهاب می گوید: تفاوت عملکرد در سال ۱۳۸۳ نسبت به ۱۳۷۹ به میزان ۴۳۷ کیلوگرم بوده است و عملکرد ۲۱۴۱ در مقایسه با کشورهای پیشرفته و توسعه یافته مانند آمریکا ۲۹۰۲ و چین ،۴۲۰۲ آرژانتین ،۲۵۳۹ کانادا ۲۶۱۲ و اتحادیه اروپا ۵۸۵۴ کیلوگرم در هکتار پایین تر است، لذا بایستی راه پایداری خودکفایی را در افزایش عملکرد در واحد سطح جست وجو و برای آن برنامه ریزی کرد تا با توانمندی و دانش همکاران، کارشناسان، مدیران و بهره برداران بتوانیم نه تنها پایداری در خودکفایی را تثبیت نموده بلکه در آینده به عنوان یکی از کشورهای صادرکننده گندم در دنیا مطرح باشیم.
معاون زراعت وزارت جهاد کشاورزی در پاسخ به این که با روند مذکور رقم مربوط به تولید گندم در سال زراعی گذشته تا چه حد ناشی از شرایط آب و هوایی بوده است، می گوید: بدون شک شرایط آب و هوایی و تغییرات آن به عنوان یک عامل در افزایش یا کاهش تولید محصولات نقش به سزایی ایفا می نماید. تولید گندم نه تنها در کشور ایران بلکه در تمام کشورهای جهان تا حدودی تحت تأثیر عوامل اقلیمی است و تجارت جهانی گندم نیز از این عامل متأثر می شود؛ چرا که در سال های مطلوب شرایط عرضه گندم به بازار تجارت جهانی بیشتر و در سال های نامطلوب سطح ذخایر گندم کاهش نشان می دهد.
نادری شهاب می افزاید: گزارش های استان ها و بررسی های کارشناسی نشان می دهد که در سال گذشته بارندگی ۵/۱۴ درصد کاهش یافته و در بعضی مناطق با افت دما، سرمای شدید و طولانی پائیزه و عدم بارش در برخی مواقع تا ۵۰ روز در مراحل رویشی و زایشی گیاه، خسارتی در سطح معادل ۵۷/۳ میلیون هکتار بین ۵ تا ۱۰۰ درصد به مزارع وارد نموده است که این امر ناشی از اثرات شرایط جوی و اقلیمی است، اما با همه این شرایط ناپایدار و نامطلوب میزان پیش بینی تولید تنها ۱/۷ درصد کاهش نشان می دهد که جای خوشحالی است و امیدواریم با استفاده مطلوب عوامل تولید و به کارگیری روش های نوین علمی و مدیریتی خسارت احتمالی که بر اثر شرایط نامطلوب اقلیمی حادث می گردد را در سال های آتی به حداقل ممکن برسانیم.
علی ابراهیمی

منبع : روزنامه همشهری