فعالیت اقتصادی شمس پهلوی

خواستگاه طبقاتی و وضعیت مالی خانواده پهلوی قبل از کودتای ۱۲۹۹ باعث شد که به محض کسب قدرت به دنبال جمع‌‍‌آوری مال و ثروت باشند. این میل که در عصر رضاشاه با غصب املاک و اموال مردم صورت گرفت، پس از شهریور ۱۳۲۰ و ورود نیروهای بیگانه که منجر به استعفای رضاشاه و ترک ایران شد، به امور اقتصادی و تجمع ثروت مبدل گشت.
در این بین خواهر بزرگ شاه، شمس پهلوی فعالیت چشمگیری نمود. اولین اقدام او تجارت الماس بود که در زمان حضور او در افریقای جنوبی (زمان تبعید پدرش) انجام شد. بدین ترتیب که الماس و سنگهای قیمتی مرغوب در افریقای جنوبی شناسایی شده و با قیمت ارزان خریداری می‌گشت و سپس با واسطه به ایران ارسال می‌شد تا به چندین برابر به فروش برسد. اسناد زیادی درباره تجارت الماس در سال ۱۳۲۰ در آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر موجود است. (۱) از این اسناد برمی‌آید که رضاشاه نیز خود با این اقدام دخترش موافق بوده. و حتی در نامه‌‌ای که برای شمس نوشت قول داد که الماس درخواستی او را توسط اشرف به دست او برساند.(۲)
اما پس از فوت رضاشاه دست شمس از افریقای جنوبی کوتاه شد و شرایط آن روزگار کشور زمینه را برای انجام امور اقتصادی مهیا نمی‌کرد.
این رویه تا زمان دولت مصدق ادامه داشت. دکتر مصدق به دلیل صرفه‌جویی در امور اقتصادی دست خاندان شاهی را از کلیه امور برید و به جهت دخالتهای بی دلیل اشرف و ملکه مادر در سیاست آن دو را به اروپا تبعید کرد. دوران تبعید آنان با کمبودهای مالی بسیار سپری شد.
اما پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که با وساطت امریکاییان در ایران صورت گرفت شمس، اشرف و ملکه مادر به ایران بازگشتند. از این زمان به بعد شرایط اقتصادی واجتماعی ایران تغییر نمود. وامهای آمریکایی به سوی ایران سرازیر گشت و فروش بشکه‌های نفت خام به حداکثر رسید و ایران به ژاندارم منطقه مبدل گشت. در این بین با تقسیم اموال و اراضی که رضاشاه به زور از مردم این مرز و بوم گرفته بود، اعضای خاندان سلطنتی ثروتمند گشتند و به فعالیتهای اقتصادی پرداختند. به طوری که ظرف چند سال در کلیه شرکتهای بزرگ اقتصادی، تجاری، صنعتی و تولیدی یکی از این افراد دست داشتند و یا سرمایه‌گذار و سهامدار اصلی به حساب می‌آمدند.
در این زمان شمس نیز وارد عرصه اقتصاد شد و با به ارث بردن املاک وسیع در غرب تهران و مهرشهر کرج صاحب ثروت عظیمی گشت. او در ابتدا با فروش مقداری ازا ین زمینها سرمایه‌ای به دست آورد و علاوه بر سرمایه‌گذاری در امور مختلف خود به تأسیس یک کارخانه آب میوه در املاک خود دست زد. میوه مورد احتیاج از باغهای وسیع املاکش به دست می‌آمد. این کارخانه اولین کارخانه آب میوه بسته‌بندی در ایران بود. او اندکی بعد شروع به ساختن کاخی بزرگ در این املاک کرد. و با اخذ بودجه عمرانی دولت جهت املاک خود بر قیمت آن افزود و شهرکی در حوالی آن به نام مهرشهر کرج ایجاد نمود.
از سرمایه‌گذاریهای اقتصادی فراوان شمس می‌‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ۱. تصفیه شکر اهواز ۲. لبنیات پاک ۳. قند دزفول ۴. باغداری گل چشمه ۵. سازمان زراعی مهرشهر ۶. سردخانه‌های مختلف با ظرفیتهای مختلف در مهرشهر و گرگان ۷. شرکت مهر ساختمان ۸. شرکت آلوم پارس ۹. شرکت دامداری ایران و اسکانیش ۱۰. شرکت آب میوه و مربا ۱۱. شرکت دامپروری. (۳) علاوه بر آن قسمتی از درآمد او صرف تأسیس رستوران، پمپ بنزین و سوپرمارکت ‌شد. وی دارای ویلاها و کاخهای متعددی در سراسر جهان بود. مانند ویلای واشنگتن، ویلای پاریس، ویلای کالیفرنیا ،...و قصر مروارید، کاخ نوبهار و کاخ مهرشهر.
هزینه زندگی شمس برطبق اسنادی که پس از انقلاب اسلامی منتشر شد شامل :
ــ سال ۱۳۴۹ پانزده میلیون تومان، ۱۳۵۰ بالغ بر ۲۰ میلیون تومان و در سال ۱۳۵۱ معادل ۲۵ میلیون تومان بوده است و البته این جدای حسابهای کلان بانکهای خارج از کشور و هزینه کاخها و ویلاهای او بوده است. (۴) وی در اواخر عصر پهلوی یکی از سرمایه‌داران بزرگ ایران به حساب می‌آمد.

۱. سند ۱۱۲الف ۱۳۲۲۷، ۱۱۲الف ۵۳۲۱۶ و ش ۱۱۲الف ۹۳۲۱۶ موجود در آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
۲. اسناد ش ۱۱۲الف ۱۳۳۲۶/ ۱۱۲الف ۲۸۲۷/ ۱۱۲الف ۱۳۲۲۷ مبنی بر الماس و برلیان درخواستی شمس به تهران. موجود در آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
۳. الموتی، مصطفی. ایران در عصر پهلوی. ج ۱۰. صص ۷۳-۷۲.
۴. پهلوی‌ها. ج ۲. ص ۱۲۳.
نیلوفر کسری

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران