نزاع متشرعه و شیخیه در کرمان

در سال ۱۳۲۳ق در زمان حکومت عزیزالله میرزا ظفرالسلطنه بر کرمان شورشی به وقوع پیوست که از جمله جرقه های اولیه انقلاب مشروطه به شمار می آید. اعتراض به حوادث کرمان زمینه مناسبی برای اتحاد روحانیون تهران فراهم آورد که از آن در جهت تعمیق مبارزه با عین الدوله بهره جستند. ریشه های این شورش را باید در دوره حکومت علینقی میرزا رکن الدوله بر کرمان جست و جو کرد.
رکن الدوله در سال ۱۳۲۲ق به حکومت کرمان منصوب شد و از همان ابتدا مردم با حکومت او به مخالفت برخاستند. علت اصلی نارضایتی مردم این بود که رکن الدوله کارهای مهم شهر را به خوانین ابراهیمیه سپرد و موجب قدرت گیری شیخیه شد. او امیرالامرا را برای وصول مالیات ها و مختارالملک را به سمت کلانتر کرمان تعیین کرد، هر دوی آنها از ابراهیمیه بودند.
انتصاب این افراد خشم وکیلی ها را برانگیخت. ابراهیمیان از بازماندگان ابراهیم خان ظهیرالدوله پسر عموی فتحعلی شاه و پدر حاج کریم خان کرمانی بنیانگذار شیخی های کریم خانی کرمان بودند، که سالها بر کرمان حکومت کردند و صاحب قدرت و ثروت و نفوذ فراوانی در منطقه بوده اند. وکیلی ها نیز از نوادگان میرزا محمداسماعیل خان نوری وکیل الملک بودند که او نیز برای مدتی حکومت کرمان را در اختیار داشت. وکیلی ها و ابراهیمی ها دو خاندان متنفذ کرمان بودند که رقیب یکدیگر به حساب می آمدند بنابراین اقدام رکن الدوله در تفویض کامل قدرت به یکی از این دو خانواده موجب نارضایی خانواده دیگر شد.
خوانین وکیلی از جمله عدل السلطنه که سالها نایب الحکومه، رئیس نظام و سرتیپ توپخانه بود با همدستی موثق الدوله و با حمایت و همراهی سادات میرزا حسین خانی به دسیسه چینی برای حکومت رکن الدوله پرداختند. امان الله شهاب الممالک نایب الحکومه کرمان هم که به دلیل ریاست امیرالامرا معزول شده بود در جناح مخالفان قرار داشت و هر روز به تهران تلگراف زده از اوضاع نابسامان کرمان شکایت می کرد. آیت الله سید محمد طباطبایی شکایات واصله از کرمان را توسط عزیزالله میرزا ظفرالسلطنه که پیش از رکن الدوله حاکم کرمان بود نزد محمدعلی میرزا ولیعهد فرستاد که در مدت سفر مظفرالدین شاه به فرنگ اداره مملکت به عهده او بود در نتیجه این شکایات، رکن الدوله ناچار امیرالامرا را عزل و نایب الایالگی کرمان را به عین الملک برادر خود واگذار کرد اما او هم دو سه روزی بیشتر بر این مسند دوام نیاورد و استعفا داد. قرار شد مجلسی مرکب از عدل السلطنه (از وکیلی ها)، امیرالامرا (از ابراهیمیه) و دو سه نفر دیگر تشکیل و اداره امور کرمان به آنها واگذار شود، اما این تدبیر هم سودی نبخشید.
در این زمان شخصی به نام شیخ بحرینی که واعظی توانمند بود، وارد کرمان شد و در منابر به بدگویی از شیخیه پرداخت. وکیلی ها هم از او حمایت کردند. چون سخنان او ایجاد آشوب می کرد رکن الدوله دستور تبعید او را صادر کرد. شیخ بحرینی را شبانه دستگیر کردند و به راورد در نزدیکی کرمان فرستادند. با انتشار خبر تبعید او مردم کرمان برآشفتند و حکومت را مجبور کردند شیخ را بازگرداند واین چنین بر اعتبار شیخ بحرینی نیز افزوده شد. در همین هنگام حاج میرزا محمدرضا فرزند آیت الله حاج ابوجعفر و نواده آیت الله حاج آقا احمد پس از چهارده سال تحصیل در اصفهان و عتبات به کرمان بازگشت. پدر و جد او نزدیک به یک قرن مرجع تقلید مردم کرمان بودند. او نیز در نجف از شاگردان آیت الله ملا محمد کاظم خراسانی و آیت الله سید محمد کاظم طباطبایی بود و حدود ده مجوز اجتهاد از سوی مراجع عظام معتبر آن روزگار در مورد او صادر شده بود. در بازگشت به کرمان استقبال شایانی از او به عمل آمد. سالخوردگان و جوانان و زنان به استقبالش شتافتند و چند روز دکان های شهر بسته بود و مردم به زیارت حاج محمدرضا مجتهد می رفتند. ورود او با اوج گیری درگیری های متشرعه و شیخیه همزمان بود.
حمایت آیت الله حاج محمدرضا از متشرعه و عزل امیرالامر بر قدرت متشرعه افزود. حاج شیخ محمدرضا از موقعیت استفاده کرد و امامت مسجد مدرسه محمد ابراهیم خانی در بازار قیصریه را که دارای موقوفه بود و سالها در اختیار شیخیه قرار داشت به پسرعمه اش آقای شیخ محمدصادق واگذار کرد، اما شیخی ها حاضر نشدند به سادگی مسجد را به شیخ محمدصادق واگذار کنند. میان شیخیه و متشرعه بر سراین مسجد درگیری روی داد و فراشان حکومتی ناچار به مداخله شدند و مردم فرار کردند، دراین حین به منزل حاج محمد خان مقتدای شیخیان رسیدند و مستحفظین او گمان کردند مردم قصد حمله به خانه را دارند. از این رو به سوی مردم تیراندازی کردند. چهل نفر دراین درگیری به قتل رسیدند.
خبر وقایع کرمان در اروپا به مظفرالدین شاه رسید و دستور عزل رکن الدوله را صادر کرد. ظفرالسلطنه که پیش از رکن الدوله حاکم کرمان بود، دوباره به حکومت آنجا منصوب شد. ظفرالسلطنه یک روز قبل از عزیمت به کرمان نزد آیت الله سید محمد طباطبایی رفت و آیت الله سید محمد طباطبایی به او یادآور شد که؛ برای خدمت به ملت با هم عهد بسته اند، بنابراین در حکومت کرمان راه عدل و انصاف پیش گیرد و با علمای آنجا خصوصا حاج محمدرضا به طریق دوستی رفتار کند. ظفرالسلطنه با موافقت علمای تهران و رضایت مردم کرمان که از حکومت پیشین او خاطره ای خوش داشتند در اواخر رجب ۱۳۲۳ق وارد کرمان شد.
ظفرالسلطنه از ابتدای ورودش شیخیه را از کارها برکنار و وکیلی ها را جایگزین آنها کرد. مختارالملک را از کلانتری عزل کرد و عدل السلطنه را به جای او نشاند و برای حکومت شهرهای کرمان از وکیلی ها استفاده کرد. حکومت رودبار را به رستم خان، جیرفت و جبال بارز را به علی خان محتشم الدوله و سیرجان را به علی خان داد، که هر سه از اولاد وکیل الملک بودند. نیابت ایالت و ریاست عدالت خانه را هم به فرزند خود حشمت السلطان تفویض کرد. ظفرالسلطنه در اولین ملاقات با علمای کرمان اعلام کرد که اگر خلاف قاعده از رعیت سر زد مورد مؤاخذه سخت خواهند شد. "من همه جور مأموریت درباره اهل کرمان دارم، از کشتن، از بستن و زنجیر کردن و اخراج بلد نمودن، همه اینها را مأمورم."
آیت الله حاج شیخ محمدرضا مجتهد نیز به صراحت در مقابل تهدیدهای ظفرالسلطنه اعلام موضع کرد و گفت: "بنده نه مالی دارم که از جهت مالم بترسم از دولت نه ملکی دارم، نه خانه ای، امروز نه کاری دست کسی دارم، نه از کسی پروا دارم. عبث نه مرا از شاه بترسانید نه از حاکم، بنده از این قجروها نمی ترسم."
دراین میان واقعه ای روی داد که منجر به رویارویی ظفرالسلطنه و آیت الله حاج شیخ محمدرضا شد. عده ای به محله یهودیان حمله کردند و خم های شراب آنها را شکستند و اعلام کردند که به حکم حاج شیخ محمدرضا مجتهد این کار را کرده ایم.
ظفرالسلطنه برای مذاکره درباره این حکم، عدل السلطنه و معتضد دیوان را به نزد آیت الله شیخ محمدرضا مجتهد فرستاد، اما نتیجه ای حاصل نشد. دو روز بعد آیت الله شیخ محمدرضا مجتهد تصمیم گرفت کرمان را به قصد مشهد ترک کند. ولی حدود ده هزار نفر از مردم کرمان جمع شده و مانع خروج ایشان از شهر شدند. عده ای از جمله برادران رکن الدوله نزد ظفرالسلطنه چنین وانمود کردند که مردم علیه حکومت شوریده اند و رهبر آنها نیز حاج شیخ محمدرضا مجتهد است. ظفرالسلطنه ابتدا سعی کرد شورش مردم را با مذاکره خاتمه دهد اما نماینده او که برای مذاکره اعزام شده بود نتوانست در انجام مأموریتش موفقیت کسب کند. ظفرالسلطنه به عین الملک و اعدل الدوله برادران رکن الدوله اختیار تام داد تا شورش را فرو نشانند. آنها نیز بی محابا به مردم تاختند و آیت الله شیخ محمدرضا مجتهد و پسرعمه او شیخ محمد صادق و چند تن از یاران نزدیک آیت الله را دستگیر کردند و با وضعی موهن به ارگ دولت بردند و در آنجا آنها را به چوب بستند تا شلاق بزنند، اما چند ضربه بیشتر نزده بودند که با مداخله سران سپاه از این کار منصرف شدند. سپس آیت الله حاج محمدرضا و پسرعمه اش را به بم تبعید کردند.
با انتشار خبر دستگیری آنها علمای کرمان خصوصا دو عموی آیت الله خود را به ظفرالسلطنه رساندند و شرح ماوقع را دادند. ظفرالسلطنه اظهار ندامت کرد و برادران رکن الدوله را مقصر این قضیه دانست و دستور داد که آیت الله را به کرمان بازگردانند. از فردای ان روز شهر کرمان دچار آشوب شدیدی شد. هیچ یک از علما به منبر و مسجد نرفتند بجز حاج محمدخان مقتدای شیخیه که او هم بر اثر فشار مردم ناچار شد شهر را ترک کند. انعکاس خبر چوب خوردن آیت الله حاج محمدرضا مجتهد در تهران موجب خشم علمای تهران شد. آیت الله طباطبایی و آیت الله بهبهانی با هم عهد بستند که در مقابل چنین توهینی بایستند آیت الله شیخ فضل الله نوری هم وعده داد که دراین باره با عین الدوله مذاکره کند.
درتمام ماه رمضان علمای تهران در مساجد درباره واقعه کرمان صحبت کردند و دولت را برای عزل ظفرالسلطنه در فشار قرار دادند. در کرمان مردم اواخر ماه رمضان به خانه ظفرالسلطنه حمله کردند و قصد کشتن او را داشتند که فرار کرد در نتیجه مساعی علمای تهران عین الدوله، دستور عزل ظفرالسلطنه را صادر کرد و از آیت الله حاج شیخ محمدرضا مجتهد تقاضا کرد به کرمان بازگردد، اما او راهی مشهد شد و در آنجا مردم استقبال بی نظیری از او به عمل آوردند.
واقعه کرمان فرصتی بود برای علمای تهران تا نوک تیز حملاتشان را متوجه عین الدوله کرده و از او به دلیل انتصاب حکام ظالم انتقاد کنند. اعضای انجمن های مخفی نیز در رساندن اخبار کرمان وایجاد ارتباط منظم میان علمای تهران فعال عمل کردند. عزل ظفرالسلطنه نشان داد که با اتحاد و پیگیری می توان عین الدوله را وادار به عقب نشینی کرد و در نتیجه پیروزی مهمی برای علمای تهران به حساب آمد.

آزیتا لقائی

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران