نمد ترکمن ، هنری با پیشینه چندهزار ساله

نخستین و کهن ترین نمونه های باقی مانده نمد در آسیا که دارای طرح و نقش شگفت انگیزی بودند، درکاوش هایی درکورگان شهر بسیار کهن منطقه پازیریک آلتایی بوسیله پژوهشگران روسی یافت شد، که بصورت کف پوش و پوشش زین اسب وتزیین شده بودند به چهارصد تا پانصد سال پیش از میلاد تعلق داشتند و نشاندهنده پیشینه دوهزار و پانصد ساله هنر دست انسان است. اندازه نمد یافته شده در این منطقه شش متر و پنجاه در چهارمتر و پنجاه بوده که درعمق یخ ها بوده و گویا این نمد طی مراسم دفن بمثابه دیواری چادری برای مرده به کار برده می شده است.
روکش یاپوشش یافت شده به اندازه صد و نوزده در شصد سانتیمتر بوده است. اشیایی دیگری که در این مکان از جنس نمد وجود داشت، دیوار آویز، روکش، کلاه از جنس نمد، حلقه و غیره بود. این اشیاء تزیین شده با اشیاء دیگر مانند چرم و آهن ترکیب شده بودند. برخی از پژوهشگران پیدایش نمد را بیش از هفت هزارسال می دانند. تکنیکی که دراین قدیمی ترین نمد بکاربرده شده ، برخی امروز نیز درآسیای مرکزی بکار می رود.
براین عقیده اند که تکنیک نمدسازی ازطریق مغولستان به چین آورده شده است. دختری که شاهزاده ای چینی بوده و در مغولستان ازدواج می کند، در نامه ای به خانواده خود می نویسد: « من به کشوری غریب و بیگانه فروخته شدم، یک چادر خانه من است، با دیوارهایی از نمد.»
نمد امروزه نیز درشمال چین بطور وسیع متداول است. در یونان نمد در حدود چهار تا پنج سده پیش از میلاد بمثابه جنس نو ظهور و جدید توصیف می شود که از مردمان آسیایی یاد گرفته شده است. در یونان قدیم درمیان ماهیگیران و افزارمندان کلاه هایی که ازجنس نمد ساخته شده بودند،موردپسند بوده است. نمد به یونانی« Pilos »گفته می شد. سپس رومی ها تکنیک تولید نمد را از یونانیان گرفتند. سربازان رومی کلاه های نمدین برسر می کردندکه بمثابه نماد آزادی تلقی می شد. وقتی برده ای آزاد می شد، سرِ وی را تراشیده و سپس اجازه داشتند که کلاه نمدین بر سر وی گذارند.
ازاین دوران به بعد است که نمد در اروپا نیز پا به عرصه وجود می گذارد. در قرون وسطی کارآموزان شمال اروپا به آلمان برای آموختن صنعت کلاه دوزی می آمده اند. کلاه دوزان آلمانی همچنین جوراب هایی از جنس نمد تولید می کرده اند. در کاوش هایی در کشور سوئد، همراه با شنل و کلاه های نمدین، همچنین کف پوش هایی ازجنس نمد برای کفش یافت شد. درنروژ نیز جوراب های نمدین با کف پوش های چرمی برای کفش تولید می شده است.
در قرن هیجده، با تکامل و رشد صنعت و خریده شدن لباس های گرم و گرم شدن خانه ها ، نمد تقریبا به فراموشی سپرده شد. طی جنگ دوم جهانی نمد درروستا ها رنسانس عمومی را تجربه کرد. بطورکلی می توان گفت که تولید نمد نخست به آسیا وسپس به اروپا منحصرشد.
منابعی وجود ندارند که نشان دهنده تولید نمد توسط انسان هایی که در آفریقا و آمریکا می زیسته اند، انجام گرفته باشد. می نوان گفت که تقریبا فقط چوپانان چادرنشین در امرتولید نمد بلحاظ پایه اقتصادی معین آن فعال بودند، درصورتیکه کشاورزان هندی، یونانی،چینی و رومی تولید نمد برای آنان تنها بمثابه حرفه ای جانبی به حساب می آمد.
در آسیای مرکزی با آنکه تولید نمد به نیروی بدنی نیاز داشت، اما اکثرا توسط زنان درست می شد. واژه یورت که به معنی چادر، سرزمین، میهن و زادگاه است، واژه ای است ترکی و بیش از دوهزار سال قدمت دارد. منابع چینی برای نخستین بار شش سده پس ازمیلاد درباره یورت چادرنشینان گزارش می دهند.
نمد در زمستان های سرد روی چادرهای ترکی ( یورت، آلاچیق) به صورت سه یا چهارلا افکنده می شد تا سرما وارد چادر نگردد. نمد، چادرنشینان آسیای مرکزی را ازگرما، سرما، رطوبت و باد حفظ می کرد. با تولید نمد بود که نخستین شرایطِ تاریخیِ تولید لباس های گرم ومحافظ به وجودآمد، بدون اینکه حیوان یا جانوری به خاطر پوست خود شکار یا کشته شود. نمد که ازیک سو نماد کار و هنر دست انسان ، به واسطه پشم حیوانات تولید می شد، ازسوی دیگر بیانگر رابطه اصولی و پایه ای بین انسان و طبیعت بود. برای تولید آن تکنیک خاصی لازم نبود. با کار دست، صرف نیروی بدنی، درهم پیچیدن الیاف پشم ومالیدن یا غلطاندن آن، این نخستین پوشاک گرم وکف پوش انسان ساخته می شد.
●رد پای نمد در شرق آسیا
درپژوهش برای منابع کتبی اولیه و شواهدی برای وجود نمد، به گزارش معتبر وموثق دولتی چین که متعلق به دویست سال پیش از میلاد( دوران سلسه هان ها درچین) است، برخورد می کنیم. در فرهنگ نامه چینی متعلق به قرن هفده بنام K`ang- hsi Ta Tzu Tien که یکی ازمشهورترین اثرچینی است، حدود سی علایم و ردپا برای مواد پشمی و نمد با طبقه بندی آن به نام mao ‌= مو، پشم ، وجود دارند. برای چینی ها نخ ، ابریشم وکتان آشنا بودند، اما رابطه ای سخت با موادپشم داشتند. Sung Ying-hsing نویسنده چینی توضیح مختصر وساده ای درباره نمد بصورت زیر می دهد: نمد ماده ای زبر از موهای پشمی است که ازانواع حیوانات جمع شده، بصورت لایه لایه روی هم قرارداده، باهم لوله و غلت داده و برای ایجاد نمد فشار داده می شود.
چینی ها با چادرنشینان آسیای مرکزی که به پرورش گوسفند و تولید نمد اشتغال داشتند، آشنا بودند و به توسط این مردمان با نمد آشنا می شوند. درشمال چین پیشتر گروه های قومی ترک Hsiung-nu وجود داشتند که با آنها چینی ها از حدود هزاروپانصد سال پیش از میلاد، همواره درجنگ و ستیز بودند.
گروه های قومی ترک Hsiung-nu در یورت های نمدین زندگی می کردند و خودرا با نوعی لباس از جنس نمد می پوشاندن و چکمه های آنان ازنمد بوده است. با اطمینان می توان گفت که چینی ها نمد و تولید آن را از خلق های آسیای مرکزی یادگرفته اند. دردوران سلسله هان ها از پادری های نمدین و همینطور ازیک کلاه نمدی متعلق به امپراطور چینی بنام Wen ( ۱۷۹-۱۵۲ پیش از میلاد) نام برده می شودکه بمثابه بهترین وسیله برای پوشاندن سر در هنگامه شکار بوده است.
درایالات کنونی چین بنام ssu-ch`uan و Yünnan درحال حاضر برخی ازقبایل هان مانند Jan-mang زندگی می کنند و به پرورش دهندگان گوسفند و تولیدکنندگان نمددرچین معروف هستند. درقرن نهم میلادی قبایل Nan-chao در ایالت Yünnan زندگی می کردند که در بخشی از لباس های آنها نمد به کار برده شده بود. نمد که به چینی Chan خوانده می شد، طبق گزارشی از Shon-Wen بایستی قبل از دوران سلسله هان ها یعنی ۲۰۶ پیش از میلاد و ۲۲۱ بعداز میلاد معروف بوده است.
آورل شتاین (Aurel stein) (۱) در حفریات و کاوش های خود در آسیای مرکزی ( ۱۹۰۰-۱۹۱۶) در ویرانه های Niya,Loulan ودیگر مناطق واحه های جاده ابریشم ترکستان شرقی باقی مانده های نمد، پارچه ،فرش و همچنین چوب وچرم با خط کاروشتی( Karoshti) از دوران سلسله هان کشف کرد. این اسناد قدیمی، لیست صورت حساب و سفارشاتی است که درآن نمد و پوشش های زین اسب در کنار بسیاری چیز های دیگر نوشته شده بود.
در نزد قبایل غرب ترکمنستان ، طبق تحقیق و.کو نیگ W.König (۲ ) نمد « کِچه » خوانده می شود، قرقیز ها وقازاق ها نمد را« شیرماق»، « شیرداق» و « تِکِنمِک » نام گذارده،که همزمان اشاره ای است به نوع کاربرد، اندازه،تولید و الگوی طریقه عمل آن .
در یادداشت های ه. بیدرس H.Bidders ازسفری به واحهً هامی Hami در سال ۱۹۴۰ شماری از نام ها دررابطه با نمد بدست آمده که میزبان مسلمان وی برای او به صورت زیر توضیح داده وبه زبان ترکی اما با حروف عربی نگاشته شده است. برای نمونه:
تِکِنمِک : Tekenmek ، نمد مستطیل شکل ، دارای طرح و زینت شده به دسته موهای پشمین .
کیرگز:Kirgez ، پارچه ای سفید که روی نمد انداخته می شود و برای پوشش دیوار یورت بکار برود.
یورتقان : Yortqan یا جورغان ، رویه ای با پوشش نمدی برای دیوار.
موینا یورتقان:Moy-na Yortqan ، پوشش نمدی دوجداره از پشم گوسفند با رویه ای ابریشمین .
زلچه: Zilche یا زیلچه، نمدی است دارای طرح و زینت شده که در خانواده های ثروتمند یافت میشد .
تکیه: Tekye بالشی ازنمد باروکش ابریشمی که دوتای آن روی هم قرارداده ومورد استفاده قرار می گرفته است.
توشِک: Tu-shek ، با نمد درست شده ، برای نشستن به کاربرده میشد.
کشف نمد وکاربرد آن طی هزاران سال پیش ازهرچیزگویای آن است که نمد برای جلوگیری از سرما، رطوبت وبه ویژه دربرابر بادهای مداوم استپ ها ی آسیای مرکزی بوده است. صرف نظراز چربی طبیعی پشم، بواسطه بوی آن حیوانات مضر دورنگه داشته میشد. نمد برای جابجایی یورت ها آنگونه که مارکو پولو گزارش می دهد، ضروری بود و وجود چربی درپشم (نمد) آب را غیر قابل نفوذ بود.نمد سفید به طور سمبولیک با « ابرهای سفید آسمان» هم طراز بودند. نمد سفید نشانهً « ازتبار ابرها» بودن برای صاحب آن نزد اویغورها و درنزد چینی ها نشانه « پسر آسمان » بود. حاکمان و روسای قبایل روی نمد سفید می نشستند و تخته کف چکمه های مخصوص اسب سواری و زیرانداز زین اسب آنان از نمد سفید بود. وهنگامی هم که سواراسب می شدند، زیرپای آنان نمد سفید آماده می شده است.
نمد غیراز ارزش کاربردی آن برای خانه، لباس و برای مسایل روزمره، تا حد احترام و تجلیل آن گران ارز بوده است. نمد دردوران کهن برای هنگام صرف غذا، خوش آمدگویی، خداحافظی و هنگام جشن وسرور بکار برده میشد. دردوران کهن در آسیای مرکزی دراوج انتخاب خان بزرگ حکمرانان و اشراف نمد سفید رنگ را آماده می کردند. نمد هدیه ای آسمانی به حساب می آمد..
درکنار یورت های سیاه ( غارا اوًی Qara Öy )،یورت های سفید( آق اوًی Aq Öy ) وجود داشته اند که آن را باگچ سفیدیا با پودر استخوان سفید نگه داشته می شد. منبع چینی Yu-yang-tsa-ts`u محتوی بسیاری توضیحات راجع به Tu-küe (ترک ها) است یا گرِنارد درکتاب خود (۳) راجع به مردم ترک چنین گزارش می دهد :
نمد دارای نیروی جادویی است ، اما هیچ نیا یا معبدی را مالک نیست. مردم ترک، اشکال و هیکل های کوچک اسب را از نمد برش می دهند وآن را برای مقاصد جادویی درکیسه ای چرمین حفظ می کنند.« چنانچ“غارا بوران „ ( Qara Buran گردباد سیاه ) ازدوردست به این سو بیاید ، شامان (جادوگر) از نمد هیکل های کوچک اسب را می بُردکه آنها او را به اسب بادسای بزرگ بالدار تبدیل کند تا دربرابر „ غارا بوران „ پیکار کند.» این نمونه آورده شده نشان می دهد که نمد یا « گلوله های پشم سفید» بطور سمبولیک از ارج و احترام خاصی برخوردار بوده است.
نمد خوب و نرم ازپشم گوسفند و شتر تهیه می شده است. نمد سفت و زبر برای پوشش چادر ، زیرانداز زین اسب،کف پوش کفش ها و امثال آن ، یا برای گرم نگه داشتن اسب ، از ادغام پشم گوسفند، پشم های بلند نوعی گاو و اسب و پشم بُز و حتی از رشته الیاف گیاهی و از الیاف پوسته درختان درست می شده.‍‍ (۴)
در سده های پیشین، دورانی که هیچ ماشینی برای تولید نمد وجود نداشت، نمد تنها توسط پارچه های گرم وکار یدی تدارک دیده می شد.
در منطقه آسیای مرکزی دربخش ترکستان شرقی نژادهای متنوع گوسفند وجود داشته اند. ازکرک و موی شانه شده این گوسفندان نمد های گران بها تولید می شد. درنزد قبایل ترکمن به نام های یموت و تکه، هم گوسفندان دنبه دار به نام تاغ لاق( Taglaq)[ داغ لاق Dä´glag] وهم بی دنبه یا کم دنبه به نام اِریک (Erik) پرورش می یافت، که ازپشم آنهابرای تولید نمد به یک سان استفاده میشده است. درنزد ترکمن های افغانستان ، جمهوری ترکمنستان، ترکمن های ایران و قفقاز، نمد امروزه نیز براساس قدیمی ترین روش های تولید یعنی طبق روش سیصد سال پیش ازمیلاد، همانند روش دوران هون ها که شگفتی چینی ها را برمی انگیخت، مطابق تکنیک پِرِس کردن، غلطاندن و فشردن پشم ها تولید می شود.
●رنگ دادن پشم ها
رنگ دادن وتزیین فرش ها ونمد های چادرنشینان آسیای مرکزی „ تفاوت بزرگ“ چندانی با مثلا ایرانی نداشت.
پیش از هرقبیله دیگری ، صحرانشینان قبایل ترک زبان گرایش و تمایل برای رنگ سرخ و آبی ، دلبستگی بسیاری به رنگ های متضاد با نوعی تاثیر پلاکاردی داشتند. درجهان غرب این رنگ سرخ بمثابه « سرخ ترکی» مشهور شده است. شادی و لذت از ترکیب رنگ های روشن پایه ریزی مفهوم هنر تکنیک دکور و آرایش را نشان می دهد. رنگ هایی که در پشم ها بکاربرده میشد ، رنگ های اصلی بود که از گیاهان استخراج میشده است. برای نمونه به رنگ های زیر اشاره می شود:
ماده رنگی آبی، ازگیاه خطمی بومی (غارا گول Qaragul )و ازگلبرگ های بوته های وحشی آسیای مرکزی به نام ساریق تیکن Sarygh-Tiken (۵) استخراج میشده. ماده رنگی آبی دیگری که نام شایع آن ایندیگو indigo است، ازهندوستان از طریق بخارا آمده که گران تراز غارا گول بومی بوده است.
ماده رنگی سرخ، ازریشه های روناس گرفته می شود که در ترکستان « اورِدام» (Uredam) خوانده میشد وبسته به مدت زمان جوشش آن رنگ سرخ روشن یا تیره بدست می آید. در تبت ماده رنگی سرخ را از زعفران های وحشی می گیرند.
ماده رنگی گیاهی زرد، از نوع دیگر زعفران های وحشی وهمچنین از پوسته انار با اضافه کردن روی _کربنات یا از چوبهای ساریق تیکن Sarygh-Tiken با اضافه کردن گل اخری یا مخلوط معدنی با اکسیدآهن استخراج می شود.
ماده گیاهی سبز رنگ، با درهم آمیزی زرد و آبی یا با مخلوط کردن اندیگو و زاج سفید به وجود می آمد. (۶)
پوسته های سبز ریزشده گردو ، مخلوط با زاج سفید، علف یا سنگ یشم ( پیروکسنه به شکل سنگ کریستال) برای ایجاد رنگ سبز بکار می رفته است.
طریقه دیگر به دست آوردن رنگ، استفاده از پودرآهنی بوده است. این روشِ تاثیرِ رنگ، هنگام آزمایش ومرمت نمد ها ازتپه های گورهای سیبری جنوبی کشف شد. پژوهشگر روسی به نام م.کریازنف (۷) می نویسد: طرح یا فیگور های بریده شده نمدین بخشی به زمینه اصلی نمد دوخته شده ، بخشی چسبیده شده هستند. روی این نمد آثاری از ورقه نازک قلع به رنگ نقره ای پیدا شدند. درزمینه این نمد ببری با قشری پودر معدنی به رنگ سرخ پوشانده شده است. سر قوچی به رنگ سرخ ، باچشمانی طلایی رنگ و گوش هایی خاکستری رنگ نقش بسته است. . .
این اثرکه متعلق به چهارصد سال پیش از میلاد است با موزاییک های نمدین در رنگ های متنوع صورت گرفته و با قلع _ و ورقه نازک طلایی روکش شده اند.
کاربرد تصاویر در زمینه اصلی نمد در اشکال ورنگ های متنوع مانند ، جنگ میان حیوانات ، تصویر درختان و صحنه هایی با انسان برخی در شکل آبستراکت، نشانگر نماد های دوران کهن بوده که تا امروز نیز در نزد ترکمن ها و دیگر اقوام ترک زبان زنده مانده است. مانند، شاخ قوچ بمثابه سمبول زمین یا ابر بمثابه تصویر احساس آسمان. نزد ترکمن های یمود نمد دوطرفه نیز تولید میشده که در یورت و آلاچیق بکار می رفته است.
کاربرد تصاویر هندسی ، دومین نوع ویژگی و زینت نقوش نمد است. چنین طرح های هندسی درفرش ترکمن نیزدیده می شود. همانگونه که گفته شد، نمد ترکمن های یموت و به طور کلی ترکمن ها مطابق تاریخ و سابقه دوهزاروپانصد ساله خود با نقش دکور مارپیچ آن ، با شاخ قوچ به رنگ های سیاه وسرخ ، با ابرهایی به رنگ های سفید وسرخ که نشان از سمبول آسمان و زمین بوده با نقوش نمد های قیرقیز ها و دیگر اقوام ترک مشترک هست.

زیرنویس ها:
۱- ۱۵۲ ص On Ancient Central-Asien Tracks London۱۹۳۳
۲- نمد های ترکمنی . لایپزیک ۱۹۶۲ دفتر دهم صفحه ۱۳-۱۵.
۳- Grenard,F. Mission Scientifique dans la Haute Asie.Paris ۱۹۲۹جلد یازده ص. چهارصد وسه.
۴- داده های چینی در:۱- T´ein-kung-k` ai-wu. نشرSung Ying-hsing. شانگهای ۱۹۵۴/۶۱. ۲- Ch`en, Mou-ein. در:Shu-wu-yu.Ming-shu فصل یکم . گزارش . Taipei ۱۹۷۴.
۵-کتاب ف.گرِناردGrenard,F. Mission Scientifique dans la Haute Asie.Paris ۱۹۲۹جلد یکم. ص. ۱۷۸-۱۹۵ ۶- Sorsyth.T.D. گزارش میسیونی به یارکاند در ۱۸۷۳. کلکته۱۸۷۵ ص. ۴۹۸ .
۷- M.Griaynov.L Art Abcien de L Altai. Leningrad ۱۹۵۸ ص. بیست.
رحیم کاکائی

منبع : فصلنامه یاپراق