پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا


روایت های دومیه از کلاس های قرن نوزدهم


روایت های دومیه از کلاس های قرن نوزدهم
● یادداشت های مدرسه
نیم رخ عاقله مردی را به نظاره نشسته ای، موهای جوگندمی و بادقت شانه شده اش روبه بالا لمیده اند تا سیمای جدی و با صلابت او كه به دوردست خیره شده، بیشتر به چشم بیاید. اما «دومیه» نقاش و كاریكاتوریست بزرگ فرانسه در پشت این سیمای جدی و در ژرفای ذهن، رخدادهای غرقه در شیطنت و بازیگوشی دوران مدرسه اش را مرور می كند. نوستالژی مدرسه برای دومیه تنها سركشی پسینه ذهن و واكاوی شادی ها و بی خیالی های از دست رفته نبوده است. در سال های میانی قرن نوزدهم میلادی همچنان كه مردم با كندی حیرت انگیزی سرانجام به تابلوهای نقاشی و كاریكاتورهایش در سالن های پاریس اقبال نشان می دادند، او عطشناك روزگار مدرسه را سراغ می گرفت. روزهای سیالی ذهن، لحظه های جسارت و ترس از تنبیه و كلاه تنبلی كه تلخی لحظه های آمیخته به شیرینی اش تا اعماق جان می دود.
رفتارشناسی مردم و كشف تیپ های شاخص جامعه قرن ۱۹ اروپا برآمده از ذهن خلاق هنرمندی است كه موشكافانه رفتارهای غریب و پیچیده جامعه شهرنشین در حال ظهور فرانسه را می كاود و رندانه هر آنچه را كه در حال وقوع است، طنزگونه نقد می كند. مدرسه عصر دومیه آوردگاه نظام آموزشی مبتنی بر انضباط وهم انگیز سنتی با ظرفیت و انرژی سرشار نسلی است كه جز با زور و ارعاب از استبداد مكتب خانه ای تمكین نمی كند. حاصل این برخورد، سیلابی از وقایع و واقعیت ها با ظاهری جدی و تراژیك است كه در ژرفا به شدت طنزآمیز است. دومیه پرده آهنین مدرسه های عصر خویش را كنار می زند تا علاقه مندان آثارش به تماشای نمایش های طنزآمیزی كه در قفای این پرده جریان دارد نائل آیند.
هنرمند متعلق به دورانی است كه میراث «بناپارتیسم» همچنان بر مناسبات اجتماعی فرانسه از جمله نظام آموزشی سنگینی می كند و پدرسالاری، چوب وفلك و كلاه تنبلی را به عنوان اصلی مسلم و خدشه ناپذیر برای تأدیب كندذهن ها و بازیگوش ها تا پای میز و نیمكت كلاس ها می گستراند. در چنین هنگامه ای رفتار جمعی دانش آموزان با آنچه كه در سایه برخوردهای عتاب آمیز آمیخته با چوب و كتك از این نسل مطالبه می شود، كاملاً در تضاد است و سرانجام آن كه غالب می شود طبع سهل گیر، مدارا جو و بازیگوش نسلی است كه در آینده «آندره مالرو» نویسنده بزرگ را بر مسند وزیری آموزش و پرورش می نشاند. «دومیه» اهل نصیحت و موعظه نیست، طنزآوری است كه زوایای تاریك و پنهان جامعه زمان خود را برملا می كند. مجموعه كاریكاتورها و طرح های طنزآمیز مدرسه نوعی تاریخ نگاری به شیوه دومیه است كه به بیننده فرصت می دهد با عبور از دالان زمان، به مدرسه های قرن نوزدهم فرانسه سرك بكشد.
طرح های دومیه در مجموعه مدرسه همچون دیگر آثار كمیك این هنرمند برجسته سرشار از حس و حركت است. در این طرح ها نگاه به رفتار جمعی در عین دقیق شدن به جزئیات كار دشواری است كه از او برمی آید. مهارت های هنرمند در به تصویر كشیدن توده های انسانی را با آثار شگفت انگیز و جادویی «دلاكروا» نقاش بزرگ مقایسه كرده اند. دومیه اما در طرح های مدرسه ضمن نمایش توان حیرت انگیزش در طراحی پیكره و آناتومی آدم ها و فضاسازی قانونمند گرایش های طنز را در جزئیات اثر به تماشا گذاشته است و همچون كارگردان توانای یك فیلم سینمایی، یك یك نفراتش را به ایفای نقش واداشته است. این ویژگی در جزیی ترین حركات، حالت چهره ها و حسی كه بر كل اثر حاكم است، قابل دیدن و درك كردن است.
در طرح های مدرسه رنگ های تیره و سایه های هراسناك ترس سنگینی را القا می كنند، اما بیننده با اندكی دقت و تامل طنز شیرین و موشكافانه دومیه را از لابه لای سایه های هراس پیدا می كند.
لحظه های ملال آور درس، صدای یكنواخت و خواب آور درس دهنده و خمیازه های كشدار دانش آموزان را در آثار دومیه می توان دید، شنید و حس كرد و حتی پاورچین به گوشه ای از كلاس خزید و از نزدیك نظاره گر رخدادها بود. حبس و زندان در مدرسه مجازات اجتناب ناپذیر تنبل ها، سركش ها و بازیگوش ها است. دومیه چون یك وقایع نگار هوشمند این رخدادها را تحلیل می كند. نگاه مات و متحیر ناظم با زبان درازی یكی از همین مجازات شدگان كه گرفتار شده، تضاد خنده داری را به رخ می كشد. دومیه از نمایش این تضاد در فضایی كه نور و سایه همخوانی شگفت انگیزی با رفتارها دارند، مغلوب را در بالادست و در آن سوی پنجره نشان داده است.
هنرمند سیر تحولات تاریخ مدرسه در كشورش را در مقیاس تاریخ می بیند نه سرنوشت كودكی كه به جرم كندذهنی یا بازیگوشی و داشتن روحیه ای سركش از مدرسه رانده می شود. در گوشه چپ یكی از طرح ها كه دانش آموزی با كلاه تنبلی در گوشه ای كز كرده و همكلاسی دیگرش با مجازاتی سنگین تر ضربه های چوب را تحمل می كند، شاگرد باذوقی طرح یك گلابی را روی دیوار می كشد. گلابی در فرهنگ فرانسویان نماد ساده لوحی و حماقت است. این گلابی نماد نقد طنزآمیز نظام آموزشی عصر دومیه است و نگاه او به آینده ای كه سخت باورش داشت.

اسماعیل عباسی
منبع : روزنامه شرق


همچنین مشاهده کنید