تجزیه و تحلیل خطر در فعالیت‌های بخش توزیع برق

تنوع فعالیت‌ها و حجم عملیات اجرایئ در بخش توزیع برق به علت ماهیت كار و گستردگی شبكه‌ها و تجهیزات مربوطه وبه تبع آن درگیر شدن پرحجم نیروی كار ودر معرض حادثه را با آن فراهم می‌سازد. شرایطی كه عنوان شد خطرات متعدد و در سطوح مختلف را با انجام كارها توام می‌سازد. این خطرات در صورت عدم مدیریت بر آنها منجر به حوادث شده و از این زاویه اقتصاد ضعیف و برنامه‌های پرحجم شركت‌های توزیع مورد تهدید قرار می‌گیرد. اتخاذ روش‌ها و راهكارهای سنتی و ساده نمی‌تواند حتی در شرایط فعلی كیفیت عملیات این بخش (كار در شرایط عمدتاً سرد) تامین‌كننده حداقل‌های ایمنی كاركنان و مشتركان باشد و با توجه به اینكه كار در شرایط خط گرم به منظور حفظ پیوستگی سرویس برقرسانی به مشتركان و كاهش مقوله انرژی توزیع نشده جزو الزامات آتی بخش توزیع نیرو خواهد بود به دلیل افزایش طبیعی سطح خطرات در این رویكرد جدید كاری دستیابی و بكارگیری رویكردهای كاراتری در ارتباط با موضوع ایمنی این بخش ضرورت پیدا می‌كند. مدل ایمنی مدیریت ریسك یكی از ابزارها بوده و بطور سیستماتیك به تشخیص و ردیابی خطرات در این بخش پرداخته و می‌تواند سهم قابل توجهی در ایمن‌سازی محیط عملیات ایفا كند.
● تعاریف:
▪ خطر: (۱)
عبارتست از شرایطی كه دارای پتانسیل آسیب‌رسانی به عامل انسانی كار، خسارت به تجهیزات و یا كاهش كارایی و قابلیت اعتماد یك كار یا سیستم است.
▪ شدت‌خطر:
عبارتست از یك توصیف طبقه‌بندی شده از سطح كارایی خطرات ریسك (در مفهوم ایمنی): عبارتست از احتمال وقوع حادثه بر حسب احتمال وقوع و شدت آن حادثه (۲) عبارتست از: نتیجه به فعلیت رسیدن خطرات محیط كه می‌تواند منجر به صدمات یا خسارت شده و یادر قالب شبه حوادث (۳) دارای تبعات خسارتی و صدماتی باشد.
● مدل ایمنی مدیریت ریسك:
مدل مدیریت ریسك یك فرایند سلسله مراتبی مدیریت خطرات در یك محیط كاری استك
● تحلیل مدل ریسك:
این مدل یك فرایند پنج مرحله‌ای است كه مراحل مختلف آن بصورت زیر تحلیل می‌شود:
۱) مرحله تشخیص خطرات
تجزیه تحلیل خطر به عنوان اساس دانش ایمنی قلمداد شده و سایر فعالیت‌های مورد نظر در یك سیستم ایمنی بر آن استوار می‌شود. فرایند تجزیه و تحلیل خطر خود وابسته به یك فرایند سیستماتیك تشخیص و تعیین خطرات مرتبط با محیط عملیاتی مورد نظر است.
۲) ارزیابی خطرات:
خطرات محیط كار از نظر ماهیت، منشاء ایجاد و پتانسیل آسیب‌رسانی و یا ایجاد خسارت در یك سطح و مشخصه نیستند. بنابراین در این مرحله باید از این زوایا حوادث مورد بررسی قرار گرفته و دسته‌بندی شوند.
۳) تعیین معیار كنترلی متناسب:
در این مرحله بر اساس تقسیم‌بندی خطرات در مرحله دوم معیارهایی نظیر موارد زیر برای حذف و یا كاهش پتانسیل خطرات تعیین می‌شود:
- جایگزینی روشهای كاری و یا تجهیزات با خطرات كمتر بجای روشها و تجهیزات موجود
- تجدید‌نظر در طرحهای موجود
- ایزوله سازی خطرات
- معرفی روشهای كنترل اجرایی و تعیین وسایل حفاظت فردی مناسب
۴) اعمال نظارت بر اجرا و كارایی معیارهای وضع شده:
پس از اجرای معیارهای فوق، جهت تثبیت این معیارها در متن فعالیتها و همچنین ارزیابی كفایت معیارهای مذكور باید نظارت و سرپرستی كافی توسط مسوولین ایمنی و سرپرستان گروهها اعمال شود.
● تقسیم‌بندی سطوح خطرات:
یكی از الزامات فرآیند آنالیز خطر بررسی خطرات محیط كار در یك فضای دو بعدی شدت خطر و احتمال وقوع حادثه است. بر اساس این مدل هر كدام از صورت‌های زیر می‌تواند مورد توجه قرار گیرد:
۱) حوادث مكرر باتبعات و خطرات درجه پایینی (جزئی)
۲) حوادث مكرر با نرخ تكرار كم ولی با تبعات جدی (فاجعه بار یا بحرانی)
۳) حوادث محتمل با پیامدهای جزئی
۴) حوادث محتمل با پیامدهای جدی
بر اساس مدل فوق ضمن تعیین معیارهای مناسب ایمنی، میزان سرمایه‌گذاری برای ایمن‌سازی محیط كار تعیین می شود. با مطالعه شرایط حاكم بر كیفیت عملیات كاری بخش توزیع و همچنین با تكیه بر نتایج بررسی برخی مراكز مهم مرتبط با مقوله ایمنی نظیر ANSI, NIOSH, OSHA, BSC, DOE می‌توان تقسیم‌بندی زیر را برای تعیین سطوح خطر در فعالیت‌های عملیاتی بخش توزیع برق ارایه كرد:
● سطوح مختلف خطر در فعالیت‌های توزیع برق:
بر اساس توصیه مراكز فوق سه سطح خطر II, III, IV برای فعالیت‌های بخش توزیع برق در نظر گرفته شده است كه در هر سطح بطور متناظر شدت خطر در سه سطح بصورت متوسط، بالا و شدید تعریف شده است. همان‌گونه كه مشاهده می شود به دلیل ماهیت خطرزائی بالای فعالیت‌ها و تجهیزات الكتریكی و برای نشان دادن اهمیت این خطرات در تقسیم‌بندی فوق دامنه خطرات با سطح كم یا پایین در نظر گرفته نشده است.
● تحلیل سطوح خطرات برقی:
برای هر كدام از سطوح خطری كه قبلاً معرفی شد حالت‌هایی وجود دارد كه باید در هنگام وضع مقررات كنترلی در فعالیتهای اجرایی مورد نظر قرار گیرند.
● خطرات مرتبط با فعالیت‌های توزیع برق:
بر اساس تجارب حاصل از بررسی حوادث برقی در بخش توزیع برق می‌توان موارد زیر را به عنوان بخشی ازخطرات مرتبط با انواع حالات و فعالیت‌های این بخش در نظر گرفت:
۱) كار در نزدیكی یا مجاورت خطوط برقدار
۲) انجام مانورهای عملیاتی بر روی خطوط بدون اطلاع از ماهیت خطرات مربوطه
۳ ) ایجاد حریق از طریق كلیدزنی در محیط‌های قابل اشتعال، داغ شدن و شعله‌وری تجهیزات به علت انتخاب نامناسب تجهیزات از جمله هادیها و فیوزها
۴) اضافه بار شدن فیدرها و نقص عملكرد تجهیزات حفاظتی نظیر فیوزها، ایجاد اتصالی بعلت نقص عایقی تجهیزات الكتریكی
۵) تجهیزات الكتریكی برقدار در دسترس
۶) كار انفرادی و بدون سرپرستی بر روی اجزاء شبكه
۷) نزدیك شدن خطوط برقدار به سطح زمینی و یا بناهای مجاور بعلت عدم رعایت حریم‌ها
۸) وجود تجهیزات غیر استاندارد در سیستم توزیع نظیر تابلوهای غیرایمن
۹) عدم آشنایی كاركنان درگیر با شبكه با خطرات كار برقكاری
۱۰) عدم رعایت ضوابط مرتبط با ارتینگ تجهیزات
۱۱) استفاده از وسایل حفاظت فردی نامناسب و نامنطبق
۱۲) استفاده از وسایل و تجهیزات كاری نامناسب و نامنطبق
۱۳) كار در شرایط نامناسب مانند شرایط بارانی و یا كار در شب
۱۴) وجود تجهیزات معیوب
۱۵) ولتاژ بین دو سركلیدهای تحت تانسیون۱۶) ولتاژ خازنهای تحت میدان الكتریكی
۱۷) ولتاژ القایی از طریق خطوط برقدار به خطوط بی‌برق مجاور و یاعبوری از زیر آنها
۱۸) وجود ولتاژ در ثانویه ترانسفورماتورهای اندازه‌گیری
۱۹) وجود ولتاژ بین تجهیزات با دو سیستم ارت مجزا
۲۰) كار بر روی شبكه مختلط (با دو سطح ولتاژ)
۲۱) ولتاژ گام و یا تماس ناشی از نشتی جریان و یا ناشی از عبور جریان عیب به زمین
۲۲) حادث شدن تاثیرات هارمونیك‌های مختلف از جمله هارمونیك سوم در ترانس‌های شبكه
۲۳) عبور كابل معیوب از روی برخی تاسیسات فلزی زیرزمینی مانند لوله آب و گاز
۲۴) ایجاد آسیب دركابلهای برقدار مدفون توسط عملیات حفاری و ایجاد خطر برای كارگران و مردم
۲۵) سیستم ارتینگ الكتریكی نامناسب
۲۶) سیستم ارتینگ حفاظتی (ثابت – سیار) نامناسب
۲۷) وجود جریان قابل توجه در هادی خنثی بدلیل عدم تعادل شدید بار در فیدرهای فشار ضعیف
۲۸) بكارگیری حاصل برخی اختراعات خطرآفرین در تجهیزات كاری و ایمنی توسط كارگران
● معرفی منابع خطر بر اساس نتایج تجزیه و تحلیل حوادث:
عمده‌ترین علل بروز حوادث برقی كه از بررسی نزدیك به ۲۰۰ مورد آن كه منجر به فوت یا صدمات جدی شده به شرح زیر است:
۱) نقص تجهزات تابلو (تماس عضو برقدار با بدنه- قرارگیری نامناسب تجهیزات، وایرینگ نامناسب و موارد مشابه)
۲) انجام عملیات مانور روی كلیدهای پربار توزیع (كلید اتوماتیك- فیوز كات اوت)
۳) اضافه بار شدن فیدرها
۴) نامگذاری غلط فیدرهای فشار متوسط و ایجاد اشتباه بین اپراتور پست و گروه عملیات و در نتیجه ایجاد اشتباه در تشخیص فیدر بی‌برق
۵) استفاده از ابزار نامناسب جهت آزمایش فازهای شبكه فشار ضعیف
۶) نقص عملكرد فیوزها (عمل نكردن فیوزهای فشار ضعیف در رنج نامی خود)
۷) برگشت ولتاژ از سمت مشتركین از طریق ترانس و ایجاد حادثه به علت ارت نشدن محدوده كار
۸) كار در شرایط بارانی و اصابت صاعقه به محدوده كار
۹) تشخیص غلط محدوده ایمن و غیرایمن
۱۰ جابجایی كابل فیدر داخل تابلو بدون قطع برق تابلو (قطع فیوز كارت اوت)
۱۱) ایجاد تماس غیر مستقیم با شبكه از طریق بدن فرد متصل به شبكه
۱۲) انجام عملیات شاخه‌زنی در شرایط برقدار
۱۳) عبور شبكه فشار متوسط در نقاط مختلف از روی فیدرهای مشابه دیگر و برقدار شدن خط بی‌برق
۱۴) دو فاز شدن شبكه مشتركین بعلت تماس پیچ راك مقره نول با هادی فاز
۱۵) شكسته شدن تیر حامل كارگر بعلت برداشت ناگهانی بار هنگام جمع‌آوری شبكه متصل به آنها
۱۶) برگشت موج صاعقه از طریق زمین الكتریكی (ارتینگ الكتریكی) بعلت پایین بودن فاصله بین چاه ارت الكتریكی و حفاظتی
۱۷) برقدار شدن هادی معابر در اثر عملكرد فتوسل و ایجاد حادثه برای كارگر
۱۸) ایجاد كار در یك محدوده شبكه توسط گروههای ناهماهنگ
۱۹) اشتباه در تشخیص فیدر بی‌برق شده روی پایه حامل دو فیدر مجزا
۲۰) برقدار شدن شبكه فشار ضعیف تحت عملیات در اثر تماس هادی با شبكه فشار متوسط برقدار بالای آن
۲۱) ایجاد حریق گسترده در مزارع كشاورزی بعلت كلید زنی فشار متوسط (سكسیونر)
۲۲) تماس بوم جراثقال با شبكه فشار متوسط برقدار هنگام كار گروه زیر خط برقدار
۲۳) تماس هادی شبكه مخابرات بیابانی با شبكه فشار متوسط بعلت عدم رعایت حریم
۲۴) كابلكشی غیراستاندارد و ایجاد حادثه بعلت لختی كابل پس از برداشته شدن پوشش كابل توسط عوامل غیرمجاز
۲۵) كابلهای برقدار سرگردان (رها شده)
۲۶) تماس كامیون حامل مصالح ساختمانی با شبكه برقدار
۲۷) تماس نردبان فلزی آتش‌نشانان با شبكه فشار متوسط برقدار
۲۸) تماس برخی مصالح ساختمانی فلزی حمل شده توسط كارگران با شبكه برقدار
۲۹) سقوط تیر بر روی همكاران و همچنین شكستگی تیر فشار متوسط به علت نقص در تجهیزات بالابر
۳۰) استفاده از هادی برقدار بجای طناب برای خشك كردن لباس، بعلت رعایت نشدن حریم شبكه فشار ضعیف روستایی و ضعف اطلاعات مشتركین نسبت به خطرات برق
۳۱) تماس آنتنی بی‌سیم نظامی هنگام مانور با شبكه فشار متوسط عبوری از خیابان با ارتفاع كم از سطح زمین
۳۲) بازبودن درب تابلوهای توزیع و پست زمینی
۳۳) تداخل هادی‌های دو ترانس درشبكه‌های خروجی (استفاده از نول یك ترانس برای شبكه ترانس مجاور)
۳۴) نصب دو هادی فاز از دو ترانس مجزا بر روی شیارهای یك مقره فشار ضعیف (هر كدام روی یك شیار) در پایه انتهایی
۳۵) سقوط كارگران تعمیراتی معابر از ارتفاع بعلت نقص فنی بالابر
۳۶) سقوط شبكه ۲۰ كیلو‌ولت تحت كشش بر روی شبكه فشار ضعیف بعلت پارگی سیم مهار
● تاثیرات مختلف حوادث برقی بر عامل انسانی كار:
در اثر تماس انسان با دو جزء از مدار الكتریكی قدرت بطور عمده ممكن است هر كدام از موارد زیر به تنهایی و یا در تركیب با سایر عوامل ایجاد شود:
۱) شوك الكتریكی
۲) اثرات حرارتی (تشعشع، شعله و حرارت ناشی از قوس الكتریكی، سوختگی سطحی، اثرات حرارتی درونی)
۳) تاثیرات تاخیری
۴) سقوط از بلندی
۵) انجماد ماهیچه‌ها (انقباض شدید ماهیچه‌ها در اثر تداوم جریان الكتریكی در بدن قربانی)
۶) اثرات روانی● معیارهای حفاظتی برای كنترل خطرات در عملیات برقی بر مبنای سطوح خطرات:
با مراجعه به مباحث قبلی، سطوح خطر در ارتباط با انواع فعالیت‌های عملیاتی شركت‌های توزیع در سه سطح ولتاژ بصورت زیر در نظر گرفته شده است:
- سطح ولتاژ ۱: ولتاژ ۲۴۰ تا ۱۲۰ ولت
- سطح ولتاژ ۲: ولتاژ بالاتر از ۲۵۰ ولت و زیر ۶۰۰ ولت
- سطح ولتاژ ۳: ولتاژ بالاتر از ۶۰۰ ولت
معیار حفاظتی برای سطوح ولتاژ فوق در جداول ۴ و ۵ و ۶ آورده شده است.
● معرفی برخی دیگر معیارهای كنترل خطرات:
با مراجعه به بخشهای قبلی این مقاله بخصوص بخش تشخیص و ارزیابی خطر می‌توان بطور ریشه‌ای وجود خطرات و وقوع حوادث را به یكی یا هر دوی موارد زیر نسبت داد:
۱) موقعیت غیرایمن
شامل موقعیتهای كاری، روشهای عملیاتی، تجهیزات كاری و حفاظتی
۲) عملكرد غیرایمن
بنابراین تدوین هر گونه معیار كنترلی باید معطوف به موارد عمده فوق شود بدین معنا كه باید با برقراری یك برنامه ایمنی در ابتدا یك محیط كار ایمن ایجاد شود و سپس رفتار ایمن افراد در این سیستم تحت مراقبت قرار گیرد.
با این توضیحات می‌توان معیارهای زیر را برای كنترل خطرات محیط كار توصیه كرد:
۱) طراحی درست مشاغل:
با توجه به حاكم بودن شرایط علمی و تجربی در فعالیتهای برقی مشاغل باید بر مبنای سطوح خطرات در دسته‌های مختلف تقسیم و شاغلین آنها متناسباً و آگاهانه برای احراز آنها گمارده شوند.
۲) معرفی خطرات حاكم بر محیط عملیاتی:
كارگران و افرادی كه در مشاغل در معرض حادثه هستند باید بنحو موثر و مستمر با انواع خطرات مستقیم و غیرمستقیم بخصوص خطرات غیرمنتظره حاكم بر كارشان بخوبی آشنا شوند.
۳) معرفی روشهای درست و روشهای غلط كاری كه ممكن است به حادثه تبدیل شوند، بنحو موثر صورت پذیرد.
۴) بكارگیری وسایل و تجهیزات كاری و ایمنی دقیقاً منطبق با كار و خطرات
۵) تعیین دقیق محدوده كاری و سپس اقدام به تشخیص خطرات مرتبط با این محیط و اقدام برای كاهش یا حذف این خطرات
۶) ارزیابی توانایی و ظرفیتهای نیروی كار در مقایسه با نوع كارشان
۷) وجود یك برنامه ایمنی جدی در سازمان با مشخصات زیر:
- حمایت و حضور مستقیم مدیریت در برنامه ایمنی شركت بخصوص در بخش كنترل خطرات
- انجام آموزش كاملاً كاربردی در خصوص آشناسازی كارگران با سطوح و درجات مختلف خطرات محیط و روشهای مواجه با آنها
- تدوین یك برنامه موثر و كامل در ارتباط با روشهای ایمنی انجام كار و فراگیری موثر این برنامه در متن تمام فعالیتها
- مستندسازی در ارتباط با تمام موارد برنامه
- نظارت، كنترل و پشتیبانی مهندسی (برق – ایمنی) بر تمام فعالیتهای مذكور
۸) تعمیر موثر و خارج كردن تجهیزات معیوب كاری و ایمنی از محدوده عملیاتی كار
۹) گسترش رویه موثر و مفید سیستم قفل و بند و علامت‌گذاری
علامتگذاری محدوده كار و محدوده خطر هنگام عملیات، تمایز تجهیزات برقدار حامل فیدرهای مختلف توسط انواع علائم هشدار دهنده ایمنی و همچنین توسعه روشهای قفل و بند مكانیكی برای خارج كردن تجهیزات خطرناك مانند كلیدها و پستها از دسترس عوامل غیرمجاز
۱۰) جلوگیری از انجام كار در شرایط خطرات بالا بدون انجام مجوز رسمی
۱۱) جلوگیری از اضافه بار شدن تجهیزات با انجام كنترلهای مهندسی از جمله تعادل بار پستها، طراحی مهندسی تجهیزات برحسب ظرفیتهای كاری آتی
۱۲) بی‌برق كردن كامل و یا ایزوله‌سازی محیط عملیات از سایر بخشهای شبكه در صورتی‌كه كار در شرایط سرد صورت می‌گیرد.
۱۳) پیروی دقیق از روشهای سلسله مراتبی ایمنی هنگام كار با خط گرم
۱۴) توجه جدی به مقوله ارتینگ اعم از حفاظتی و الكتریكی و تحت نظارت بودن دائم این بخش
۱۵) تهیه لوازم حفاظت فردی مناسب و نظارت بر استفاده دقیق و به موقع از آنها
۱۶) بكارگیری تجهیزات حفاظتی (نظیر فیوز) مناسب برای حفاظت فیدرها در برابر اضافه جریان در كنار سایزبندی كابلها و اجزاء شبكه
۱۷) ایمن‌سازی محیط پیرامون تجهیزات الكتریكی با نصب موثر و ایمن تجهیزات بخصوص تجهیزات زیرزمینی
۱۸) ایجاد فرهنگ كارگروهی در فعالیتهای برقی و جلوگیری از انجام كار انفرادی بطور جدی
۱۹) آموزش و ایجاد مهارت در افراد عملیاتی برای مواجهه مناسب
۲۰) جلوگیری از انجام كار در شرایط مطلوب بخصوص در شرایط بارانی
۲۱) استفاده از افراد با صلاحیت برای رانندگی تجهیزات مرتبط با عملیات برق نظیر جراثقال و بالابر
۲۲) نگهداری تجهیزات ایمنی و كاری در شرایط مطلوب و جلوگیری از ایجاد خسارت در آنها

مهندس عزیز گل‌محمدی

منبع : ماهنامه صنعت برق