تحولات خاورمیانه

اگر حمله نظامی آمریكا به عراق را برآمده از تحولات پس از حادثه ۱۱ سپتامبر در آمریكا و مبارزه ادعایی واشنگتن علیه تروریسم و بنیادگرایی القاعده و مقابله با محور شرارت تعریف كنیم، در آغاز چهارمین سال حضور نظامی آمریكا در عراق نیز بایستی تحولات خاورمیانه در سال جدید را بیش از هر چیز، تحت تأثیر آن ارزیابی كرد. از این رو آنچه در عراق، سوریه و لبنان، سرزمین های اشغالی فلسطین و یا در كشورهای عربی خلیج فارس اتفاق افتاده و یا خواهد افتاد، می تواند قابل درك باشد.
۱- عراق: عراق كه چهارمین سال اشغال نظامی آمریكا را تجربه می كند، شرایطی متفاوت دارد. سقوط رژیم بعثی صدام به رغم حضور نظامی آمریكا نتوانسته ضریب امنیت عمومی در این كشور را افزایش دهد. زرقاوی و شبه نظامیان مسلح عراقی و دیگر عناصر شورشی، غالب نقاط عراق را صحنه رویارویی با آمریكا قرارداده اند. فعالیت عناصر مرتبط با القاعده و بن لادن در عراق اگرچه به زعمی می تواند مستمسكی برای ادامه حضور نظامی آمریكا در عراق باشد، اما اهداف بلندمدت و اصلی آمریكا در عراق را نیز با مشكلات و اختلالاتی مواجه می نماید. فراز وفرود عملیات تروریستی در عراق كه بعضاً رنگ و بوی فرقه ای و مذهبی نیز به خود گرفته است، خطرات درغلطیدن این كشور به كام جنگ داخلی را افزایش داده است. با این حال تشكیل جلسه پارلمان دائم عراق، یك پیروزی برای احزاب و جریاناتی است كه قایل به راه حل سیاسی جهت رسیدن به ثبات و آرامش در كشورشان هستند. در این میان پیروزی ائتلاف عراق یكپارچه به عنوان تأثیرگذارترین تشكل و جبهه شیعی در عراق وزن سیاسی خود را باز هم نشان داده است. پیروزی این ائتلاف البته چندان با خواسته های آمریكا سازگاری نداشته است. به قدرت رسیدن یك شخصیت لائیك شیعه در پست نخست وزیری عراق مورد پسند و نظر آمریكایی ها بوده است. كش و قوس انتخاب نامزد نخست وزیری و تعویق های مكرر افتتاح پارلمان جدید عراق و تحولات بعدی آن را بایستی در برآورده نشدن انتظارات آمریكایی ها جست وجو كرد. با این حال ائتلاف یكپارچه عراق درهم اندیشی با جناحهای معتدل سیاسی اعراق اهل سنت و كردها مسیر دشوار و در عین حال خطرناكی را برای رسیدن به جاده ثبات و آرامش در عراق پیش رو دارد. دشواری این مسیر از آنجا می تواند خطرناك باشد كه اهداف و خواسته های مشكوك آمریكا برای متمایل ساختن دولت جدید عراق به سیاستهای واشنگتن در كمین است. با این حال جدا از ظرفیت و پتانسیل های احتمالی عراق برای درافتادن به دامان جنگ داخلی، این كشور از وضعیت متفاوتی نسبت به دیگران برخوردار است. این وضعیت كه با حضور نظامی آمریكا در آن تعریف می شود با توجه به اهداف و برنامه های آمریكا در عراق و الگوسازی آن برای دیگران به عرصه آزمون و خطا تبدیل شده است. بنابراین به نظر می رسد در شرایطی كه واشنگتن تجربه عراق را یك مدل برای ارائه دیدگاهها، اهداف و برنامه های خود در نظر گرفته است، این عراقی ها هستند كه از فرصت پیش آمده در جهت منافع ملی و ساختن آینده در حال بهره برداری هستند. به همین جهت چشم انداز تحولات عراق را در چالش های آشكار و پنهان این دو خواسته داخلی و خارجی مشاهده كرد. چالش هایی كه بعضاً می تواند عراق را همچنان در دو راهی بهشت و جهنم نگاه دارد.
۲- فلسطین: پیروزی درخشان و البته غافلگیركننده جنبش مقاومت اسلامی فلسططین (حماس) درانتخابات پارلمانی فلسطین كه جنبش فتح را به حاشیه كشاند، فضای سیاسی داخلی و خارجی فلسطین را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. این پیروزی كه نمایانگر خواست و سلیقه سیاسی فلسطینی ها محسوب می گردد، با واكنش سخت و تهدیدآمیز اسرائیل و آمریكا مواجه شده است. یورش رژیم صهیونیستی به زندان اریحا و ربودن «احمد سعدات» رهبر جبهه خلق برای آزادی فلسطین از سوی این رژیم كه با تهدید به ترور «اسماعیل هنیسه» همراه گردید.
با این حال كسب اكثریت كرسی های پارلمانی فلسطین از سوی جنبش حماس یك پیروزی با سازوكار دموكراتیك برای مقاومت محسوب می گردد، این پیروزی كه طی آن رقیب سختی یعنی جنبش فتح پشت سر گذاشته شده است، بازگوكننده تغییر ذائقه سیاسی فلسطینی ها نیز به شمار می آید. قطع كمك های خارجی از سوی آمریكا و كشورهای غربی به فلسطین و تلاش برای به انزواكشاندن سیاسی جنبش حماس از جمله اقداماتی بوده كه برای تغییر رویه و به منظور به رسمیت شناختن اسرائیل از سوی حماس صورت گرفته است. از این رو تحركات رهبران حماس نشان داده كه به رغم تأكید اصلی آنان بر اصول و سازش ناپذیری بر سر آن، عرف دیپلماسی و چانه زنی های دیپلماتیك را به خوبی فراگرفته اند. این مسأله درك سیاسی و واقع بینی رهبران حماس را بیشتر آشكار كرده است. مواضع سیاسی رهبران حماس در قبال تحولات فلسطین نشان داده كه قصد واگذاری قدرت را در كوتاه مدت نداشته و با در پیش گرفتن همگرایی سیاسی در فلسطین به آفت های انحصارگرایی وقوف كامل دارند. لذا ناكامی آمریكا و كشورهای اروپایی در برانگیختن دولتهای عربی نظیر مصر و عربستان علیه حماس را می توان ناشی از پذیرش حماس به عنوان یك واقعیت سیاسی در عرصه تحولات فلسطین دانست كه انتظار می رود محوریت فعل و انفعالات سیاسی آتی را نیز در اختیار داشته باشد. بنابراین با آنكه اسرائیل و آمریكا در تلاش اند تا به قدرت رسیدن حماس را یك مانع اصلی در راه آنچه روند صلح قلمداد می كنند، تبلیغ و تصویر نمایند، اما این پیروزی حماس می تواند گام نخست فلسطینی ها برای پایان شوربختی ایشان قلمداد گردد.
۳- لبنان و سوریه:
یك ترور سیاسی كه در انگیزه های اصلی عاملان آن اختلاف نظرهایی به چشم می خورد، روابط لبنان و سوریه را دستخوش تغییرات و ناملایماتی ساخت كه می توان این روابط را حتی از نو تعریف كرد. روابط بیروت و دمشق به شدت تحت تأثیر ترور«رفیق حریری» نخست وزیر اسبق لبنان قرار گرفته است. رازگشایی از پرونده ترور حریری تا بدانجا پیش رفت كه نهایتاً سرگروه تیم تحقیق سازمان ملل«دتلو مهلیس» كه متهم به جریان سازی در این پرونده علیه سوریه شده بود، استعفا كرد.
چرا كه این روند در مسیری قرار گرفته بود كه برداشت عمومی از آن، چیزی جز تحت فشار قراردادن سوریه و «بشاراسد» نبود . پس از حمله نظامی آمریكا به عراق و سقوط رژیم بعثی صدام، روابط آمریكا و سوریه در فاز دیگری قرار گرفت. آمریكایی ها نه با عملیات نظامی كه با آفند تبلیغاتی و سیاسی با متهم كردن سوریه به دخالت در اوضاع داخلی عراق، دمشق را شدیداً تحت فشار قرار دادند. این در شرایطی بود كه نارضایتی آمریكا از سوریه، سیاستهای واشنگتن از دمشق را به طور كلی تغییر داد و راه برای اعمال تحریم هایی علیه سوریه فراهم گردید. این درحالی است كه با آشكار بودن رد پای تحركات اسرائیل علیه سوریه، آمریكایی ها درصدد از میان برداشتن آخرین سنگر عربی ضداسرائیلی در خاورمیانه برآمده اند. بنابراین اهداف ناشی از ترور رفیق حریری با توجه به تحولات بعدی در روابط لبنان و سوریه و آغاز قدرت نمایی خیابانی جریان ضدسوری در لبنان بیشتر آشكار شده است. روند پرونده ترور رفیق حریری مشخص كرده است كه دولت سوریه و بشار اسد هدف قرار گرفته اند. برخی تحولات منطقه ای نظیر بالاگرفتن پرونده هسته ای ایران، پیروزی حماس و ناآرامی های عراق اگرچه موقتاً از توجه به سوریه كاسته است، اما در پیگیری فشارهای آمریكا و اسرائیل علیه سوریه نمی توان تردید داشت. گفت وگوهای ملی در لبنان در جهت عقلانی كردن تصمیم گیری ها در تنظیم روابط بیروت و دمشق و چشم انداز تحولات لبنان نقش داشته است با این حال نمی توان از برخی نگرانی ها نسبت به افزایش بی ثباتی در لبنان و خطر درگیرشدن آن در یك نزاع داخلی دیگر غافل بود.
●چشم انداز تحولات: تحولات سیاسی یك سال گذشته در خاورمیانه چندان موافق طبع و خواسته های آمریكا نبوده است. پیروزی ائتلاف عراق یكپارچه در انتخابات پارلمانی عراق و كنار رفتن جریان های لائیك شیعه، جشن پیروزی جنبش حماس در انتخابات پارلمانی فلسطین در عرصه رقابتهای انتخابات پارلمانی مصر بر وفق مراد واشنگتن نبوده است.
این درشرایطی است كه عربستان سعودی علی رغم مرگ ملك فهد و حضور امیرعبدالله با اهداف اصلاح طلبانه اش در قدرت از كانون توجه آمریكا در حال خارج شدن است. آنچه قابل دقت است، تلاش آمریكا برای جایگزین ساختن بازیگران سیاسی جدید در خاورمیانه است. در این زمینه امارات عربی متحده یكی از این نمونه هاست. با این حال تلاش آمریكا برای مدل سازی سیاسی در خاورمیانه و اصرار بر محقق شدن ایده طرح خاورمیانه بزرگ با مقاومت هایی كه صورت می گیرد چالش عمده ای خواهد بود كه خاورمیانه را درگیر خواهد ساخت.
درافشانی

منبع : روزنامه ایران