...و روشنایی شد!

اگر از نور كامل و طبیعی خورشید كه گستردگی و كیفیت آن قابل مقایسه با نورهای دیگر نیست صرف نظر كنیم، استفاده از نور آبی مصنوعی و چراغ های روشنایی، به نیازی ضروری و همیشگی تبدیل شده است.
به خصوص نقش نورپردازی در معماری داخلی بسیار مهم و جذاب می نماید. با افزایش كارآیی های صنعت برق و امكانات تكنولوژیك مربوط به آن، استفاده از محصولات وابسته به آن نیز رشد چشمگیری داشته است؛ چنانكه باید اذعان داشت روشنایی، راه را برای یك تحول در شناخت و طراحی معماری باز كرده است. این محصولات كه مشتمل بر انواع چراغ ها و سیستم های روشنایی هستند، ابزار اصلی نورپردازی را تشكیل می دهند. با تنوع این ابزار، طراحان با مسئله ای مواجه می شوند و آن انتخاب صحیح وسیله نوری و تعیین محل مناسب برای آن است. چنین مشكلی پیچیده تر از تامین كمی نور است. اگر چه لامپ های عریان قادرند نیازهای كمی نور را به آسانی مرتفع كنند، واضح است كه جنبه های دقیق تامین آسایش و نكات ظریف زیبایی شناسی از عهده این وسایل ساده برنمی آید. در حقیقت گره كار در تهیه و تامین نور نیست بلكه تنظیم منابع نوری برای خلق محیط مناسب بصری، مسئله اصلی است.
در بررسی های انجام شده پیرامون استفاده افراد از نور و چگونگی نورپردازی منازل مسكونی خود،اطلاعاتی راه گشا به دست آمده است كه راه را برای راهنمایی تولیدكنندگان، طراحان و نهایتاً استفاده كنندگان باز می كند یا باعث سوق دادن آنان به سمت استفاده از منابع نوری مطلوب و راهنمایی عموم به استفاده درست از منابع در اختیار می شود. ابتدا این نكات را مروركرده و در ادامه، نكاتی را درباره روشنایی عمومی از نظر می گذرانیم. افراد مورد مطالعه در این مبحث در پاسخ به سؤالی در زمینه استفاده از نور عمومی و موضعی در محل زندگی خود اكثراً اذعان دارند كه نور عمومی را بیشتر از نور موضعی در محل زندگی خود استفاده می كنند. ۷۵% افراد، نور عمومی و ۲۵% نیز نور موضعی را مورد استفاده قرار می دهند. در مورد استفاده از انواع مختلف چراغ های روشنایی، بازار خرید و استفاده به ترتیب با ۵۰% و ۳۵% و۱۰% در اختیار چراغ های سقفی، دیواری و پایه دار زمینی قرار می گیرد كه این خود می تواند موید استفاده بیشتر مردم از نورهای عمومی در محل زندگی خود باشد. رنگ غالب نورهای مورد استفاده نیز حكایت از این دارد كه نورهای با رنگ سرد، بیشتر از رنگ های گرم در بین مردم طرفدار دارد. اكثر مصرف كنندگان و خریداران چراغ های روشنایی هنگام خرید محصول مورد نظر، اولویت هایی را برای آن مدنظر دارند كه زیبایی منبع نوردهنده، كیفیت نوردهی آن، قیمت و نصب و نگهداری آن، به ترتیب از عوامل دخیل در خرید و جذب مشتریان به محصولات است.
در اینجا به بررسی عواملی می پردازیم كه عوامل اصلی در روشنایی محیط هستند. قابلیت دید در ناحیه تامین روشنایی، مهمترین نیاز استفاده كننده در محیط است. این قابلیت به عواملی بستگی دارد كه به بعضی از آنها اشاره می كنیم.
●شدت روشنایی: برای هر ناحیه تامین روشنایی خاص باید میزان منابعی از شدت روشنایی ایجاد شود. شدت روشنایی در سراسر ناحیه ای كه تامین روشنایی آن مدنظر است باید به طور معقولی یكنواخت باشد. این بدان معنی است كه سر تا سر اتاق باید به میزان مناسبی روشن شود. این امر به منظور اجتناب از ایجاد نواحی تاریك با وسعت زیاد است كه ممكن است در حالتی كه شخص بایستی از ناحیه تامین روشنایی مربوط به خود به اطراف نگاه كند بر تطابق چشم اثر بگذارد.
شدت روشنایی باید با استانداردهای مربوطه انتخاب شود.
●سطوح مجاور: از تفاوت زیاد در شدت روشنایی سطوح مجاور باید اجتناب شود. تفاوت بین شدت روشنایی سطوح مجاور نباید از نسبت ده به یك تجاوز كند. از این رو درخشندگی اطراف ناحیه تامین روشنایی باید كمتر از درخشندگی خود ناحیه تامین روشنایی باشد؛ در غیر این صورت، قابلیت دید در این ناحیه، مختل می شود.
همچنین ممكن است باعث خستگی چشم شود، زیرا در این حال باید خود را دو برابر شرایط جدید تطبیق دهد. ( مثل هر بار كه چشم از صفحه تلویزیون به اطراف منحرف می شود و دوباره به صفحه بر می گردد).
در صورت تداوم این كار، چشم خسته شده و منجر به ناراحتی هایی از قبیل سردرد، خستگی مفرد و غیره می شود.
●حفظ شدت روشنایی: به منظور اطمینان از اینكه شدت روشنایی مورد نظر همواره تامین می شود، باید تدابیری برای حفظ شدت روشنایی، تعمیر و نگهداری و تمیزكردن چراغ ها اتخاذ شود.
شدت روشنایی نباید هرگز به كمتر از ۸۰ درصد مقدار توصیه شده افت كند. در طراحی های خوب روشنایی، برای جبران تقلیل نوردهی در نتیجه كهنگی لامپ و تجمع آلودگی روی چراغ ها، شدت روشنایی اولیه، بیشتر از مقدار لازم در نظر گرفته می شود.
●كنترل خیرگی چشم: به منظور پیشگیری از ایجاد خیرگی ناراحت كننده چشم ناشی از منابع نوری، درخشندگی آنها در زاویه های دید معمولی باید محدود شود.
لامپ های بدون پوشش، باعث ایجاد خیرگی ناراحت كننده چشم می شوند زیرا درخشندگی آنها معمولاً خیلی زیاد است. این امر در مورد لامپ های فلورسنت بدون پوشش در حالتی كه كار مداوم در زیر نور این لامپ ها مورد نیاز است نیز صادق است.
چراغ هایی همانند لامپ فلورسنت از نوع بلند با پایه های باریك، بدون استفاده از وسایل كنترل چشم از قبیل پخش كننده های منشوری یا شبكه ای به كار می روند. با این حال، در حالی كه مدت زمان قرارگیری در زیر نور لامپ های فلورسنت بدون پوشش برای مثال در راهروهای اتاق استراحت و غیره كم باشد، استفاده از آنها قابل قبول است.
●انعكاسات ناخواسته: برخی از انعكاسات ممكن است در كارایی یا راحتی اشخاص، اختلال ایجاد كنند؛ مثلا انعكاس نور از روی سطوح براقی كه روی آنها مطالبی نوشته شده است. معمولاً این امر خارج از كنترل طراح روشنایی است؛ زیرا به وضعیت قرارگیری در ناحیه تامین روشنایی نسبت به منبع نوری بستگی دارد. توزیع روشنی سطوح داخلی اصلی: علاوه بر كنترل درخشندگی منابع نوری، روشنی سطوح داخلی اصلی از قبیل دیوارها، سقف ها و غیره از طرق زیر حاصل می شود:
۱ - درنظرگرفتن ضرایب انعكاسی مناسب برای سطوح
۲ -تامین روشنایی مناسب برای سطوح
هدف از اتخاذ این تدابیر، اجتناب از تفاوت های بیش از حد روشنی سطوح وسیع است كه در میدان دید قرار دارند. تفاوت های خیلی زیاد در روشنی سطوح همانند و درخشندگی بیش از حد منابع نوری باعث خستگی مفرط چشم ها می شود. از طرفی در صورتی كه روشنی، خیلی یكنواخت باشد، تاثیر آن ایجاد محیط خسته كننده یا افسرده كننده است. با اینكه توزیع روشنایی عمومی عامل اصلی است ولی شدت سایه ها نیز در محیط تاثیر می گذارد. شدت سایه ها به وسیله نوع توزیع نور تعیین می شود. مثلاً نوردهی با زاویه بسته باعث ایجاد سایه هایی با شدت زیاد می شود؛ در حالیكه لامپ های فلورسنت سایه هایی ملایم ایجاد می كنند. سایه های با شدت زیاد، معمولاً مناسب نیستند؛ به جز مواردی كه هدف، ایجاد جلوه های ویژه باشد.●انتخاب مستقیم روشنایی: سیستم های روشنایی باید به گونه ای انتخاب شوند كه توزیع روشنی مورد نیاز را ایجاد كنند. این بدین معنی است كه در مورد آویز یا چراغ هایی كه روی سطوح نصب می شوند، در دفاتر كار و اماكن، حداقل ۳۰ درصد نور منتشره باید به طرف بدن باشد. در این صورت می توان از كافی بودن روشنی سقف اطمینان حاصل كرد.
●روشنایی غیرمستقیم: نحوه عمل این نوع روشنایی به صورت توكار است. در این روش همه نورها به طرف سقف هدایت می شود و سایر سطوح در اتاق به وسیله انعكاس متقابل روشن می شود. نتیجه این امر، خسته كننده است؛ زیرا توزیع روشنی بیش از حد یكنواخت است. همچنین این نوع روشنایی كارایی خوبی ندارد و فقط در موارد خاص باید از آن استفاده كرد. محل قرارگیری چراغ ها: ترتیب قرارگیری چراغ ها به منظور نیل به توزیع روشنی دلخواه لازم است به گونه ای باشد كه نوركافی به قسمت های بالایی دیوارها و سقف برسد.
این امر عموماً نیاز به یك طرح قرارگیری چراغ ها در فواصل یكنواخت دارد تا بدین ترتیب شدت روشنایی مورد نیاز در صفحه مربوط به ناحیه تامین روشنایی حاصل شود. در حالی كه ترتیب قرارگیری به صورتی است كه فواصل بین چراغ ها از مقدار حداكثر نسبت به فاصله به ارتفاع نصب تجاوز نمی كند و فاصله از دیوارها نصف این فاصله است.
●در مورد توزیع با زاویه بسته: به منظور حصول اطمینان از اینكه روشنی دیوار كافی است چراغ ها را لازم است حتی نزدیك تر به دیوارها قرار داد. در مورد چراغ های با نوردهی به طرف بالا لازم است آنها را در فاصله حداقل ۱۵۰ سانتی متر از نصف و حتی بیشتر از آن قرار داد؛ به طوری كه نور به طرف بالا به خوبی روی سقف توزیع شود.
●رنگ و ترتیب رنگ ها: علاوه بر انعكاسات مناسب، سطوح باید دارای رنگ های مناسبی باشند. به طور كلی رنگ ها نباید قوی یا خیلی ضعیف باشند. رنگ های قوی می توانند باعث خستگی مفرط چشم شوند. مخروط های چشم در اثر خسته شدن باعث دیگرگونی تاثیر رنگ ها می شوند. رنگ های ضعیف نیز به همین صورت باعث خستگی چشم می شوند.
ترتیب رنگ ها در قسمت اصلی داخل اماكن بایستی ساده و غیر مزاحم باشد. به كمك مراكز آسودن بصری به شكل صفحات آویزان از دیوار مثل تقویم و ... محیطی كه از نظر بصری رضایت بخش است، ایجاد می شود. از پنجره ها نیز برای این منظور استفاده می شود.
رنگ های گرم عبارتند از: قرمز، زرد، كرم، قهوه ای و... .
رنگ های سرد عبارتند از: آبی ها و سبزها و... .
انتخاب رنگ به محیط احساسی كه تمایل به ایجاد آن است، بستگی دارد. رنگ های گرم از لحاظ بصری مهیج هستند؛ در حالی كه رنگ های سرد، آرامبخش و متعادل هستند. تاثیر دیگر رنگ های گرم یا سرد روی اندازه های ظاهری اتاق است كه كوچك تر و بزرگ تر از مقدار واقعی به نظر برسند. رنگ های گرم باعث كوچك تر به نظر رسیدن اتاق می شوند؛ در حالی كه رنگ های سرد، اتاق را بزرگ تر نشان می دهند.
انتخاب رنگ نور منبع نور به عوامل زیر بستگی دارد:
۱ -كاری كه در ناحیه تامین روشنایی انجام می شود.
۲ - شرایط داخل اماكن
۳ - سازگاری با سایر منابع نوری موجود مثل لامپ های نور زرد
برخی از كارهایی كه در ناحیه تامین روشنایی انجام می گیرند، نیاز به منابع نوری با بازده رنگ بسیار خوب دارند. مشخصه های منابع نوری در هر دو مورد بازده رنگ و دمای رنگ برای این كاربردها معمولاً در استانداردهای مربوطه تعیین می شوند.
انتخاب دمای رنگ به شدت روشنایی بستگی دارد. در شدت روشنایی كم، نیاز به دمای رنگ پایین است و در شدت روشنایی زیاد، نیاز به دمای رنگ بالا . این انتخاب احتمالاً پیرو این مسئله است كه نور روز معادل دمای رنگ بالا با شدت روشنایی زیاد پنداشته می شود، در حالی كه دمای رنگ پایین كه بشر هنگام شب در اطراف آن می نشست، برابر با شدت روشنایی كم تصور می گردید. انتخاب صحیح منابع نوری و ترتیب رنگ ها یك امر تجربی است، زیرا در مورد اینكه رنگ های مختلف در زیر نور منابع نوری مختلف و در محیط های مختلف چگونه به نظر خواهند رسید جز با تجربه شخصی نمی توان نظر داد.
رنگ نور آن تاثیر حسی است كه به وسیله مجموعه طول موج های مختلفی كه توسط چشم دریافت می شود، ایجاد می گردد. رنگ نور را نباید به عنوان یك مشخصه سطوح منعكس كننده نور تلقی كرد. رنگ نورهای منعكس شده از سطوح، به انتخاب نوع منبع نوری بستگی دارد. نهایتاً اینكه تصمیم گیری در مورد اینكه یك سطح رنگی در زیر نور یك منبع نور خاص چه رنگ به نظر خواهد رسید با استفاده از تجربیات عملی ممكن می گردد.
مرتضی فاتحی

منبع : روزنامه همشهری