واژه نامه، واژگان و فرهنگ و تفاوت های ساختاری آنها

واژه نامه، واژگان، فرهنگ، دانشنامه، دایره المعارف، گنج واژه، لغت نامه، اصطلاح نامه، فرهنگ لغات، فرهنگ اصطلاحات عناوینی هستند كه مولفان بنا به سلیقه خود زینت بخش جلد كتاب خود كه دربرگیرنده واژه، اصطلاح و یا توضیحات كوتاه یا بلند در مورد یك رشته تخصصی است، می كنند. كاربران و خریداران نیز تا زمانی كه این مجموعه ها را نگشوده اند و تورقی در آنها نكرده باشند، نمی دانند با چه اثری سروكار خواهند داشت، با مجموعه ای از واژه های لاتین كه در برابر هریك از آنها معادل های فارسی متعددی آمده است یا با مجموعه ای كه در برابر هر واژه لاتین با یكی دو برابرنهاده تكلیف را برای كاربر روشن كرده است؛ با مجموعه ای كه در برابر هر اصطلاح، شرح و توضیح كوتاه یا بلندی داده شده است یا با مجموعه ای كه در برابر یك واژه لاتین بدون اینكه برابرنهاده فارسی برای آن اختیار شده باشد، شروع به شرح و تفصیل در مورد آن می كند و جست وجوگر را كه مفهوم واژه لاتین را می داند ولی خواهان برابرنهاده ای برای آن است ناكام می سازد و یا با ملغمه ای از تمام موارد اشاره شده.
در این نوشتار تا جایی كه فضا اجازه دهد با ویژگی های این سه دسته اثر آشنا می شویم و به عنوان نمونه واژه نامه شیمی، واژگان شیمی و فرهنگ فشرده شیمی را كه نگارنده به نوعی در تدوین آنها سهیم بوده است، شاهد مثال می آوریم. واژگان گنجینه ای است از برابرنهاده هایی كه تاكنون مترجمان و مولفان از ابتدای نشر كتاب تاكنون در برابر اصطلاحات یك رشته خاص برگزیده و در اثر خود به كار گرفته اند. ویرایش اول واژگان شیمی و مهندسی شیمی كه كار خود را از سال ۱۳۵۹ آغاز كرد و در سال ۱۳۶۴ با جمع آوری برابرنهاده های صد منبع و ویرایش دوم آن با جمع آوری برابرنهاده های سیصد منبع در سال ۱۳۷۹ انتشار یافت. چنین گردآوری از كتاب های گوناگون، با توجه به اینكه سعی شده است به تمام كتاب های قدیمی دسترسی پیدا شود، كاری بس دشوار و وقتگیر است.
بازخوانی های چندباره اطلاعات به منظور مطابقت با اصل منبع و مقایسه واژه های انگلیسی با فرهنگ های معتبر خارجی و تصحیح آنها كار را پیچیده و مشكل می سازد. واژگان شیمی و مهندسی شیمی در دو بخش انگلیسی- فارسی و فارسی- انگلیسی تنظیم شده است. در بخش اول كه مشتمل بر ۳۶ هزار واژه انگلیسی است، برابرنهاده های فارسی كه در برابر یك واژه انگلیسی آمده است همراه با بسامد آنها در منابع مختلف كه با شماره مشخص شده، گردآوری شده است.
تعداد برابرنهاده های فارسی در واژگان شیمی و مهندسی شیمی بالغ بر ۵۰ هزار است كه با توجه به بسامد آنها این رقم به پیش از ۱۱۰ هزار قلم اطلاع می شود. بدین ترتیب كه در برابر هر نهاده فارسی شماره ای دیده می شود كه از روی آن و با مراجعه به فهرست منابع مشخصات منبع را می توان یافت و چون شماره منابع برحسب تاریخ انتشار كتاب ردیف شده است، در واقع تنها با مقایسه شماره ها می توان به قدمت منابع پی برد. در پخش دوم به عكس ملاحظه می شود یك واژه فارسی در برابر چه واژه های انگلیسی به كار رفته است. یك چنین مجموعه ای هنگامی می تواند مفید واقع شود كه همچون یك بانك اطلاعاتی در هر زمان حاوی برابرنهاده های به كار رفته در كتاب هایی باشد كه تا آن تاریخ منتشر شده است. شایان توجه است در واژگان ها صرفاً برابرنهاده های به كار رفته در برابر هر واژه انگلیسی آورده شده است و در میان آنها انتخاب اصلحی صورت نگرفته است.
برخی برابرنهاده ها اكنون نامتعارف و منسوخ شده اند و در حال حاضر برابرنهاده های جدیدی به كار می رود كه در میان صاحبنظران و متخصصان حسن قبول یافته اند. از این رو كاربران واژگان ها باید جانب احتیاط را رعایت كنند و توجه داشته باشند كه وجهه نظر مولف در ارائه برابرنهاده ها نه رجحان نهادن برابرنهاده ای به برابرنهاده ای دیگر، بلكه تنها نشان دادن سیرتحول برابرنهاده های فارسی و تنوع آنها در ادوار مختلف است. بدیهی است اگر از این دیدگاه به واژگان ها نگریسته شود ابزار بسیار سودمند و كارسازی برای زبان شناسان، مولفان، مترجمان و دست اندركاران گروه های واژه گزینی فرهنگستان خواهد بود. همان طور كه پیشتر اشاره شد و در غیاب فرهنگستان و به منظور پرهیز از تعدد برابرنهاده های یك واژه انگلیسی و نیز یكدست سازی و ایجاد هماهنگی و شناسنامه دار كردن هر برابرنهاده، مجموعه هایی تحت عنوان واژه نامه شكل گرفت كه از میان برابرنهاده های موجود یكی را انتخاب و در صورت لزوم واژه جدیدی ساخته شد. در تدوین واژه نامه شیمی سعی بر آن بود كه برابرنهاده انتخاب شده یا وضع شده تا حدود زیادی متضمن معنی مورد نظر باشد و در عین حال از واژه هایی كه توده مردم به وفور و به منظورهای گوناگون به كار می برند، پرهیز شود.
گفتنی است در ساختن واژه های علمی رعایت ایجاز، خوش آوا بودن و از همه مهمتر اشتقاق پذیر بودن شرط اصلی است. در تدوین واژه نامه ها هرگاه بر مفهومی چند واژه اطلاق شده باشد یكی به عنوان سرواژه انتخاب شده و بقیه به صورت مترادف در زیر آن آورده شده است. چنانچه سرواژه یا مترادف دارای علامت اختصاری، نام تجاری یا املای دیگری باشد همگی در زیر سرواژه می آید. شایان ذكر است در حین تهیه واژه نامه شیمی طی ربع قرن، كار ترجمه و ویرایش ده ها كتاب شیمی دنبال شده است و بدین ترتیب با ارتباط مستقیمی كه با مترجمان و ویراستاران برقرار شده پیوسته از نظرهای متخصصان شاخه های گوناگون شیمی آگاهی پیدا شده است.
در واقع، نظرهای این متخصصان محكی برای واژه های برگزیده به حساب آمده است. فرهنگ ها دسته سوم از مجموعه ای است كه برای هر اصطلاح شرح و توضیحی داده می شود. اگرچه برخی از فرهنگ ها براساس الفبای فارسی ردیف شده اند ولی بیشتر فرهنگ های علمی و تخصصی براساس الفبای انگلیسی اصطلاحات ردیف می شوند. بدیهی است تا برابرنهاده فارسی برای یك اصطلاح انگلیسی برگزیده یا ساخته نشده باشد، آوردن آن اصطلاح و شرح و توضیح در مورد آن بدون برابرنهاده فارسی علاوه بر آشفتگی در ارائه نوع كار در بیشتر موارد نظر كاربر را تامین نمی كند. در نگارش فرهنگ ها، مولفان با توجه به مخاطبان خود، مجموعه سرواژه هایی را انتخاب می كنند كه تعداد و تنوع آنها باید به نحوی باشد كه در صورت مراجعه مخاطب موردنظر، نیاز وی برآورده شود. به عنوان نمونه در فرهنگ فشرده شیمی و مهندسی شیمی كه مخاطب خود را دانشجویان و دست اندركاران صنعت می داند، به بیش از ۱۱ هزار سرواژه و مترادف های آنها پرداخته شده است.

دكترعلی پورجوادی

منبع : روزنامه شرق