نگاهی به حضور تفکر ایدئولوژیک در ادبیات داستانی

در دهه ۷۰ به داستان كوتاه بسیار توجه شده است و درباره آن نوشته ایم وخوانده ایم. هیچ وقت هم سابقه نداشته این ژانر تااین اندازه مورد توجه واقع شود شاید به همین دلیل است كه در این دهه رمان كم كم به سایر داستان كوتاه بدل شد. این نوشته می كوشد قابلیت های رمان را در جوامع مختلف – اروپا و ایران نشان دهد رمانی كه در دنیا به عنوان ابزاری ایدئولوژیك برای بیان اندیشه‌های مختلف به كار می رود. اندیشه‌هایی كه در كشور ما هم در مقاطع مختلف در همین قالب ادبی به آن پرداخته شد و اتفاقاً آثار قابل تاملی هم از آنها موجود است.
شرط لازم برای تبلیغ موفق در جهان امروز به كارگیری ابزارهای جدید ترغیب مخاطب است . فردی كه بدون شناخت این ابزارها تبلیغ می كند جنگاوری است كه با حریف تا بن دندان مسلح بی هیچ سلاحی می جنگد و نتیجه چنین نبردی از پیش تعیین شده است.
تبلیغ كننده دو وظیفه اساسی دارد یكی بر اساس فقه عمل كردن و دیگری انتقال مفاهیم آموزه ها و ارزشهای دینی به دیگران قرآن مجید از مسلمانان می خواهد تا گروهی كه شایستگی و توانایی لازم را دارند ابتدا دین و احكام آن را بشناسند و سپس یافته‌های خود را به دیگران ابلاغ كنند و آنان را ندا دهند تا از مخالفت با فرمان خداوند بپرهیزند.
قرآن كریم نیز كه خود را بلاغ للناس می خواند آیینه تمام نمای این رویكرد است این كتاب فصل كه هیچ باطل و یاوه ای بدان راه ندارد برای تبلیغ حقیقت خود از یكی از كهن ترین هنرها یعنی قصه بهره می گیرد. در كنار آیاتی كه به طور مستقیم و بصراحت حقایق توحیدی رامطرح می كنند یا آیات كه به طور مستقیم و بصراحت حقایق توحیدی را مطرح می كنند یا آیات اندك شماری كه به احكام می پردازند بخش عظیمی از قرآن را قصه شكل داده است كه یكی از آنها احسن القصص نامیده شده است . این توجه به قصه تا جایی بود كه مخالفان در بند ظاهر مانده گاه قرآن را اساطیر الاولین می نامیدند و گاه برای معاوضه با آن به نقل داستن های مربوط به ایران باستان با ایام جاهلی می پرداختند . غافل از آن كه در قرآن قصه نقش ارجاعی دارد و پیمانه وظرفی برای انتقال حقایق و شیوه ای برای آسان كردن فهم ارزشهای دینی است . شیوه قصه پردازی قرآن و كاركرد تبلیغی قصه در آن باره بحث افراد بسیاری بوده است كه در جای خود ارزنده وقابل استفاده است اما از محل بحث ما خارج است امروزه نه تنها این مساله مهم مورد بی توجهی قرار گرفته است بلكه از باب « الناس اعداءماجهلو» قصه و قصه خوانی نوعی نقص به شمار می رود و گاه شنیده می شود كه استادان طلاب را از خواندن قصه بر حذر می دارند و آن را موجب اتلاف عمر و فكر می شمارند و حتی افتخار می كنند كه هرگز قصه ای نخوانده اند و در نتیجه از اتلاف عمر خویش در این راه پیشگیری كرده اند اینان هرگونه قصه‌ای را مانند حسین كرد شبستری و امیرارسلان رومی می دانند كه به درد بطالت و به خواب رفتن می خورد .
● عصر رمان
قصه به معنای عام همزاد بشر است و قدمتی همسنگ او دارد اما رمان به معنای خاص و امروزی آن یعنی نوشته ای داستانی به نثر و با حداقل معین طول زاده قرن هیجدهم است طبقه شهرنشین حدید كه با فرهنگ و ارزشهای فئودالیسم و سر ستیز داشت و در پی آفریدن ارزشهای جدیدی برای خود بود رمان را جلوه گاه آرمان ها ارزشها ، اضطراب ها ، خواسته ها و فرهنگ خود ساخت هر چند رمان در آغاز صرفا وسیله ای برای پر كردن اوقات فراغت این طبقه نو پدید بود بعدها كاركرد جدیدتری یافت و به ابزاری با قابلیت بسیار برای آفرینش و انتقال همه دغدغه های اساسی این طبقه تبدیل شد.
بدین ترتیب رمان پا به پای فلسفه و فرهنگ اروپا پیش می رفت و مانند فلسفه قرن هیجدهم توجه به جزییات تشخیص فردیت و تجربه گرایی از شاخصه های آ“ بود . در رمان به جای انسان كلی جامعه به صورت كلی و فرهنگ به منزله مقوله ای عام با فرد یا افرادی كاملا مشخص شهر یا روستایی معین و فرهنگ یا خرده فرهنگی مشخص سر و كار داریم فلسفه پوزیتیویستی آگوست كنت فرضیه تكاملی داروین ناخودآگاه فروید و ماتریالیسم تارخی ماركس هر یك به گونه ای در تكامل رمان مؤثر بودند و موجب پیدایش مكتب خاصی در رمان نویسی شدند. مكتبهای ادبی ناتورالیسم سمبولیسم و رئالیسم اجتماعی بازتاب این تفكرات بوده اند. جنگهای اول و دوم جهانی نیز موجب سرخوردگی هایی در میان اروپاییان شد كه جلوه آن دادائیسم بوده است پس از آن رمان همچنان به حركت خود ادامه داد و مكتبهایی چون رئالیسم سوسیالیستی كه حاكمیت شوروی آن را ترویج می كرد . و رئالیسم جادویی در امریكای لاتین پدید آمد.
قابلیت جذب و مقبولیت اجتماعی رمان موجب شده است این قالب بسرعت مورد استفاده نویسندگان فیلسوفان متفكران دولتها و دولت ستیزان قرار گیرد و به این ترتیب كاركرد آن از سطح سرگرمی خوانندگانبه سطح ایدئولوژیك بالا رود و به یكی از جدی ترین ابزار انتقال اندیشه تبدیل شود. اقبال عمومی به رمان در حدی بود كه قرن بیستم را عصر رمان نامیده و گفته اند اكنون در همه كشورها دست كم نود درصد آثار ادبی چاپی را رمان تشكیل می دهد و شعر و نمایشنامه و دیگر انواع ادبی در مراحل بسیار پایین تری قرار دارند.
امبراتواكو، محقق ایتالیایی و متخصص فرهنگ و فلسفه اروپای قرون وسطی ناگهان به این قالب روی می آؤرد و رمان نام گل سرخ را می نویسد چون شگفت زده از او می پرسند چرا به رمان نویسی روی آورده است پاسخ می دهد وقتی نظریه پرداز حرف بیشتری برای گفتن دارد و نمی تواند آن را بوضوح و دقت بیان كند منظورم وضوح تحمل ناپذیر مباحث عقلی است به فكر رمان نوشتن می افتد نوشتن رمان فقط حرف زدن نیست بلكه ساختن یك جهان شناسی است .
ژان پل سارتر متفكر و فعال سیاسی اگزیستانسیالیست برای تبیین فلسفه خند به نوشتن رمان و نمایشنامه روی می آورد رمان های تهوع و راه های آزادی و نمایشنامه های دستهای آلوده شیطان و خدا روسپی بزرگور و گوشه گیران آلتونا محصول این رویكرد هستند ویل دورانت درباره سارتر و رمان نمایشی می نویسد: سارتر مردی خشمگین بود كه می خواست از قلم خود شمشیر بسازد رمانهای او مقابله‌ای رودرروبا وضع موجود بود این رمانها بمبهایی بود كه بر آن نیستی فرومایه یعنی مجلس نمایندگان فرانسه كه با اقیانوسی از لفاظی كشور را به تسلیم و فروپاشی كشانده بود فروریخت این رمانها همان چیزی بود كه او خود را موظف به نوشتنشان می دانست ادبیات همچون جنگ.
حتی برخی علت موفقیت گستده سارتر و همفكرانش را در قدرت ادبی دانسته اند تا قدرت فلسفی و استدلال منطقی رمان تهوع سارتر تصویری دقیق از زندگی عبث و پوچ و نمایشنامه دست های آلوده گزارشی از اخلاق كمونیستی به شكل قوی و هولناك است سارتر در این باره قضاوت را به عهده خواننده می گذارد اما نتیجه چنان صریح و قاطع بود كه كمونیستهای فرانسه را بشدت خشمگین كرد و آنان را به واكنشی تند واداشت.
آلبر كامو نیز همین قالب را برای ترویج اندیشه خود به كار گرفت و مهمترین رمانهای فلسفی خود یعنی بیگانه و طاعون را نوشت در مقابل این رویكرد روشنفكران به رمان كمونیسم روسی نیز آن را ابزاری مناسب برای نشر افكار سوسیالیستی دانست و كوشید از این قالب كمال استفاده را ببرد از این رو زمینه رشد وشكوفایی نوعی رمان را در قالب رئالیسم سوسیالیستی پدید آورد میخائیل آلكسارویچ شولوخف بارزترین نویسنده این عرصه بود او كه در جنگهای داخلی شوروی شركت جسته بود و پیشینه ای روستایی داشت بزرگترین رمانهای ادبیات سوسیالیستی را در دفاع از سوسیالیسم روسی پدید آورد وی كتابهای سرنوشت یك انسان خیزاب ها و دن آرام را بزرگ ترین اثر ادبی پس از انقلاب اكتبر و بزرگ ترین رمان سیاسی قرن می داند و درباره موفقیت آن می نویسد هنگامی كه آخرین جلد از چاپ خارج شد برخی خوانندگان پیش از باز شدن كتاب فروشی های مسكو ساعتها پشت در صف كشیده بودند یمی از روسهای با سواد می خواستند بدانند سونوشت گریگور ملخوف قهرمان رمان به كجا می كشد.
سولوخف رمان دیگری به نام خاك بكر شخم خورده نوشت كه طی ۱۵ ماه ۲ میلیون نسخه فروش داشت محتوای اصلی این رمانها دفاع از نظام سوسیالیستی و بیان مشكلات اجتناب ناپذیر آن بود.
تنها كمونیست ها نبودند كه از رمان استفاده ابزاری و ایدئولوژیك می كردند . مخالفان آنان نیز به رمان روی آوردند و آ“ را وسیله مناسبی برای بیان عقاید خود و مبارزه با كمونیسم دانستند بوریس پاسترناك نویسنده و شاعر طرد شده روسی و برنده جایزه نوبل نیز برای بیان عقاید خود رمان را واسطه قرار داد او با نوشتن رمان دكتر ژیواگو ادعاهای بشر دوستانه كمونیسم را زیر سوال برد تا آنجا كه مطبوعات شوروی به مقابله با او پرداختند و روزنامه پراود این كتاب را بهتانی به انقلاب اكتبر تلقی كرد. مطبوعات شوروی پاسترناك را مایه ننگ خوك و سگ وفادار بورژوازی لقب دادند و اندیشه سازان غرب این كتاب را همچون بخشی از جنگ سرد به كار گرفتند .نیكوس كازانتزاكیس نویسنده و متفكر یونانی برای تبیین عقاید خود نوعی مسیحیت شورشی از این رمان بهره ها گرفت رمان مسیح باز مصلوب قوی ترین بیانیه علیه دستگاه كلیسا بود تا آنجا كه نویسنده اش تكفیر شد. این اثر در میان كشیشان و مردم كرت طوفان به پا كرد و آلبرت شوایترز گفت هیچ گاه كتابی چنین تكان دهنده نخوانده است او بانوشتن رمانهای آزادی یا مرگ سرگشته راه حق برادركشی و زوربای یونانی اندیشه های خود را گسترش داد و با نوشتن آخرین وسوسه مسیح مجددا تكفیر شد.
ادامه این فهرست و معرفی یك یك نویسندگانی كه رمان را وسیله انتقال و ترویج افكار خود ساخته اند مثنوی هفتاد من كاغذ خواهد شد. امروز عمدهخ متفكران و اندیشوران میكوشند از این قالب پرتون و برخوردار از ظرفیت بالا برای تبیین و تشریح و تبلیغ افكار خود استفاده كنند.
● رمان در ایران
آنچه پیش از این گفته شد گزارشی از موقعیت رمان در غرب بود بد نیست نگاهی مختصر به موقعیت این قالب ادبی در كشور خود بیندازیم.
رمان با موج روشنفكری و مشروطه خواهی وارد ایران شد نخستین رمان عبارت بودند از ترجمه آثاری چون سه تفنگدار و كنت مونت كریستو نوشته آلكساندر دوما تا مدتها آثار دوما و دیگر رمانتیك های فرانسوی با حذف و اضافات و تصرفات بسیار ترجمه و منتشر می شد.
رمانهای اولیه فارسی متاثر از رمانتیسم و مملو از شعارهای اجتماعی و بیانیه های صریح بود . تقلید از اروپا مانع رشد رمان ملی – كه باید همبافت فرهنگ و تاریخ ما باشد شد و رمان نتوانست چنان كه باید شكوفا شود.
با این همه از دهه ۲۰ به بعد همزمان با تنشهای سیاسی اجتماعی آن دوره از جمله مساله نفت نسلی از رمان نویسان پدید آمدند كه یا به طور مستقیم متاثر از جهان بینی ماركسیستی بودند و یا بدان دیدگاه گوشه چشمی داشتند. آنان كه منتقد وضع موجود بودند می كوشیدند از رمان به مثابه حربه ای ایدئولوژیك و سیاسی استفاده كنند از میان این افراد می توان صادیق هدایت جلال آل احمد محمود محمد علی سپانلو بزرگ علوی علی اشرف درویشان رضا براهنی اسماعیل فصیح و محمود دولت آبادی را نام برد اینان در آثار خود به جنبه های اجتماعی ومعیشتی مردم از زاویه خاصی می پرداختند و به نتایج پیش اندیشیده ای می رسیدند. این عده با الهام از آثار ادبی بزرگ به ویژه رمانهای روسی به خودآموزی پرداختند و آثاری قابل توجه پدید آوردند.
از این میان دولت آبادی به نسبت دیگران پركارتر و موفق تر است رمان ۱۰ جلدی كلیدر طولانی ترین رمان فارسی است پس از آن می توان از سالهای ابری نوشته علی اشراف درویشان و مدار صفر درجه نوشته احمد محمود نام برد.
در كنار این جریان مسلط در عرصه رمان نویسی باید از جوانان مسلمان برآمده از انقلاب اسلامی یاد كرد كه كوشیدند از این ابزار برای بیان حقایق دین و انتقال فرهنگ اسلامی استفاده كنند. محسن مخملباف – فریدون عموزاده خلیلی – علی مؤذنی و سید مهدی شجاعی از افراد موفق این عرصه بودند اما مشكل پاره ای از این رمانها آن است كه گاه تبلیغ مستقیم آنها را به تریبونی سیاسی برای بیان صریح عقاید نویسنده تبدیل كرده است.
به همین دلیل هرچند ادعا می شود ما سنت رمان نویسی نداریم بی گمان می توان ازاین وسیله برای ترویج عقاید دینی بهره جست اما باید به هوش بود كه این استفاده سنجیده و متناسب با طرفیت رمان باشد نه این كه افكار جدی به صورتی تصنعی و ذوق آزار بر آن تحمیل شود.
● كاركرد ایدئولوژیك
تا كنون روشن شده كه رمان با ظرفیت بالای خود می تواند ابزار قدرتمند و مناسبی برای تبلیغ باشد و كاركرد ایدئولوژیك نیرومندی داشته باشد اما برای تاكید بیشتر ۲ مورد را ذكر می كنیم البته این د و مورد در حقیقت كاركرد منفی ایدئولوژیك رمان را نشان می دهد زیرا نویسندگان آنها كوشیده اند از این ابزار برای نقد مذهب استفاده كنند. یكی از این موارد رمان خانواده تیبو نوشته روژه مارتن دوگار است كه به سبب نگارش آن جایزه نوبل ادبیات را گرفت. در این رمان كه بیانیه ای علیه جنگ است ، نویسنده استحاله انسان ها را در جنگ به زبان تصویری و سرشار از ظرایف بیان كرده است در كنار این قوتها باید از خصیصه های ضد مذهبی آن یر نام برد . گویی نویسنده بر آن است تا رسالت خود را در ضریت با مذهب در این رمان انجام دهد. قهرمانان رمان هرجا كه به مناسبتی از مذهب سخن می گویند آن را نقد می كنند.
دومین مورد رمان كلیدر است رمان فارسی كلیدر نیز از چنین مایه ای برخوردار است البته در این رمان دین نقد نمی شود بلكه اساسا حضور ندارد و اگر حضور پیدا م یكند حضور آ“ بیمارگونه است . در میان قهرمانان متعدد این رمان طولانی همچون گل محمد مارال زیور حاج حسین چهارگوشلی و ستار تنها یك نفر متدین است و آن هم پسر حاج حسین چهار گوشلی است او نیز كه گرایشی به دین ندارد تنها پس از این كه دیوانه و سودایی می شود به دین روی می آ”ورد او در جستچوی قاتل پدرش قبری را می شكافد و با دیدن مای در خانه سر مرده دیوانه می شود و از آن به بعد احمقانه دارایی پدرش را نابود می كند و به شادخواری می نشیند و پس از آن سیاه مست می شود قامت می بندد و نماز می خواند او همواره مست است و به مرگ میاندیشد و در هر چیز نیستی و پوچی را می بیند و این نشانه تدین است.
سخن كوتاه در این رمان دین حضوری بسیار كمرنگ دارد و آنجا كه حاضر است بدرنگ و ناخوشایند نشان داده شده است.
بی گمان در مقابل رمانهای فوق رمانهای دینی متعددی نوشته شده است آثار تولستوی و داستایفسكی عمیقا دینی است.
آثار كازانتزاكیس بویژه برادركشی و سرگشته راه حق بشدت مذهبی است و ظریف ترین تار و پود مذهب و روح دینی را می نماید از این رو نباید پنداشت رمان فقط برای نقد مذهب به كار رفته است مقصود از نقل این سخنان تاكید بر جایگه رمان و نقش مهم آن است این نقش گاه ویرانگر است و گاه سازنده بستگی دارد كه از آن چگونه استفاده كنیم.
● ترویج آموزه های دینی در قالب رمان
رمان ظرفیت بی پایانی برای ترویج آموزه های دینی دارد همه مقولات دینی را می توان در این قالب عرضه كرد و آن را برای تبلیغ به كار گرفت اما ابتدا باید این تلقی عامیانه را كه رمان صرفا وسیله وقت كشی و بطالت است كنار بگذاریم و این مقوله را جدی بگیریم با جریانات عمده رمان نویسی آشنا شویم و دریابیم كه در پس هر رمان جدی فكر و اندیشه ای وجود دارد باید توانایی ها و قابلیت های این رسانه نیرومند را نیك بشناسیم و از آ“ بخوبی بهره جوییم.
اگر رمان تاكنون نتوانسته است در كشور ما جایگاه شایسته ای پیدا كند . مسوولیت آن متوجهخود ماست زیرا هرگز نخواسته ایم همدلانه این ابزار را بشناسیم و در برنامه های آموزشی و تبلیغی خود بگنجانیم. اغلب به ما گفته نشده كه رمان مقوله ای جدی و جدید و قابل مطالعه است آن را ابزار سرگرمی دانسته ایم و همین پندار را به دیگران منتقل كرده ایم.
اگر ویژگی ها و چگونگی استفاده از این رسانه را بخوبی بشناسیم در خواهیم یافت چرا تا این حد به قصه و داستان اهمیت می دهد و آن را ابزار عبرت گیری و درس آموزی می داند و خداوند به پیامبر مكرم خود می فرماید: « نحن نقص علیك القصص بما اوحینا الیك هذا القرآن و ان كنت من قبله لمن الغافلین».

دكتر سید حسن اسلامی
منبع روزنامه جام جم

منبع : بنياد انديشه اسلامي