بار سفر بستم

نوزدهم فروردین ماه امسال با یكمین سال درگذشت شاعر و ترانه سرای شهیر معاصر زنده یاد اسماعیل نواب صفا مصادف است. این مقاله بهانه ای برای گرامی یاد وی و نیز آشنایی بیشتر خوانندگان گرامی با شخصیت و آثار این ادیب فرهیخته است.
نواب صفا به تاریخ بیست و نهم اسفندماه ۱۳۰۳ ش در كرمانشاه دیده به جهان گشود. خاندان پدری وی از نواب های اصفهان بود و به طور كلی به خانواده منسوب و نزدیك به صفویه «نواب» گفته اند.
معتمدالدوله نشاط اصفهانی شاعر و دانشمند مشهور عصر قاجار دایی پدرش بود. پدر اسماعیل مردی عارف مسلك بود كه از طرف ظهیرالدوله به لقب طریقت نوابعلی مفتخر شد. مادر او نیز بانویی فرهیخته و موسس نخستین مدرسه ملی در كرمانشاه با نام «بصیرت» بود. در چنین فضای خانوادگی نخستین بارقه عشق و دلبستگی به شعر و ادبیات ایران در كودكی در او به وجود آمد. در سال ۱۳۲۴ش به ساختن تصنیف علاقه مند شد و نخستین تصنیف را بر روی یك ملودی كردی با نام وعده گلرخان با مطلع «موسم گل شد و وقت گل چیدن» ساخت. آفرینش این تصنیف و خلق چندترانه دیگر آغازی برای فعالیتش در رادیو بود. در سال ۱۳۲۵ش به عضویت بزرگ ترین كنگره شاعران و نویسندگان و به عنوان جوان ترین عضو این كنگره به ریاست شادروان ملك الشعرای بهار انتخاب شد.
یك سال بعد از طرف حسینقلی مستعان نویسنده و مترجم مشهور به عنوان عضو شورای نویسندگان، قراردادی با رادیو امضا كرد. در همان سال ها با استادان موسیقی چون موسی خان معروفی، حسین یاحقی، ابراهیم منصوری و جواد بدیع زاده آشنایی پیدا كرد. در سال های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۲ به خرمشهر رفت و از سال ۱۳۳۳ با بازگشت به تهران فعالیت هنری و اجتماعی خود را از سر گرفت. با تغییر اداره كل انتشارات و تبلیغات به وزارتخانه به سرپرستی نصرت الله معینیان چنین خواسته شد تا برنامه های رادیو تهران و تصحیح و تصویب ترانه ها زیرنظر نواب صفا باشد. وی پیش از آن و در آن سال ها ضمن داشتن چنین مسئولیتی ترانه ها و تصنیف های ماندگاری چون تك درخت، موج، آمد نوبهار، نیلوفر، رفتی و بازآمدی، چه شب ها، رفتم و بار سفر بستم و ده ها تصنیف و ترانه زیبا و جاودانی دیگر آفرید كه حاصل كشش روحی و حالات درونی این شاعر بود.۱ برخی ویژگی های تصنیف ها و ترانه های نواب صفا را می توان به اختصار چنین برشمرد الف- نزدیكی به زبان و اصطلاحات مردمی و پرهیز از واژگان سست و دور از تناسب ب- صور خیال و تركیب های نو و بدیع مثل پابند جنون (ما را ز چه پابند جنون كردی و رفتی)، موج دربه در (من موج دربه درم، از دنیا بی خبرم)، آتشین صهبا، طفل اشك، در خون نشین، حسرت نصیب، غارتگر جان، رویای هستی و... ج- توصیف و تجسم شعری (تابلویی از طبیعت و زندگی) در ترانه هایی چون تك درخت، موج، باغبان، پرستوی من، گیسوی شب، ناز غنچه و... د- وجود رگه های فلسفی و عرفانی تصنیف هایی چون رویای هستی، مستی عاشقان با صدای زنده یاد بنان، بی خبر با صدای زنده یاد عبدالعلی وزیری، جوانی با صدای زنده یاد قوامی، لب تشنه ام ساقی با صدای زنده یاد محمود خوانساری هـ ـ استفاده از ضرب المثل ها و خلق كنایات و تركیباتی كه خود مثل سایر شده است مثلی «شب سیه ابر پاره پاره، ندیده كس زندگی دوباره» یا «آمد نوبهار، طی شد هجر یار» و- سوگ سروده ها كه یكی از آنها برنامه گل های رنگارنگ ۱۷۴ جهت تجلیل از مقام شامخ استاد فقید موسیقی ایران ابوالحسن صبا بود با مطلع «بگریم، بگریم خون كه ناگه صبا رفت».
از میان آهنگسازان برجسته موسیقی معاصر كه ایشان بر آهنگ هایشان تصنیف ساخته می توان به «مهدی خالدی، مرتضی خان محجوبی، روح الله خالقی، حسین و پرویز یاحقی، مجید وفادار، علی تجویدی، حبیب الله بدیعی، انوشیروان روحانی، جواد لشگری، عباس شاپوری، اسدالله ملك و همایون خرم» اشاره كرد. شادروانان بنان، قوامی، عبدالعلی وزیری، داریوش رفیعی و محمودی خوانساری خوانندگان مرد برخی از آثار نواب صفا بوده اند.
سابقه دوستی نواب صفا با شاعران و ترانه سرایانی چون رهی معیری، پژمان بختیاری، كریم فكور، ابوالحسن ورزی، پرویز خطیبی، تورج نگهبان، بهادر یگانه، معینی كرمانشاهی، بیژن ترقی، عبدالله الفت و... قابل توجه است.
نواب صفا در سال های فعالیت در رادیو مبتكر برنامه هایی چون هنر زندگی، در گوشه و كنار شهر، در پیشگاه تاریخ و برخی برنامه های دیگر بود. در سال ۱۳۴۰ برنامه ای با نام قصه شمع به وجود آورد كه از رادیو پخش شد. در این برنامه ضمن صحبت درباره چگونگی پدید آمدن یك ترانه با شاعر و آهنگساز و خواننده گفت وگو می شد. به یاد چنین برنامه ای بعدها در سال ۱۳۷۶ كتابی با همین نام كه مجموعه خاطرات هنری ایشان بود منتشر شد. این كتاب خاطره حاوی مطالبی ارزنده و خواندنی است و در حكم منبع و مأخذی مفید در تاریخ چهره های موسیقی معاصر است.
آثار مكتوب دیگری چون زندگینامه، شرح حال و منشآت فرهادمیرزا در یك دوره سه جلدی، كاروان شعر، كبوترخانه و عصارخانه های اصفهان یادگار ایشان است. در سال ۱۳۸۰ كتابی در دو بخش با عناوین از یاد رفته مجموعه اشعار كلاسیك و تك درخت حاوی یكصد و ده ترانه با فهرست و اطلاعات كامل هر ترانه از آثار نواب صفا و به همت نگارنده این وجیزه به زیور طبع آراسته شد.
نواب صفا در كنار مسئولیت هنری و رادیویی خود به فعالیت های اجتماعی و سیاسی نیز علاقه مند بود.
در دهه های سی و چهل در كنار شاعران و طنزپردازانی چون پرویز خطیبی، ابوالقاسم حالت، كریم فكور، رهی معیری، ابراهیم صهبا به طنزهای اجتماعی و انتقادی با نام مستعار «مرشد صفا» روی آورد و قلم زد. در سال های ۵۷- ۴۷ به مشاغل دولتی چون عضویت شورای نویسندگان، ریاست اداره كل اطلاعات و رادیوی استان های سیستان و بلوچستان و گیلان، مدیریت كل روابط عمومی شهرداری تهران، مدیریت كل اداره اطلاعات و جهانگردی استان اصفهان و در پایان به نمایندگی مردم اصفهان در مجلس شورای ملی دوره بیست و چهارم برگزیده شد و در این انتصاب ها از اصل عدالت و انصاف و جاده حقیقت و راستی خارج نشد.
امروز در میان رفتگان و ماندگان نام «اسماعیل نواب صفا» در آسمان فرهنگ و ادب فارسی درخشان است و سال هاست نغمه های دل انگیز خوانندگان ترانه های او در آسمان كشور عزیزمان گل افشانی می كند و عطر كلام سحرانگیزش روح و جانمان را به عشق و معرفت صیقل می دهد.
«رفته های عمر گذشته را چون كبوتر بهشتی به ارمغان طبیعت پیشكش می كند. صبح خندان را با نغمه پرستوی خود در گلشن هستی دلربا می كند. نقش غم را در دنیای اشك، مهرآفرین می سازد و نیلوفر گواه عشق و جوانه ها و شادكامی هایی است كه در سایه تك درخت باغبان خسته روزگار، عشق بی پایانی را رقم می زند. ساقی را می طلبید تا ساغر عمر رفته را با یاران عزیزش نوش جان كند. افسوس كه یارانش بی خبر بار سفر بستند و ناله دل شاعر ما را به آسمان كشاندند. بنان، قوامی، خالدی، صبا، عبادی، محجوبی و... گواه عشق او بودند. پیرمرد گوشه نشین در فرجام عمر، هستی سوز گشت و دست خدایا چه كنم بر زانوان می زد، اما مستی عاشقانه او همیشگی است و ناله شبگیرش نشانی از گرمی عشق اوست. تمام این آشفتگی ها بهانه ای برای زلف یار بود تا با آمدن نوبهاری دیگر هجر یارانش طی شود و به معشوق حقیقی اش واصل شود.» یاد و روانش گرامی باد.
پی نوشت:
۱- برای مطالعه و آشنایی بیشتر خوانندگان گرامی با دیگر عناوین ترانه های نواب صفا رجوع شود به كتاب «از یاد رفته/ تك درخت» مجموعه اشعار و ترانه ها به كوشش علی عبدلی، نشر پیكان، تهران، ۱۳۸۰.
علی عبدلی

منبع : روزنامه شرق