بنای امامزاده ها ، الگوی زیبای معماری

مرز امامزادگان در سراسر ایران ،‌ از كانون های معنوی اسلام به شمار می روند، اغلب این امامزادگان از سادات شیعه علوی بودند كه در پی اقتدار خلافت اموی تا پایان خلافت عباسی در نبرد با دستگاه خلافت ،‌ عباسی در نبرد با دستگاه خلافت ،‌برای تحقق عدالت آل علی (ع) به شهادت رسیدند. این اماكن مذهبی از ۲ سو مورد احترام و توجه مردم ایران بوده اند. از یك سو اعتقاد و ایمان به خاندان نبوت و امامت و گرایش آنان به عدالت و فضایل انسانی و از سوی دیگر فضیلت وجودی خود این صاحبان این اماكن متبركه به عنوان نمادی از اعتقادات مذهبی مردم ایران است ؛ اما جدا از آن ، ویژگی های ساخت و شكل معماری هر یك از امامزاده ها در نوع خود قابل توجه است .
در هر سرزمینی ، ساختمان های بقاع متبركه و به طور كلی آثار تاریخی آن در ارتباط با وضع جغرافیایی و اوضاع جوی و موقعیت تاریخی و نیز دلایل دیگر بوده و تفاوت هایی با هم دارند. به طور مثال بارندگی های فراوان ، هوای بسیار مرطوب و درختان جنگلی متنوع ، آفتهای بزرگ بناهای تاریخی در شمال ایران بوده و هست . همان طوری كه می دانیم خشت در مناطق خشك ایران یعنی در حاشیه كویر، صدها سال دوام می آورد،‌ اما آجر و سنگ در صفحات شمالی عمر زیادی ندارند.
در این منطقه ،‌نباید در جستجوی بناهای ۵۰۰ ساله بود، زیرا كمتر بنایی هر قدر هم محكم ساخته شده باشد، می تواند مقابل عوارض طبیعی و و ضع اقلیمی این حدود پایدار بماند. در این سرزمین بناهای ۲۰۰ یا ۳۰۰ ساله را باید قدیمی شمرد، زیرا در گیلان و مازنداران ،‌بخصوص غرب مازندران و شرق گیلان ، باران و رطوبت دایمی ، بنای نرم و پوسیده به مرور فرو می ریزد و به تلی از خاك تبدیل می شود. چیزی نمی گذرد كه بوته ها و حتی درختان روی این تل را می گیرند و اثری جز برآمدگی مختصری بر جای نمی گذارند. حتی بر بام خانه های روستایی نیز گاه درختان مختلف جنگلی بخصوص انجیر می روید. اوضاع جوی و موقعیت اقلیمی در طرح بناهای تاریخی و مصالح به كار رفته در آنها بسیار مؤثر یوده و شكل آنها را دگرگون كرده است ، تا آنجا كه شباهت كمتری میان بناهای تاریخی و مذهبی این منطقه با سایر نقاط ایران وجود دارد.
از جنبه معماری مصالح اصلی بنای مساجد و بقاع متبركه در این مناطق ، گاهی تنها چوب بوده كه قوام و استحكام آن نیز در مناطق مرطوب زیاد نیست . از گنیبدهای كاشیكاری و گلدسته های مزین در اینجا كمتر نشانی است . بناهای تاریخی این منطقه بسیار ساده و غالب آنها به شكل مربع یا مستطیل ساخته شده اند. در اكثر مناطق شمال ایران ، دیوار بقاع را به همان روش خانه های روستایی، یعنی با چوب و شاخ و برگ درختان و گل و گاهی هم آهك ،‌با تفاوت هایی ساخته اند. نام بقاع نیز مشابه همین خانه ها ایجاد شده و گاه آن را با سفال و حلب و در مناطق ییلاقی با چوبهایی به نام لت می پوشانند.
سقف داخل بقاع نیز اغلب به اصطلاح محلی ، لمبه كاری (تخته كاری ) یا واشان كشی (نوعی چوب كه زیر تخته ها قرار می گیرد) است . ارتفاع ، یعنی بلندی سقف خانه ها نیز تفاوت چندانی با بقاع ندارد. برخی خانه ها دو طبقه اند، ولی بقعه ها یك طبقه بنا شده اند. در خانه ها معمولا یك طرف ایوان وجود دارد، ولی بقعه ها یك طبقه بنا شده اند. در خانه ها معمولا یك طرف ایوان وجود دارد، ولی در بقاع اغلب اطراف اتاقك ساخته شده تا امكان دور زدن زایران در اطراف گور یا ساختمان وجود داشته باشد و عموما گور وسط اتاق است و این امر امكان طواف را فراهم می كند. ( البته در بعضی امامزاده ها گور در گوشه بنا نیز ساخته شده است .) گور شخص مدفون ، ضریح یا صندوقی دارد كه از یك محافظ به همراه تزئیناتی از چوب و در موارد فلز، به صورت یك مكعب مستطیل ساخته شده و گاه گور بدون ضریح و تنها سنگی ساده دارای نوشته، یا حتی بدون نوشته است. این ساختمان ها عموما بیش از یك در دارند. در مواردی نیز ۴ طرف آنها در وجود دارد كه البته روزها و موارد عادی یكی از آنها باز است . (گاهی اوقات هیچ كدام باز نیست ). وجود این ۴ در به علت سهولت ورود و خروج و نیز طواف مزار است . این درها به ایوان كه حدود یك تا ۲ متر عرض دارد، باز می شوند. در آستانه، كوچكتر از سایر درها ساخته می شود، به نحوی كه شخص موقع وارد شدن مجبور است سرخود را خم كند. شاید به آن سبب است كه اگر كسی تعظیم و تكریم را به هنگام ورود فراموش كرد ،‌با خم كردن سر به سمت جلو در هنگام ورود، متوجه موضوع شود.
زیبایی بیشتر بقاع و امامزاده های شمال ایران ، به درختان كهنسال و عظیمی است كه در محوطه آنها وجود دارد. عمر بعضی از این درختان از قدمت بقعه یا تاریخ احداث ساختمان آن بیشتر است . برخی از آنها حتی قبل از ساختن بقعه وجود داشته و گاهی به تنهایی مورد احترام اهالی هستند.
به هر حال ، همان گونه كه ذكر شد، این بقاع تفاوت خاصی با خانه های مردم منطقه ندارد، تنها از جنبه تزئینات و نقاشی های دیواری و این كه غالبا زنگ تمامی بقاع سبز است ، تفاوت هایی وجود دارد.

مصطفی خلعت بری لیماكی

منبع : بنياد انديشه اسلامي