شیخ بهایی؛ پاسدار معارف شیعی

بهاء الدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن حسن بن محمد بن صالح حارثی همدانی عاملی جبعی (جباعی) معروف به شیخ بهایی در سال ۹۵۳ ه- . ق ۱۵۴۶ میلادی در بعلبك متولد شد. او در جبل عامل در ناحیه شام و سوریه در روستایی به نام «جبع» یا «جباع» می زیسته و از نژاد «حارث بن عبدالله اعور همدانی» متوفی به سال ۶۵ هجری از معاریف اسلام بوده است.
ناحیه «جبل عامل» همواره یكی از مراكز شیعه در مغرب آسیا بوده است و پیشوایان و دانشمندان شیعه كه از این ناحیه برخاسته اند، بسیارند. در هر زمان، حتی امروزه فرق شیعه در جبل عامل به وفور می زیسته اند و در بنیاد نهادن مذهب شیعه در ایران و استوار كردن بنیان آن مخصوصاً از قرن هفتم هجری به بعد یاری بسیار كرده و در این مدت پیشوایان بزرگ از میان ایشان برخاسته اند و خاندان بهایی نیز از همان خانواده های معروف شیعه در جبل عامل بوده است. بهاءالدین در كودكی به همراه پدرش به ایران آمد و پس از اتمام تحصیلات، شیخ الاسلام اصفهان شد. چون در سال ۹۹۱ هجری قمری به قصد حج راه افتاد، به بسیاری از سرزمینهای اسلامی از جمله عراق، شام و مصر رفت و پس از ۴ سال در حالی كه حالت درویشی یافته بود، به ایران بازگشت.
وی در علوم فلسفه، منطق، هیأت و ریاضیات تبحر داشت، مجموعه تألیفاتی كه از او بر جای مانده در حدود ۸۸ كتاب و رساله است. وی در سال ۱۰۳۱ ه. ق در اصفهان درگذشت و بنا بر وصیت خودش جنازه او را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام جنب موزه آستان قدس دفن كردند.
● شخصیت ادبی شیخ بهایی:
- بهایی آثار برجسته ای به نثر و نظم پدید آورده است. وی با زبان تركی نیز آشنایی داشته است. عرفات العاشقین (تألیف ۱۰۲۲- ۱۰۲۴)، اولین تذكره ای است كه در زمان حیات بهایی از او نام برده است. بهترین منبع برای گردآوری اشعار بهایی، كشكول است تا جایی كه به عقیده برخی محققان، انتساب اشعاری كه در كشكول نیامده است به بهایی ثابت نیست. از اشعار و آثار فارسی بهایی دو تألیف معروف تدوین شده است؛ یكی به كوشش سعید نفیسی با مقدّمه ای ممتع در شرح احوال بهایی، دیگری توسط غلامحسین جواهری وجدی كه مثنوی منحول « رموز اسم اعظم » (ص ۹۴ - ۹۹) را هم نقل كرده است. با این همه هر دو تألیف حاوی تمام اشعار و آثار فارسی شیخ نیست. اشعار فارسی بهایی عمدتاً شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابو سعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده است. ویژگی مشترك اشعار بهایی میل شدید به زهد و تصوف و عرفان است. ازمثنویات معروف شیخ می توان از اینها نام برد: «نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز»، این مثنوی ملمع چنانكه از نام آن پیداست در سفر حج و بر وزن مثنوی مولوی سروده شده است و بهایی در آن ابیاتی از مثنوی را نیز تضمین كرده است. او این مثنوی را به طور پراكنده در كشكول نقل كرده و گردآورندگان دیوان فارسی وی ظاهراً به علت عدم مراجعه دقیق به كشكول متن ناقصی از این مثنوی را ارائه كرده اند.
از جمله آثار دیگر او «نان و پنیر» است كه بر وزن و سبك مثنوی مولوی است؛ مثنوی «طوطی نامه» هم كه به گفته نفیسی از نظر محتوا و زبان نزدیكترین مثنوی بهایی به مثنوی مولوی است، بهترین اثر ادبی شیخ بوده و با آنكه آن را در اختیار داشته جز اندكی در دیوان بهایی نیاورده و نام آن را نیز خود براساس محتوایش انتخاب كرده است.
«شیر و شكر»، اولین منظومه فارسی در بحر خَبَب یا مُتدارك است. در زبان عربی این بحر شعری پیش از بهایی نیز مورد استفاده بوده است. « شیر و شكر » سراسر جذبه و اشتیاق است و علی رغم اختصار آن (۱۶۱ بیت در كلیات، چاپ نفیسی، ص ۱۷۹ - ۱۸۸؛ ۱۴۱ بیت در كشكول، ج ،۱ ص ۲۴۷ - ۲۵۴) مشحون از معارف و مواعظ حكمی است، لحن حماسی دارد و منظومه ای بدین سبك و سیاق در ادب فارسی سروده نشده است؛ مثنویهایی مانند «نان و خرما»، «شیخ ابوالپشم» و «رموز اسم اعظم» را نیز منسوب بدو دانسته اند كه مثنوی اخیر به گزارش میر جهانی طباطبائی (ص ۱۰۰) از آنِ سید محمود دهدار است. شیوه مثنوی سرایی بهایی مورد استقبال دیگر شعرا، كه بیشتر از عالمان امامیه اند واقع شده است. تنها نثر فارسی بهایی كه در دیوان های چاپی آمده است، « رساله پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش » است. بهایی در عربی نیز شاعری چیره دست و زبان دانی صاحب نظر است و آثار نحوی و بدیع او در ادبیات عرب جایگاه ویژه ای دارد. مهمترین و دقیقترین اثر او در نحو، « الفوائد الصمدیه » معروف به صمدیه است كه به نام برادرش عبدالصمد نگاشته است و جزو كتب درسی در مرحله متوسط علم نحو در حوزه های علمیه است.
اشعار عربی بهایی نیز شایان توجه بسیار است. معروفترین و مهمترین قصیده او موسوم به « وسیله الفوزوالامان فی مدح صاحب الزّمان علیه السلام » در ۶۳ بیت است كه هر گونه شبهه ای را در اثناعشری بودن وی مردود می سازد. بهایی در ارجوزه سرایی نیز مهارت داشت و دو ارجوزه شیوا یكی در وصف شهر هرات به نام « هراتیه یا الزهره » (كشكول، ج،۱ص ۱۸۹ - ۱۹۴) و دیگر ارجوزه ای عرفانی موسوم به « ریاض الارواح » (كشكول، ج،۱ ص۲۲۵ - ۲۲۷) از وی باقی مانده است. دوبیتیهای عربی شیخ نیز از شهرت و لطافت بسیاری برخوردار بوده كه بیشتر آنها در اظهار شوق نسبت به زیارت روضهٔ مقدسه معصومین علیه السلام است. شیخ محمدرضا فرزند شیخ حرعاملی (متوفی ۱۱۱۰) مجموعه لطیفی از اشعار عربی و فارسی شیخ بهایی را در دیوانی فراهم آورده است. اشعار عربی وی اخیراً با تدوین دیگری نیز به چاپ رسیده است. بخش مهمی از اشعار عربی بهایی، لُغَز و معماست.
از بررسی شیوه نگارش بهایی در اكثر آثارش، این نكته هویداست كه وی مهارت فراوانی در ایجاز و بیان معما آمیز مطالب داشته است. وی حتی در آثار فقهی اش این هنر را به كار برده كه نمونه بارز آن «رسائل پنجگانه الاثناعشریه »، است. این سبك نویسندگی در « خلاصه الحساب، فوائد الصمدیه، تهذیب البیان و الوجیزه فی الدرایه » آشكاراتر است. بهایی تبحر بسیاری در صنعت لغز و تعمیه داشته و رسائل كوتاه و لغزهای متعدد و معروفی به عربی از وی بر جا مانده است. مانند:
« لغزالزبده » ( لغزی است كه كلمه زبده از آن به دست می آید )، « لغزالنحو »، « لغزالكشاف »، « لغزالصمدیه »،
« لغزالكافیه » و « فائده ». نامدارترین اثر بهایی الكشكول، معروف به «كشكول شیخ بهایی» است كه مجموعه گرانسنگی از علوم و معارف مختلف و آینه معلومات و مشرب بهایی محسوب می شود.
بهایی در شمار مؤلفان پر اثر در علوم مختلف است و آثار او كه تماماً موجز و بدون حشو و زواید است، مورد توجه دانشمندان پس از او قرار گرفته و بر شماری از آنها شروح و حواشی متعددی نگاشته شده است. خود بهایی نیز بر بعضی تصانیف خود حاشیه ای مفصل تر از اصل نوشته است. از برجسته ترین آثار چاپ شده بهایی می توان از اینها نام برد: «مشرق الشمسین و اكسیر السعادتین»
( تألیف ۱۰۱۵)، كه ارائه فقه استدلالی شیعه بر مبنای قرآن (آیات الاحكام) و حدیث است. این اثر دارای مقدمه بسیار مهمی در تقسیم احادیث و معانی برخی اصطلاحات حدیثی نزد قدما و توجیه تعلیل این تقسیم بندی است. از اثر مذكور تنها باب طهارت نگاشته شده و بهایی در آن از حدود چهارصد حدیث صحیح و حسن بهره برده است؛ «جامع عباسی»، از نخستین و معروفترین رساله های علمیه به زبان فارسی؛ « حبل المتین فی اِحكام احكام الدین » (تألیف ۱۰۰۷) در فقه كه تا پایان صلوه نوشته است و در آن به شرح و تفسیر بیش از یكهزار حدیث فقهی پرداخته شده است؛ « الاثنا عشریه » در پنج باب طهارت، صلات، زكات، خمس، صوم و حج است. بهایی دراین اثر بدیع، مسائل فقهی هر باب را به قسمی ابتكاری بر عدد دوازده تطبیق كرده است، خود وی نیز بر آن شرح نگاشته است.
«زبده الاصول» این كتاب تا مدتها كتاب درسی حوزه های علمی شیعه بود و دارای بیش از چهل شرح و حاشیه و نظم است. » الاربعون حدیثاً » (تألیف ۹۹۵) معروف به اربعین بهایی؛ « مفتاح الفلاح » (تألیف ۱۰۱۵) در اعمال و اذكار شبانه روز به همراه تفسیر سورهٔ حمد. این اثر كم نظیر كه گفته می شود مورد توجه و تأیید امامان معصوم علیه السّلام قرار گرفته است. «حدائق الصالحین» (ناتمام)، شرحی است بر صحیفهٔ سجادیه كه هر یك از ادعیهٔ آن با نام مناسبی شرح شده است. از این اثر تنها الحدیقه الهلالیه در شرح دعای رؤیت هلال (دعای چهل و سوم صحیفهٔ سجادیه) در دست است. «حدیقهٔ هلالیه » شامل تحقیقات و فوائد نجومی ارزنده است كه سایر شارحان صحیفه از جمله سیّد علیخان مدنی در شرح خود موسوم ریاض السالكین از آن بسیار استفاده كرده اند. همچنین فوائد و نكات ادبی، عرفانی، فقهی و حدیثی بسیار در این اثر موجز به چشم می خورد.
● استادان شیخ بهایی:
آن طور كه مؤلف عالم آرا آورده است، استادان او بجز پدرش از این قرار بوده اند: «تفسیر و حدیث و عربیت و امثال آن را از پدر و حكمت و كلام و بعضی علوم منقول را از مولانا عبدالله مدرس یزدی مؤلف مشهور حاشیه بر تهذیب منطق معروف به حاشیه ملا عبدالله آموخت. ریاضی را از ملا علی مذهب ملا افضل قاضی مدرس سركار فیض كاشانی فرا گرفت و طب را از حكیم عماد الدین محمود آموخت و در اندك زمانی در منقول و معقول پیش رفت و به تصنیف كتاب پرداخت. » مؤلف روضات الجنات استادان او را پدرش و محمد بن محمد بن محمد ابی الطیف مقدسی می شمارد و گوید كه صحیح بخاری را نزد او خوانده است. علاوه بر استادان فوق در ریاضی، بهایی نزد ملا محمد باقر بن زین العابدین یزدی مؤلف كتاب مطالع الانوار در هیأت و عیون الحساب كه از ریاضی دانان عصر خود بوده نیز درس خوانده است.

منبع : روزنامه ایران