زیگوراتی برای اونتاشگال

در سال ۱۳۰۴ زمین شناسان ضمن بررسی های هوایی، تپه عظیمی را در ۳۰ كیلومتری شوش مشاهده كردند. آنان كشف خود را به هیأت باستان شناسان فرانسوی كه در شوش حفاری می كردند، اطلاع دادند. سال بعد در قسمتی از تپه خاكبرداری و مشخص شد كه آن، شهری است كه اونتاشگال- پادشاه عیلام- در حدود سال ۱۲۵۰پیش از میلاد ساخته و دوراونتاش نامیده می شده است. یكی از بناهای نادر، منحصر به فرد و باستانی ایران زمین به نام «زیگورات چغازنبیل» در منطقه شوش واقع شده است. زیگورات یا سیقورات و به عیلامی «زیگراتو» ، به برج های مطبقی گفته می شود كه طبقه بالای آن، كوچك تر از طبقه زیرین است. زیگورات ها از هزاره چهارم پیش از میلاد در بین النهرین ساخته شده است. در تورات از برج بابل نام برده شده كه آن هم زیگوراتی بوده است مانند سایر زیگورات های جلگه بین النهرین. باستان شناسان در جلگه بین النهرین، بیش از ۲۷زیگورات را كه سومری ها، بابلی ها و آشوری ها ساخته اند كشف كرده اند، ولی هیچ یك از آنها عظمت، وسعت و خصوصیات زیگورات چغازنبیل را ندارند.
زیگورات ها برای پرستش خدایان ساخته می شد. در زیگورات چغازنبیل كه اونتاشگال- پادشاه عیلام- در حدود سال ۱۲۵۰ پیش از میلاد برای «این شوشیناك» -خدای اصلی عیلام- ساخته است، كلیه طبقات از یك سطح و از زمین بكر آغاز شده و هر طبقه، طبقه دیگر زیگورات را دربرگرفته است. در هر نوع زیگورات، طبقه بالاتر كوچك تر از طبقه زیرین است. بیشتر زیگورات های بین النهرین هفت طبقه بودند(مانند زیگوراتی كه سارگون در نینوا ساخته است). برای وصول به طبقات بالا، راهی در حاشیه خارجی آن احداث كرده بودند كه با شیبی ملایم و با گردش به دور زیگورات، به طبقه بعدی منتهی می شد.
در زیگورات چغازنبیل، روی چهار ضلع، راه پله هایی ساخته شده كه مستقیماً از چهار طبقه عبور كرده و به طبقه پنجم منتهی می شود. تعداد كمی از اشخاص و كاهنان، مجاز به رفتن به طبقات بالای زیگورات بودند. طبقه پنجم زیگورات چغازنبیل به «این شوشیناك» تعلق داشت. عیلامی ها می پنداشتند كه «این شوشیانك» شب ها به بهشت می رود و بامدادان در همان نقطه به زمین باز می گردد.
پایه زیگورات، مربعی است كه هر بر آن ۱۰۵متر طول دارد. زیگورات، در اصل دارای ۵طبقه و ۵۲متر ارتفاع بوده كه اكنون فقط سه طبقه از آن با ۲۵متر بلندی باقی مانده است. دیوارهای زیگورات از خشت خام- كه روكشی از خشت پخته سطح خارجی آن را پوشانده- ساخته شده و روی تعدادی از این خشت ها، نوشته هایی به خط عیلامی دیده می شود. در جلوی در ورودی شمال خاوری زیگورات، مجسمه گاو نری كشف شده كه از گل پخته لعابدار ساخته شده و به منزله حیوان محافظ معبد بوده است. در پشت مجسمه مزبور، كتیبه ای به خط میخی عیلامی وجود دارد كه نوشته شده و آن را به «این شوشیاك» تقدیم كرده است. این مجسمه در موزه ملی ایران (در طبقه همكف) در معرض دید بازدیدكنندگان قرار دارد.
در میدانگاه زیگورات چغازنبیل، چندین معبد متعلق به الهه های عیلامی مانند «این شین قرب» و «كریرشا» وجود دارد. دیواری كه دو ضلع آن چهارصد متر است، دور حیاط ساختمان و محوطه اطراف زیگورات و سایر معابد كشیده شده است. در این دیوار، هفت دروازه ساخته بودند كه حیاط های اطراف ساختمان را با محوطه بیرون زیگورات مربوط می ساخت. پیرامون این دیوار با فاصله ای نه چندان كم، دیوار دیگری ساخته شده كه ابعاد آن ۸۰۰*۱۲۰۰متر است. در گوشه ای از آن، دو كاخ و معبدی كه وقف خدای «نسكو» شده است، وجود دارد. در عبادتگاه «ب» این شوشیناك، دری پیدا شده كه با صدها لوله كوچك شیشه ای سفیدرنگ زینت داده شده است و روی این لوله ها نوارهایی از شیشه سیاه رنگ به صورت مارپیچ، پیچیده كه معرف پیشرفت صنعت شیشه گری در هزاره چهارم پیش از میلاد در ایران زمین است. این نوارهای شیشه ای در موزه ملی ایران نگهداری می شود.
از جالب ترین ساختمان های كشف شده در محوطه چغازنبیل، مجموعه ای شامل چهار كاخ است كه یكی از آنها پنج سرداب دارد. خاكستر اجساد مردگان را همراه با لباس ها و جواهرات و سلاح هایشان درون این آرامگاه های سرداب مانند قرار داده بودند. در جنوب باختری زیگورات، چندین معبد كوچك وجود دارد كه در آنها هدایایی كه وقف معبد شده بود - از جمله یكصد عددمهر استوانه ای- كشف شده است. یكی از زیباترین اشیای نذری كشف شده از معبد «كریریشا» ، تبری است از برنز كه روی دسته آن خوكی از طلا و نقره ساخته اند. روی تبر، عبارت «من اونتاشگال» به خط میخی عیلامی دیده می شود. اونتاشگال این تبر را در زمان بنای معبد وقف كرده است. از خصوصیات معماری چغازنبیل، به كاربردن قیر طبیعی در ساختمان های آن است. برای طاق زدن، از قیر طبیعی به عنوان ملات و عایق استفاده شده است. از دیگر نكات حائز اهمیت چغازنبیل، نحوه تأمین آب آن است. شهر، دارای سیستم كامل كانال كشی بوده و از محل پایه رودخانه كرخه، كانالی به طول ۵۰كیلومتر حفر كرده و آب كرخه را پشت دیوار باروی شهر رسانده بودند. آب در منبعی به درازای دو متر و پهنای هفت متر و بلندی پنج متر ریخته می شد و سپس از طریق ۹ روزن به داخل حوضچه های كوچك دیگر هدایت می گردید و از طریق كانال هایی در اختیار مصرف كنندگان قرار می گرفت. برای عایق كردن منبع آب، از قیر طبیعی استفاده شده است.
حفر كانال و سیستم كانال كشی و تصفیه كردن آب، گواه بر دانش برتر عیلامی هاست.
آشوربانیپال (پادشاه آشور) در سال ۶۴۰ پیش از میلاد چغازنبیل را غارت كرد و بسیاری از اشیای نفیس آن را به یغما برد، ولی تعدادی از این اشیاء، از چپاول و غارت مصون ماند.
زیگورات چغازنبیل یكی از جاذبه های گردشگری ایران در استان خوزستان است و هرساله گروه كثیری از گردشگران را به سوی خود جذب می كند و همگان را در مقابل عظمت خود وادار به تحسین می سازد.
چغازنبیل در جهان جایگاهی ویژه دارد و در كنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان در نخستین فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است. ثبت جهانی این پدیده، بیانگر ارزش ویژه و جهانی چغازنبیل در جامعه بین المللی است. چغازنبیل در تاریخ ۶/۱۱/۱۳۴۸ در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.

آندرانیك هویان

منبع : روزنامه همشهری