پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا

زایمان بی‌درد


زایمان بی‌درد
از جمله حقوق مادران و فرزندان در کنار سایر رنج‌ها، مشقت‌ها، شب بیداری‌ها، دلسوزی‌ها و تلاش شبانه‌روزی برای تربیت و تغذیه با شیره جان، تحمل درد زایمان است. درد زایمان به‌حدی شدید است که درد سنگ‌کلیه در مردها را به آن تشبیه کرده‌اند! البته این تشبیه از آن جهت به‌کار می‌رود که ذهن مردم نسبت به این درد روشن‌تر شود. تمامی مکاتب فکری، چه آسمانی چه بشری، مدعی‌اند که آمده‌اند تا برطرف‌کننده آلام و دردهای بشر باشند. گوئی نقطه غائی و بهشت موعود در زندگی بشر زمانی است که دردهای روحی، جسمی او برطرف شده باشند. در همین راستا، دانش پزشکی برای کنترل دردهای جسمی قدم‌های بزرگی برداشته است. امروزه دیگر از بیمار انتظار تحمل درد نمی‌رود، ولی از دانش پزشکی انتظار می‌رود درد را به هر طریق ممکن و با کمترین عوارض تسکین دهد.
شاید شما خواننده گرامی اطلاع نداشته باشید که کنترل درد چه در اعمال جراحی و پس از آن و چه در بیماری‌های مزمن به‌عهده متخصص بیهوشی است. امروزه ”درمانگاه‌های درد“ در نقاط مختلف دنیا و نیز در کشور ما راه‌اندازی شده و متخصصان بیهوشی با به‌کارگیری جدیدترین روش‌ها و با کمترین عارضه دردهای حاد و مزمن را تسکین می‌دهند. حتی کار به‌جائی رسیده که دردآورترین پدیده فیزیولوژیک یعنی ”زایمان“ نیز ”بی‌درد“ اجراء می‌شود و این مهم به‌عهده متخصصان بیهوشی است. بسیاری از خانم‌هائی که تقاضای جراحی سزارین برای به‌دنیا آوردن فرزند خود دارند یکی از دلایل مهم ایشان ترس از درد زایمان است و معتقد هستند که چرا باید درد زایمان را با وجود روشی مثل سزارین که بدون درد است تحمل کنند. قابل توجه این خانم‌ها و همفکران ایشان که ”زایمان بی‌درد“ هم وجود دارد. یعنی می‌توان زایمان کرد ولی درد نکشید. اگر می‌خواهید با این مقوله بیشتر آشنا شوید توجه شما را به این مصاحبه جلب می‌نمائیم.
● با توجه به تجربه جنابعالی در زمینه ”زایمان بی‌درد“ لطفاً این پدیده را کمی توضیح دهید.
همگان می‌دانند که شروع زایمان با انقباضات رحمی و دردناشی از آن است. در واقع ”درد“ پیامی است که اعلام می‌کند زایمان در حال شروع شدن است. مسلماً پس از آن‌که این پیام دریافت شد دیگر ضرورتی به تحمل و ادامه آن نیست! به‌نظر می‌رسد تحیمل درد زایمان به خانم‌ها صرفاً به‌دلیل طبیعی بودن این درد، تفکری بسیار ظالمانه است. شخصاً فکر می‌کنم اگر آقایان این درد را قبلاً تجربه می‌کردند قرن‌ها قبل این مشکل حل شده بود، چرا که به دلایل متعدد این آقایان هستند که در خصوص کلیه برنامه‌های زندگی مشترک تصمیم‌گیری نهائی را به‌عهده دارند!
● می‌گوئید درد زایمان بسیار شدید است و شاید شدیدترین درد؛ آیا می‌توانید برای روشن شدن موضوع آن‌را با سایر دردها مقایسه کنید؟
به نکته خوبی اشاره کردید. شدت درد زایمان بسیار بالا است. اگر ما به بیشترین درد غیرقابل تصور نمره ۵۰ بدهیم، درد زایمان در خانم‌های زایمان اول ۳۸ و در زایمان‌های دیگر ۳۲ است! جالب این است که در این تقسیم‌بندی، درد قطع انگشتان ۴۲ و درد شکستگی استخوان‌ها ۱۹ است.
● لطفاً کمی در مورد مراحل مختلف زایمان هم توضیح دهید.
زایمان را به سه مرحله اساسی تقسیم می‌کنند. مرحله اول با شروع انقباضات رحمی شروع می‌شود که با درد همراه است. در این مرحله انقباضات رحمی سبب چرخش جنین و حرکت آن به سمت پائین یعنی کانال زایمان می‌شود. همچنین با انقباضات رحمی، و نزول جنین گردن رحم باز شده و نهایتاً به قطر حدود ۱۰cm می‌رسد. در اینجا مرحله اول پایان می‌پذیرد. البته خود این مرحله از نظر کلاسیک شامل دو بخش به اسامی فاز تأخیری و فاز فعال است که توضیح آن در این مقوله نمی‌گنجد. پس از باز شدن کامل گردن رحم، مرحله دوم آغاز می‌شود که جنین در کانال زایمانی به سمت پائین آمده و با ادامه انقباضات رحمی نهایتاً خارج می‌شود، خروج جنین پایان مرحله دوم زایمانی است. مرحله سوم نیز که مرحله پایانی است از خروج جنین تا خروج جفت را شامل می‌شود.
● لطفاً کمی در مورد تاریخچه زایمان بی‌درد توضیح دهید.
تلاش برای کاهش درد زایمانی به زمان‌های بسیار دور در ملل و فرهنگ‌های کهن مثل مصر، چین و یونان باز می‌گردد. اقدامات زایمان بدون درد مدرن مربوط به آقای جیمز سمیسون پزشک اسکاتلندی است که در سال ۱۸۴۷ در دو مورد زایمان با استفاده از اترومکروفورم موفق شد درد زایمان را کاهش دهد. سپس در سال ۱۸۵۳، از کلروفرم برای بی‌درد کردن زایمان هشتم ملکه ویکتوریا استفاده کرد. در زایمان بی‌درد از روش‌های متنوعی استفاده می‌شود، مثل بی‌حسی از ناحیه کمری یا نخاعی، بی‌هوشی با گازهای استنشاقی، استفاده از مخدرها، تکنیک‌های تنفسی، ریلکس کردن (relaxtion) به روش ”لاماز“ (Loamaze) و... البته آنچه در این‌جا بیشتر مورد توجه است تکنیک بی‌حسی از ناحیه کمری است. استفاده از این روش اولین بار حدود ۵۵ سال قبل در کشور آمریکا و انگلستان آغاز شد.
● یک‌خانم باردار چه شرایط اولیه‌ای باید داشته باشد تا بتواند کاندیدای مناسبی برای زایمان بی‌درد باشد؟
برای اقدام به زایمان بی‌درد باید حتماً در فاز فعال مرحله اول زایمانی باشد، به‌طور‌ی‌که در خانمی که اولین زایمانش است، گردن رحم حدود ۵ سانتی‌متر و در خانم‌دیگر، حدود ۴ سانتی‌متر باز شده باشد. علاوه بر آن، منعی برای زایمان طبیعی (مثل عدم تناسب اندازه سر نوزاد با اندازه‌های لگن مادر، قرارگیری غیرطبیعی جنین از جمله تولد از طریق پا، دست، شانه یا...) و همچنین منعی برای به‌کارگیری روش‌های بی‌حسی از ناحیه کمر وجود نداشته باشد؛ از جمله اختلالات انعقاد خون و عفونت در محل تزریق.
● روش اجراء آن چگونه است؟
همان‌طور که ذکر شد روش‌های مختلفی برای زایمان بی‌درد وجود دارد، اما آنچه در این‌جا به آن اشاره می‌شود استفاده از روش بی‌حسی از ناحیه کمر است. در این روش ابتدا بیمار باید آماده شود. در این مرحله توضیحات لازم در خصوص مراحل زایمان و نیز تکنیک بی‌حسی به خانم باردار داده می‌شود. پس از اخذ رضایت از خانم باردار و همسرش ابتدا ۵۰۰ـ۴۰۰ سانتی‌مترمکعب سرم نمکی یا سرم رینگر از طریق ورید به وی داده می‌شود. سپس در حالت نشسته یا خوابیده، به پهلو یک لوله باریک به نام کاتتراپی‌دورال را از ناحیه کمر وارد اطراف نخاع می‌کنند. این لوله باریک وارد نخاع نمی‌شود، بلکه نوک آن وارد چربی اطراف نخاع می‌شود و به این ترتیب با تزریق داروی بی‌حسی اعصابی که از نخاع خارج شده و از این ناحیه عبور می‌کنند، بی‌حس می‌شوند. درست مانند کاری که دندانپزشک با تزریق داروی بی‌حسی در ناحیه دهان انجام می‌دهد.
در این روش این لوله در پشت بیمار قرار دارد و وی می‌تواند در حین پیشرفت مراحل زایمانی راه برود.
● آیا در این روش احتمال صدمه به نخاع وجود دارد؟
کاتتراپی‌دورال وارد نخاع می‌شود و تنها در چربی دور نخاع قرار می‌گیرد. در ضمن، از نظر آناتومی نخاع در مهره اول و دوم کمری پایان می‌یابد و محل ورود این کاتتر در حدود مهره‌های سوم، چهارم و پنجم کمری است. لذا احتمال صدمه به نخاع کاملاً منتفی است.
● آیا می‌توانید در خصوص عوارض احتمالی آن نیز توضیح دهید؟
در صورتی‌که بیمار اختلال انعقادخون نداشته باشد و شرایط استریل نیز رعایت شود، عارضه بالقوه سوراخ شدن پرده اطراف نخاع است (پرده سخت شامه). توضیح آن‌که نخاع در یک محیط مایع شناور است و این مایع توسط یک پرده نسبتاً ضخیم به نام سخت شامه احاطه شده است. احتمال سوراخ شدن و صدمه به این پرده حدود سه درصد است که در این صورت با وجود مایعی که ذکر شد و این‌که محل ورود سوزن در ناحیه‌ای از کمر است که نخاع در آنجا وجود ندارد، احتمال صدمه به نخاع صفر است. البته با سوراخ شدن پرده سخت شامه، احتمال بروز سردرد وجود دارد که خوشبختانه با اقدامات پیشگیرانه و حفاظتی قابل حل است.
در خصوص کمردرد احتمالی نیز باید گفت که در یک زایمان طبیعی نیز حتی بدون به‌کار بردن هیچ تکنیکی احتمال کمردرد ۱۸ـ۱۰ درصد است و با اجراء این تکنیک این میزان افزایش پیدا نم‌کند. کمردرد پس از زایمان علت‌های دیگری دارد. از جمله افزایش وزن حین حاملگی، سابقه کمردرد قبلی، سن پائین، فشرده شدن اعصاب بین سر نوزاد و لگن مادر. برای پیشگیری از بروز این کمردرد بهتر است به هنگام جابه‌جا کردن بیماران دقت بیشتری به‌عمل آورد.
● آیا این روش در مقایسه با زایمان طبیعی یا سزارین می‌تواند خطر یا عارضه‌ای برای جنین داشته باشد؟
مطالعات وسیعی در این زمینه انجام شده است. تنها در تعداد بسیار کمی از آنها افزایش زمان مرحله دوم زایمان به میزان ۴۰ـ۲۰ دقیقه گزارش شده است که البته به میزان ۴۰ـ۲۰ دقیقه گزارش شده است که البته زمان بسیار طولانی هم به‌نظر نمی‌رسد. این در حالی است که در روش سزارین خطرات عمده‌ای مادر را تهدید می‌کند، از جمله خطر استفراغ در حین بیهوشی و بازگشت محتویات معده به مجاری هوائی و ریه که می‌تواند باعث خفگی، عفونت و عوارض جبران‌ناپذیری شود.
زایمان بی‌درد چه برتری‌هائی در مقایسه با زایمان طبیعی دارد؟
با بروز درد یک‌سری موادشیمیائی در بدن آزاد می‌شود. این مواد تأثیرات منفی و مخرب بر روند انقباضات دارد. با حذف این عوامل می‌توان انقباضات هماهنگ‌تر و موثرتری داشت. در واقع، ظاهراً می‌توان مرحله اول زایمانی را تسریع کرد. علاوه بر این، حذف درد یا فراهم کردن شرایط روحی بسیار مناسب‌تر، مادر را در فرآیندهای بعد از زایمان در رابطه با نوزاد آماده‌تر می‌سازد.
● این روش در مقایسه با جراحی سزارین چه مزایائی دارد؟
یکی از مزایای زایمان بی‌درد کاهش تقاضا برای انجام سزارین‌های غیرضروری است. در حال حاضر، درصد قابل توجهی از خانم‌ها برای فرار از درد زایمان از پزشک خود تقاضای ختم حاملگی با روش سزارین را دارند. علاوه بر این، در حاملگی‌های پرخطر مثل مادر مبتلا به بیماری‌های قلبی و مسمومیت و فشارخون حاملگی، می‌توان با حذف درد تأثیرات منفی زایمان روی سیستم قلب و عروق مادر را کاهش داد. در حالی‌که این روش ایمن‌تر و کم‌خطرتر از سزارین است، متخصصان جراحی زنان و زایمان تمایل به سزارین دارند.
● نقش متخصص بیهوشی دقیقاً چیست؟
متخصص بیهوشی موظف است با توضیحات جامع و کافی و متناسب با فرهنگ بیمار، وی را از فرآیند زایمان و نیز روش زایمان بی‌درد آگاه سازد. پس از آ‌ن‌که زایمان آغاز شد و متخصص زنان و زایمان آغاز روند زایمان را تأیید کرد، متخصص بیهوشی تکنیک تعبیه کاتتراپی‌دورال را در ناحیه کمر به‌ اجراء درآورده و تزریق داروی بی‌حسی را انجام می‌دهد و تا انتهای زایمان موظف به پیگیری وضع بیمار است.
این روش نیاز به تزریقات مکرر دارد و لازم است متخصص بیهوشی ۲۰ـ۱۰ دقیقه پس از هر تزریق علائم حیاتی بیمار مثل ضربان قلب، فشارخون و تنفس بیمار را دقیقاً تحت‌نظر داشته باشد.
● با این اوصاف روش زایمان بی‌درد بسیار مطلوب و مفید است، اما به‌نظر می‌رسد در کشور ما چندان رواج نداشته باشد، در این‌باره آماری وجود دارد؟
در این مورد در کشور ما بررسی آماری صورت نگرفته است، اما در هر صورت بسیار ناامیدکننده است. در کشورهای پیشرفته حداقل از یکی از روش‌های ذکر شده (داروهای تزریقی وریدی، گازهای استنشاقی، هیپنوتیزم، تکنیک لاماز، طب سوزنی و بی‌حسی از ناحیه کمری) برای بی‌درد کردن زایمان استفاده می‌شود.
در کشور ما حتی اگر به‌دلیلی امکان استفاده از تکنیک بی‌حسی از ناحیه کمر وجود نداشته باشد، می‌توان از سایر روش‌ها استفاده کرد. به‌نظر می‌رسد که نیاز به یک کار فرهنگی و تبلیغی گسترده از طریق رسانه‌های عمومی و نشریات باشد تا مردم هر چه بیشتر با این روش آشنا شوند. نکته آخر این است که باید برای این زایمان تعرفه‌های مناسبی در نظر گرفته شود که متأسفانه کمتر به آن بها داده می‌شود.
دکتر مریم وثوقیان
متخصص زنان و زایمان
منبع : نشریه پزشکی طبیب مردم


همچنین مشاهده کنید