واکسیناسیون ـ واکسن سرخک

در برخورد با فردی‌که دچار تب و ضایعات قرمز رنگی روی پوستش شده است، اولین چیزی که به ذهن می‌رسد این است که او ”سرخک“ گرفته است و ناخودآگاه سعی می‌شود از تماس نزدیک با او خودداری شود. تقریباً همه می‌دانند که سرخک یک بیماری به شدت مسری است که عوارض خطرناکی هم دارد. چند سال قبل شاهد بودیم که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در یک بسیج همگانی اقدام به تزریق واکسن سرخک و سرخجه در تمام کودکان و جوانان سراسر کشور کرد. طبق آمار ارائه شده هم قریب به ۳۳ میلیون نفر در این طرح شرکت کردند. چنین استقبال گسترده‌ای نشان از توجه به این بیماری از یک‌سو و نگرانی عمیق نسبت به آن از سوی دیگر دارد. ‌(بگذریم از آن که این استقبال گسترده علامت اعتماد عمومی و فراگیر به سیستم بهداشت و درمان کشور است) در فیلم‌ها و کارتون‌های تلویزیونی نیز از این موضوع استفاده شده و هرگاه لازم باشد بداقبالی عنصر نامطلوب و منفی فیلم یا کارتون را به تصویر بکشند، یکی از روش‌ها مبتلا نمودن وی به سرخک است! اما آیا چنین ترس و واهمه‌ای با واقعیت منطبق است؟
پرواضح است که در سال‌های نه چندان دور سرخک در این کشور کودکان را به کام مرگ می‌برد یا باعث عوارض جبران‌ناپذیری مثل کوری در آنها می‌گشت. اما امروزه شرایط تغییر کرده است. واکسیناسیون مثل کوری در آنها می‌گشت. اما امروزه شرایط تغییر کرده است. واکسیناسیون گسترده علیه این بیماری سبب مهار آن شده است و دیگر کمتر شاهد مبتلا شدن به این بیماری هستیم.
برای آشنائی شما با این بیماری و نیز واکسیناسیونی که برای آن به‌کار می‌رود، این قسمت از مبحث واکسیناسیون را به مبحث ”سرخک“ اختصاص داده‌ایم، امید است که مفید واقع شود.
● عامل بیماری سرخک چیست؟
عامل بیماری سرخک یک نوع ویروس است که این ویروس در ابتدای بیماری و مدت کوتاهی بعد از بروز بثورات جلدی در ترشحات حلق و بینی، خون و ادرار دیده می‌شود و تا ۳۴ ساعت در درجه حرارت معمولی فعال و زنده می‌ماند.
● شیوع بیماری سرخک در جهان و در کشور ما چگونه است؟
در حال حاضر، شیوع بیماری سرخک در بعضی نقاط دنیا به‌صورت اندمیک (تک‌گیر) است که هر ۴ـ۲ سال امکان همه‌گیری بیماری وجود دارد. در بعضی از کشورهای پیشرفته هم به کلی از بین رفته یا در مرحله ریشه‌کنی است. در ایران نیز تا قبل از دی‌ماه ۱۳۸۲ بیماری به‌صورت تک‌گیر به‌خصوص در نوجوانان و جوانان مشاهده می‌شد و رو به افزایش بود. (به‌علت اینکه واکسن سرخک بعد از یک سالگی فقط یک‌بار تزریق می‌شد) ولی بعد از واکسیناسیون همگانی در این تاریخ این میزان کاهش پیدا کرد و به‌تدریج با تجویز دو نوبت واکسن در یک‌سالگی و بین ۶ـ۴ سالگی به‌طور چشمگیری کاسته شد.
● چه افرادی از نظر سن و جنس یا بیماری‌های زمینه‌ای خاص در معرض ابتلا به سرخک هستند؟
چون سرخک بیماری بسیار واگیرداری است، اگر کسی واکسینه نشده باشد و مصونیت نداشته باشد، در ۹۰ درصد موارد پس از تماس مبتلا خواهد شد.
کسانی‌که نقص ایمنی (مادرزادی یا اکتسابی مثل ایدز ـ مصرف داروهای ضدسرطان) دارند یا به مدت طولانی و به میزان بالا کورتون مصرف می‌کنند.
از نظر سن، شیرخواران زیر ۹ ماه به‌علت وجود آنتی‌بادی مادر در اثر تماس کمتر مبتلا می‌شوند. به‌نظر می‌رسد جنس هم تأثیری در میزان ابتلا داشته باشد. البته بعد از واکسیناسیون هم در بچه‌های قبل از سن مدرسه که واکسینه نشده‌اند و گاهی به‌صورت اپیدمی در جوانان و نوجوانان در دانشگاه، دبیرستان و سربازخانه‌ها دیده می‌شود.
● سرخک چه علائمی می‌تواند ایجاد کند؟
سرخک مثل اغلب بیماری‌های عفونی یک دوره نهفته ۱۲ـ۱۰ روزه بعد از تماس با شخص مبتلا دارد و پس از آن علائم مقدماتی تب، احتقان ملحتمه، آبریزش از بینی و چشم، سرفه خشک، و ایجاد نقاط سفید در زمینه قرمز بر روی سطح مخاطی دهان ظاهر شده و معمولاً در روز سوم تا هفتم بعد از شروع بیماری بثورات قرمزرنگ ابتدا در صورت (ناحیه خط مو) ظاهر می‌شود و سپس به تمام بدن از بالا به پائین گسترش می‌یابد و ۷ـ۴ روز باقی می‌ماند.
● آیا ویژگی‌های خاصی در علائم سرخک و سیر آن وجود دارد که بتواند راهنمای تشخیصی مناسبی باشد؟
ویژگی‌های خاص بیماری سرخک عبارتند از:
الف) آبریزش شدید از چشم و بینی و احتقان ملتحمه قبل از بروز بثورات
ب) وجود نقاط سفید در زمینه قرمز بر روی سطح مخاطی دهان در مقابل دندان آسیای پائین (Koplic spots) که به سرعت در عرض ۱۸ـ۱۲ ساعت از بین می‌رود و علامت کلیدی مهم در تشخیص سرخک است.
ج) همراهی بثورات با تب بالا و حال عمومی نسبتاً بد
د) شروع بثورات از صورت و گردن و سیر نزولی آن به اندام‌ها
● آیا روش آزمایشگاهی برای تشخیص آن وجود دارد؟
تشخیص بیماری سرخک اصولاً براساس علائم کلینیکی است و نیاز به کمک آزمایشگاه نیست؛ با این‌حال، در صورت نیاز به تأیید، با اندازه‌گیری آنتی‌بادی از نوع IgM اختصاصی سرخک در خون بیمار و جست‌وجوی ویروس در ترشحات بینی و بافت‌ها می‌توان به نتیجه رسید.
● ابتلا سرخک چه عوارضی و خطراتی می‌تواد ایجاد کند؟
بیماری سرخک در ۵ـ۱ درصد موارد و در بعضی نقاط در حدود ۳۰ـ۱۰ درصد باعث مرگ و میر می‌گردد و عوارض عمده بیماری عبارتند از عفونت گوش میانی، عفونت ریه، اسهال، سوءتغذیه، زخم قرنیه و کوری، زخم دهان، التهاب حنجره و برونش، تورم مغز (یک عارضه دیررس آن تورم مغز بعد از چند سال است).
لازم به ذکر است اگر کسی سل نهفته در بدن داشته باشد، بیماری سرخک باعث شعله‌ور شدن آن می‌شود.
● نحوه سرایت آن چگونه است؟
از طریق تنفس هوای حاوی ویروس در مرحله مقدماتی و شروع بیماری منتقل می‌شود. به‌طور معمول از ۵ـ۳ روز قبل از بروز بثورات سرخکی تا ۵ـ۴ روز پس از آن بیماری مسری تلقی می‌شود.
● واکسن سرخک چیست و چگونه تهیه می‌شود؟
آیا می‌توانید در خصوص تاریخچه تهیه آن مطالبی بیان فرمائید.
در سال ۱۹۵۴، ویروس سرخک به‌وسیله Endeks و Peebles از کشت بافت‌ها جدا شده و Edmonston نامیده شد و با چندین بار عبور در بافت کلیه یا سلول‌های پرده‌های جنین انسان و یا جوجه به‌صورت ضعیف شده در آمد.
در ایران واکسن سرخک، ویروس ضعیف شده سرخک (به‌وسیله عبورهای متوالی و مکرر) از سوئی اربولنستـون صوتـش Alk-HDC است که به سلول رویان انسان عادت نموده و برای حفظ آن از آلودگی آنتی‌بیوتیک به کانامایسین، نئومایسین و همچنین مقدار کمی ماده تثبیت کننده به آن افزوده شده است.
● برنامه واکسیناسیون سراسری در مورد سرخک چگونه است؟
در ایران، تا قبل از دی‌ماه سال ۱۳۸۲، در برنامه واکسیناسیون کشوری یک نوبت واکسن سرخک در سن ۹ ماهگی (به‌علت وجود موارد تک‌گیر در کشورمان) تزریق می‌شد و یک نوبت نیز در سن ۱۵ ماهگی، ولی بعد از این تاریخ به‌علت واکسیناسیون همگانی که توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی انجام شد و کاهش سریع موارد تک‌گیر یک نوبت تزریق واکسن MMR (سرخک، سرخجه، اوریون) در یک سالگی و نوبت دیگر در ۶ـ۴ سالگی انجام می‌شود.
واکسیناسیون در نقاط دیگر جهان به‌خصوص کشورهای پیشرفته نیز به همین منوال است. (نوبت اول MMR ـ ۱۵ـ۱۲ ماهگی نوبت دوم ۶ـ۴ سالگی و یا ۱۱ سالگی)
● آیا ممکن است با تزریق واکسن، کسی مبتلا به سرخک شود؟
۱۲ـ۶ روز بعد از تزریق واکسن سرخک، ممکن است در ۱۵ـ۵ درصد موارد تب، بثورات و التهاب ملتحمه دیده شود ولی عوارض بیماری سرخک معمولاً دیده نمی‌شود.
لازم به ذکر است اگر کسی علائم بیماری سرخک را به‌دنبال تزریق واکسن سرخک داشت دلیل بر ابتلا نیست و واکسن نوبت بعد را حتماً باید تزریق کند.
● آیا واکسن سرخک فقط مخصوص اطفال است یا افراد بالغ هم می‌توانند این واکسن را دریافت کنند؟
به‌طور کلی، همه افراد بعد از یک‌سالگی باید دو نوبت واکسن سرخک و یا MMR را دریافت کنند. نوبت اول در هر سنی باشد و نوبت دوم در هر سنی (بزرگسالی) که فرد مراجعه می‌کند (Cath up) باید تزریق شود.
اصولاً واکسن سرخک می‌تواند عوارض و خطراتی داشته باشد؟
بله، واکنش واکسن به واکنش‌های موضعی و عمومی تقسیم‌بندی می‌شوند که بیشتر این واکنش‌ها خفیف هستند و خودبه‌خود بهبود پیدا می‌کنند.
واکنش موضعی به‌صورت، درد، تورم، قرمزی محل تزریق است که در ۱۰ درصد موارد دیده می‌شود. واکنش عمومی تب، بثورات، ورم ملتحمه ۱۲ـ۶ روز بعد از تزریق واکسن و گاهی به‌ندرت کاهش پلاکت خون (سلول‌های انعقادی خون) در طی ۶ هفته بعد از دریافت واکسن است. به‌ندرت شوک به‌علت نئومایسین و ژلاتین همراه با واکسن به‌وجود می‌آید ولی در صورت حساسیت به آنها نباید واکسن تزریق گردد.
● نگهداری و استفاده از واکسن به شرایط خاصی نیاز دارد؟
مثل همه واکسن‌ها در موقع حمل بایستی همراه با یخ باشد و در یخچال در درجه حرارت ۸ـ۲ نگهداری شود و دور از نور باشد. پس از باز کردن در عرض ۶ ساعت بایستی بیرون انداخته شود.
● اگر کسی مبتلا به سرخک شده باشد، نیازی به تزریق واکسن دارد؟
اگر بیماری‌اش توسط پزشک تشخیص داده شده باشد، نیازی به تزریق واکسن نیست، چون ایمنی کامل ایجاد می‌شود.
● در صورت عدم دریافت یک نوبت واکسن، چه‌کار باید کرد؟
همان‌طور که ذکر شد باید نوبت بعدی را در هر سنی که باشد دریافت کند.
● آیا تزریق واکسن موارد منع شده هم دارد؟
موارد منع عبارتند از:
الف) بیماری‌های حاد تب‌دار
ب) قبل از گذشت یک ماه از تزریق یک واکسن ویروسی زنده دیگر
ج) بارداری
د) نقص ایمنی و بدخیمی‌ها
ه) مصرف کورتون به مدت طولانی و با دوز بالا، درمان با داروهای ضدسرطان
و) حساسیت شدید نسبت به آنتی‌بیوتیک‌های به‌کار رفته در واکسن مثل نئومایسین، کانامایسین
ز) کاهش پلاکت خون در اثر تزریق واکسن قبلی
▪ اگر کسی واکسن نزده باشد یا برنامه واکسیناسیون مطمئنی نداشته باشد و با یک فرد مبتلا هم تماس پیدا کرده باشد چه توصیه‌ای برای وی دارید؟
اگر در عرض ۷۲ ساعت بعد از تماس مراجعه کند، می‌توان واکسن زد و نتیجه گرفت ولی بعد از آن می‌توان از داروئی به نام گاماگلولولین در مدت یک‌هفته پس از تماس استفاده کرد.
▪ اگر خانمی در سن باروری واکسن سرخک و یا MMR دریافت کند تا چه مدت بعد از آن نباید حامله شود؟
اگر واکسن سرخک به تنهائی باشد تا یک‌ماه و در صورت واکسن MMR یا سرخجه به تنهائی تا ۳ ماه بعد از آن نباید حامله شود.

دکتر شهناز خدائی، متخصص کودکان عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران

منبع : نشریه پزشکی طبیب مردم