جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا

از نگاه اسیران عراقی


از نگاه اسیران عراقی
اطلاعاتی كه از اسرای عراقی درباره جنگ تحمیلی به دست آمده به روشن شدن جریانات و حوادثی كه در خلال این جنگ اتفاق افتاده كمك شایانی كرده است. متن زیر گزارش یكی از فرماندهان اسیر عراقی درباره عملیات بیت المقدس است كه با حذف بخش هایی از آن كه شامل جزئیات گسترش یگان های دشمن در منطقه و عكس العمل سپاه سوم در برابر عملیات است ارائه شده است.
●●●
● آمادگی عراق
پس از عملیات فتح المبین در منطقه شوش و دزفول، عراق متحمل شكست نظامی بزرگی شد؛ بنابراین، به فكر حمله آینده و قریب الوقوع نیروهای ایرانی در جنوب و منطقه اهواز و خرمشهر افتاد و اقدامات سریع و گسترده ای را برای تمركز و بسیج نیرو و نیز تهیه طرح های پدافندی انجام داد تا حمله آنها را به شكست كشانده و انتقام عملیات فتح المبین را بگیرد. اطلاعات موجود نزد فرماندهی عراق و عكس های هوایی، فعالیت های شناسایی گروه های گشتی، بالگردها، استراق سمع و افسران اطلاعاتی كه مامور به شناسایی نیروهای ایران بودند، حاكی از آن بود كه نیروهای ایرانی قصد انجام عملیات عبور از رود كارون در منطقه پل هالوب و منطقه كوت العبید (طاهری) را دارند.
● پیش بینی عراق از حمله نیروهای ایران
عراق طرح تك نیروهای ایران را به شرح زیر پیش بینی كرده بود:
الف - تك و عبور از رود كارون با فلش اصلی در منطقه كوت العبید و پل هالوب و پیشروی به سمت جاده اهواز - خرمشهر و انهدام نیروی مستقر در غرب كارون.
ب - حمله با فلش فرعی به منطقه اهواز از محور پادگان حمید (منطقه لشكر ۵).
ج - حمله با فلش فرعی دیگر در منطقه هویزه (منطقه لشكر ۶) و
د - بعد از كسب موفقیت در این عملیات، عبور از منطقه كوت شیخ به سمت خرمشهر.
●طرح پدافندی عراق
فرماندهی نیروهای مسلح دستور تقویت نیروهای خرمشهر را صادر كرد و به دنبال این دستور یگان هایی از سپاه ۱ در شمال و سپاه ۲ در منطقه میانی و نیز سپاه ۴ به زیر امر سپاه۳ كه مسئولیت منطقه جنوبی را داشتند درآمدند. همچنین، صدام شخصاً دستوراتی به این مضمون صادر كرد: «دفاع از خرمشهر همانند دفاع از بغداد و بصره بوده و خرمشهر تكیه گاه بصره به شمار می رود بنابراین، باید پیروزی در نبرد آینده را با هر قیمتی به دست آورد و نیروهای ایرانی را منهدم كرد.» همچنین، فرماندهان به كلیه نیروها تاكید كردند كه این آخرین نبرد است و باید در این عملیات مقاومت كنند تا جنگ پایان پذیرد.
● گسترش نیروهای عراق
الف - لشكر ۱۱ پیاده از شهر خرمشهر تا روستای گصبه واقع بر رود كارون (داخل) را پدافند می كرد.
ب - لشكر ۳ زرهی به دلیل تحركی كه داشت در غرب جاده اهواز - خرمشهر جلوی منطقه احتمالی عبور نیروهای اسلام مستقر و یگان های زرهی، مكانیزه و پیاده را زیر امر او قرار داده بودند.
ج - لشكر ۵ مكانیزه از منطقه اهواز در محل زیر آب برده شده طاهری و پادگان حمید و ساختمان های مسكونی پدافند كردند.
د - لشكر ۶ زرهی در هویزه تا هور هویزه پدافند می كرد كه چند تیپ پیاده به او مامور و در خط پدافندی اول مستقر شدند.
ه- لشكر ۹ زرهی مستقر در جفیر به عنوان احتیاط عمومی لشكر ۵ مكانیزه و لشكر ۶ زرهی برای انهدام و مقابله با هرگونه رخنه در مواضع دو لشكر یاد شده تعیین شد.
و - لشكر ۱۰ زرهی (منهای تیپ ۱۷ زرهی) به اضافه تیپ ۲۴ مكانیزه احتیاط لشكر ۳ زرهی قرار داده شدند.
ز - تیپ ۲۳ پیاده لشكر ۸ با واحدهای پیاده مستقر در شلمچه به عنوان احتیاط خرمشهر زیر امر لشكر ۱۱ قرار گرفتند.
ح - لشكر ۷ پیاده به عنوان احتیاط عمومی سپاه زیر امر سپاه سوم قرار گرفت.
ط - بعد از عبور نیروهای اسلام، تیپ ۳۲ نیروی مخصوص زیر امر سپاه سوم .
ی - تیپ ۱۰ زرهی نیز زیر امر سپاه سوم قرار گرفت.
به كلیه یگان ها دستور داده شد برای جلوگیری از غافلگیری، هوشیاری و آمادگی خود را حفظ كنند.
نیروهایی كه مامور پاتك بودند بایستی در كلیه مناطق لشكر به طور مداوم برای بهتر انجام دادن ماموریت محوله تمرین می كردند.
●آغاز عملیات توسط نیروهای ایران
در نخستین لحظات روز ۱۰/۲/،۶۱ نیروهای ایرانی حمله ای كه انتظار آن می رفت از ۳ محور به شرح زیر بر سپاه سوم انجام دادند:
الف - نیروهای ایران با تلاش اصلی از منطقه طاهری، با عبور از رود كارون، نیروهای تاخیری را پشت سر گذاشته و توانستند به جاده اهواز - خرمشهر برسند.
ب - حمله با تلاش پشتیبانی فرعی به جبهه لشكر ۵ مكانیزه در منطقه اهواز كه نیروهای ایرانی توانستند مواضع جلویی این منطقه را منهدم كنند، ولی به دلیل مقاومت شدید نتوانستند به عمق مواضع رخنه كنند و
ج - حمله با تلاش فرعی به جبهه لشكر۶ زرهی در منطقه هویزه كه نیروهای ایرانی در این منطقه نیز نتوانستند به عمق مواضع رخنه كنند و فقط توانستند نیروهای خط مقدم را عقب برانند. عراق وضعیت جبهه را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و تصمیمات نظامی سریعی اتخاذ می كند. بعد از پیشروی خوب و موثر نیروهای ایران به سمت مرزهای بین المللی و راندن كلیه نیروهای عراقی و تمركز اغلب نیروهای ایران در سمت چپ جاده اهواز - خرمشهر موارد زیر برای فرماندهی عراق نمایان شد.
الف - چنانچه نیروها به پیشروی خود از خاكریزهای مرزی ادامه دهند به تنومه در بصره و نشوه خواهند رسید و این به این معنی است كه كلیه پل های شط العرب را به تصرف خود در آورده است.
ب - به این ترتیب نیروهای ایران با پیشروی در پشت لشكر ۵ مكانیزه، لشكر۹ زرهی و لشكر۶ زرهی آنها را محاصره و اسیر كرده و سرانجام سپاه منهدم می شود.
ج - نیروهای مستقر در خرمشهر نیز بدون درگیری به محاصره و اسارت درخواهند آمد.
بنابراین، فرماندهی عراق تصمیمات زیر را اتخاذ كرد:
الف - عقب كشیدن لشكر ۶ زرهی از محور نشوه به عراق و تخلیه و انهدام شهر هویزه با مواد منفجره
ب - عقب كشیدن لشكر ۵ به شلمچه
ج - انتقال لشكر ۹ به منطقه كتیبان
د - كلیه لشكرهای مزبور پس از انتقال به عقب برای مقابله با تعرض های احتمالی دشمن به پل های شط العرب آماده باشند.
ه - افزایش نیروها و اصلاح موضع پدافندی در منطقه خرمشهر به سمت نیروهای ایرانی كه البته لازم است یادآوری شود خرمشهر در برابر نیروهای ایرانی به صورت نعل اسبی قرار داشت و تصمیم گرفته شده بود كه كلیه نیروها شهر را تخلیه و به مرزهای بین المللی انتقال یابند.
و - صدام شخصاً تصمیم گرفت نبرد در داخل خرمشهر به هر قیمتی كه تمام شود انجام گیرد.
●طرح دفاعی عراق از شهر خرمشهر پس از عبور نیروهای ایران
تنها هدف فرماندهی نیروهای مسلح عراق حفظ و نگهداری خرمشهر به هر قیمت ممكن بود، به طوری كه در این مورد رهنمودهایی از شخص صدام صادر شد. وی همچنین، معاون خود عزت ابراهیم الدوری و بعضی از اعضای فرماندهی كشوری را برای بررسی وضعیت و آگاهی از نظرات آنان درباره نبرد آینده خرمشهر، به سپاه سوم اعزام كرد و به این موضوع به دلیل وجود نیروهای عراقی در داخل خرمشهر كه امكان محاصره آنها وجود داشت اهمیت داده شد و بهترین روش مقابله با وضعیت موجود تشخیص داده شد. و هیچ كس جرأت دادن پیشنهاد عقب كشیدن نیروها را نداشت. فرماندهی عراق به رسته مهندسی دستور داده بود پل مهندسی از نوع «پی ام پی» بر شط العرب در فاصله دو كیلومتری شمال جزیره ام الرصاص احداث كنند، این پل كه آمادگی های نصب آن از قبل انجام شده بود در اثنای عملیات طاهری نصب شد.
- طرح دفاعی فرماندهی عراق از خرمشهر به شرح زیر بوده:
الف- لشكر ۱۱ پیاده مسئولیت اداره عملیات را به عهده داشت.
ب - سرهنگ احمد زیدان فرمانده تیپ ۱۱۳ مسئول هماهنگی واحدهای زیر امر لشكر در خرمشهر بود.
ج - تیپ ۳۳ برای مقابله با رخنه های احتمالی در جبهه، احتیاط لشكر و در خرمشهر مستقر بود (این تیپ احتیاط محلی و مستقیم خرمشهر به شمار رفته و به محض صدور دستور لشكر وارد عمل می شد)
د - شهر به وسیله نیروهای اضافی تقویت شد.
ه - جبهه یگان ها به سمت رود كارون بود و سپس به سمت اهواز قرار داده شدند، اما بعضی از واحدها برای مقابله با عبور احتمالی (با تلاش فرعی) نیروهای ایرانی در فاصله ای نزدیك رود كارون همچنان باقی ماندند.
و - ذخیره كردن مهمات به مقدار زیاد
ز - تقویت واحدهای توپخانه
ح - مامور كردن تیپ ۲۳ پیاده به لشكر۱۱.
ط - فرماندهی كل نیروهای مسلح عراق لشكر ۷ پیاده را برای بهره گیری در صورت نیاز زیر امر سپاه سوم قرار داد و
ی - تیپ ۳۲ نیروی مخصوص نیز به سپاه سوم مامور شد.
●خلاصه طرح پدافندی عراق از خرمشهر
الف - مقاومت و پایداری در سنگر تا آخرین گلوله و نفر دنبال شود.
ب - به محض ایجاد رخنه در یكی از مواضع، تیپ ۳۳ نیروی مخصوص موظف بود فوراً با آن مقابله كند.
چنانچه رخنه گسترده بود و تیپ ۳۳ نیروی مخصوص قادر به مقابله با آن نبود به ترتیب لشكر و سپاه نیروی احتیاط خود را وارد عمل می كردند.
●طرح تك و باز پس گیری خرمشهر توسط نیروهای ایران
خلاصه طرح تك نیروهای ایرانی به شرح زیر است:
الف - رخنه و پیشروی به وسیله دو ستون در جبهه نیروهای عراقی در شمال نهر عرایض كه ستون نخست: ستونی به سمت شط العرب و ستون دوم: ستونی به سمت نیروهای مستقر در نزدیك جاده اهواز - خرمشهر برای محاصره آنها بود.
ب - نگهداری منطقه متصرفی بعد از موفقیت رخنه با تكیه بر نهر عرایض به عنوان یك مانع اصلی و قوی تا از شكستن محاصره توسط نیروی مستقر در شهر جلوگیری به عمل آید.
ج - نیرویی به سمت راست نهر عرایض، برای تنگ كردن حلقه محاصره و وادار كردن آنان به تسلیم شدن، پیشروی كند و
د - نیرویی به غرب نهر عرایض برای پدافند به سمت شلمچه اعزام شود تا از رسیدن نیروهای كمكی سپاه برای محاصره شهر جلوگیری به عمل آید.● تك نیروهای ایران
الف - در ساعت ۳۰/۱۳ روز ۱/۳/،۶۱ نیروهای ایران تك سریع و برق آسای خود را بر جبهه تیپ ۲۲ و تیپ ۴۲۲ انجام دادند و توانستند به آسانی خط را شكسته و به سرعت به جاده خرمشهر - بصره برسند. همچنین، پیشتازان این نیروها به نزدیك پل نو و قرارگاه تیپ ۳۳ كه گردان ۹ و گردان ۱۰ را اعزام كرده بود، رسیدند و توانستند كلیه نیروهای تاخیری و تعویقی را منهدم كنند به طوری كه قرارگاه تیپ ۳۳ به عقب نشینی به سمت شط العرب وادار شد.
ب - لشكر ۱۱ فوراً به تیپ ها برای اجرای طرح از پیش تعیین شده درباره دفاع از خرمشهر دستوراتی صادر كرد، ولی بدون نتیجه ماند و نیروهای ایران توانستند بخش عظیمی از تیپ های ۲۲و ۴۲۲ را منهدم و پیشروی خود را به سمت شط العرب ادامه دهند.
ج - گزارش های واصله از تیپ ها دقیق و واضح نبود. تیپ ۳۳ به گردان ۹ دستور داد كه گروه های گشتی را به عقب برگرداند، اما این گروه ها از نقطه رهایی واقع در منطقه گردان ۱ تیپ ۴۸ حدود ده تا دوازده كیلومتر دور گشتند كه این امر به تیپ گزارش شد و تیپ فوراً به گردان ۱۰ كه در پادگان دژ به عنوان احتیاط گردان ۹ مستقر بود برای مقابله با رخنه ایجاد شده در جبهه دستور حركت داد. گردان ۱۰ به سمت قرارگاه تیپ حركت كرد، ولی به علت تاریكی و آشنا نبودن فرمانده جدید آن كه چند روزی بیش از انتصاب وی به این سمت نگذشته بود، نتوانست ماموریت خود را انجام دهد و در بامداد روز ۲/۳/۶۱ در قسمت غرب ساختمان های مسكونی (پیش ساخته) در محاصره كامل قرار گرفت و مجبور شد خود را به نیروهای اسلام تسلیم كند، اما گردان ۹ توانست یك گروهان به علاوه یك دسته به پادگان دژ اعزام كند تا منتظر بازگشت گروه های گشتی شوند و خود را برای ماموریت آینده آماده كنند.
د - پس از بازگشت گروه های گشتی، گردان به سمت پادگان دژ حركت كرد و با توجه به تماس بی سیمی خوبی كه با قرارگاه برقرار بود، وضعیت به تیپ گزارش داده شد. همچنان وضعیت برای اغلب یگان ها به دلیل آشنا نبودن با محورهای پیشروی و اماكن متصرفی نیروهای ایران نامشخص بود و این كه آیا تردد از جاده خرمشهر به سمت پل نو توسط نیروهای خودی انجام می گیرد. در ساعت ۳۰/۵ روز ۲/۳/،۶۱ گردان ۱۰ گزارش داد كه در منطقه نزدیك مواضع توپخانه و ساختمان های مسكونی در میان نخلستان های پراكنده محاصره شده و بعد از تسلیم نیروها قادر به انجام كاری نیست. با تسلیم شدن گردان ،۱۰ مشخص شد كه نیروهای ایران بر جاده خرمشهر تا قرارگاه تیپ ۳۳ كنترل دارند و پل نو و قرارگاه تیپ ۳۳ نیز به دست این نیروها سقوط كرده و روشن شد كه نیروهای ایران به طور كامل بر نهر عرایض مسلط و حلقه محاصره را بر نیروهای عراق تثبیت كرده است. در این حین تماس با قرارگاه تیپ قطع شد، تا پایان نبرد این وضع ادامه پیدا كرد و این مسئله به دلیل به اسارت در آمدن نیروهای گردان ۱۰ بود كه باعث تغییر فركانس ها شد و به رغم آن، تماس همچنان قطع بود.
ه- ما از داخل پادگان دژ مشاهده كردیم كه یگان های عراقی به سمت خرمشهر در حركت بودند و دلیل آن را نمی دانستیم. شخصاً با قرارگاه تیپ ۱۱۳ تماس گرفتم آنها اعلام كردند لشكر به یگان ها دستور عقب نشینی به داخل شهر داده است این تصمیم بسیار اشتباه بود؛ زیرا، یگان ها در داخل شهر متراكم و كنترل آنان دشوار می شد و چنانچه نیروها به دلیل وجود مهمات و تداركات در مواضع خود باقی می ماندند، كنترل آنان نیز آسان می شد. این تصمیم را می توان یكی از اشتباهات اصلی فرماندهی عراق در نبردهای خرمشهر به حساب آورد.
و - در ساعت ۰۰:۹ سرهنگ احمد زیدان فرمانده تیپ ۱۱۳ و فرمانده نیروهای مستقر در خرمشهر، بنا به دستور لشكر ۱۱ دستور داد كه منطقه بندر برای انجام حمله و شكستن محاصره شناسایی شود. سرهنگ احمد زیدان كنترل خود را از دست داده و دستپاچه شده بود و حتی در حین شناسایی بندر به طور آشكار معلوم شد كه وی در حال شناسایی و جست وجوی محلی برای عبور از اروندرود است. در ساعت ۰۰:۱۵ سرهنگ احمد زیدان دستورات لشكر را به نیروهایی كه به طور انباشته و فشرده تجمع كرده بودند (به طور غیرقابل وصفی كپه شده بودند) ابلاغ كرد. همچنین، شنیدیم كه ایشان در داخل یكی از میادین مین خرمشهر رفته و سرهنگ ستاد خمیس مخیلف فرمانده تیپ ۴۸ به جای وی منصوب شده است. نیمه شب ۲/۳/،۶۱ تمام یگان ها داخل بندر بودند.
ز- در ساعت ۰۰:۸ روز ۳/۳/،۶۱ لشكر ۷ پشتیبانی در منطقه شلمچه پاتك كرد، ولی با شكست روبه رو شد. همچنین، از نیروهای عراقی محاصره شده در شهر خواسته شد برای شكستن محاصره از بندر به سمت قصر شیخ خزعل اقدام به حمله كنند، ولی با پاتك نامنظم به دلیل وجود نهر عرایض و اجرای آتش انبوه سلاح ها با شكست روبه رو شد و نیروهای عراقی متحمل تلفات زیادی شدند.
ح - نیروهای ایران حلقه محاصره را در منطقه بندر تنگ تر كردند به طوری كه تا دروازه بندر رسیدند در این حال، تمامی مهمات نیروهای عراقی كه در موقع عقب نشینی از مواضعشان با خود حمل كرده بودند تمام شده و هزاران نفر خود را تسلیم نیروهای ایران كردند.
ط - فرماندهی عراق، سرتیپ ستاد سعید محمد فتحی را از سمت فرماندهی لشكر ۱۱ بركنار و هدایت عملیات به عهده سرلشكر ستاد قدوری الدوری دبیر فرماندهی كل نیروهای مسلح واگذار شد. وی از نیروهای عراقی خواست مقاومت كنند و قول داد كه نیروهای المنصور با پشتیبانی نیروهای زرهی در حال پیشروی به سمت خرمشهر هستند، ولی این اظهارات به طور كلی نادرست بود و
ی - وضعیت به همین صورت ادامه داشت و هزاران نفر از جمله فرماندهان تیپ ها و گردان ها در قرارگاه نیروهای كماندویی موجود در بندر گردآمدند كه ترس، اضطراب و دستپاچگی همه را در بر گرفته بود و توپخانه نیروهای ایران به اجرای آتش خود ادامه می داد كه باعث كشته و زخمی شدن ده ها نفر (به طوری كه از درد می نالیدند) شد. در ساعت ۰۰:۱۸ روز ۳/۳/،۶۱ نیروهای ایرانی موفق شدند بندر را تصرف كنند و هزاران نفر از نیروها و فرماندهان عراقی كه در محاصره بودند را به اسارت در آوردند و به این ترتیب تصرف بندر خرمشهر پایان یافت.
●اشتباهات ایران از نگاه اسیران عراقی
الف - عدم بهره برداری از فرصت های به دست آمده در جریان نبردها. برای نمونه، بعد از انهدام تیپ ۱۸ زرهی و تیپ ۲۴ مكانیزه در روز ۱۹/۲/،۶۱ می توانستند به سوی خرمشهر و شلمچه پیشروی كنند و اغلب یگان های سپاه سوم را محاصره كنند، ولی از این فرصت استفاده مناسبی برای گرفتن اسیر بیشتر نشد.
ب - عدم حفظ دور تك، نیروی مهاجم بعد از وارد آوردن خسارات فراوان به دشمن باید از ضعف، دستپاچگی و اضطراب فرماندهان و نیروها استفاده می كرد و تك خود را برای انهدام هرچه بیشتر یگان های دشمن به طور گسترده تری ادامه می داد.
ج - تردید در اتخاذ تصمیمات متهورانه و قاطع در این نبرد به طور آشكار مشاهده شد چرا كه می توانستند بعد از انهدام كامل نیروهای عراق، تصمیمات متهورانه همراه با اقدام نظامی اتخاذ كنند. همچنین می توانستند ماشین جنگی عراق را در شرایطی كه وضعیت نظامی از دست فرماندهی عراق خارج شده بود منهدم كنند؛ زیرا، قادر بودند از آن شرایط خوب و مناسبی كه به دست آوردن آن در آینده مشكل می بود استفاده كنند.
د - فقدان نیروهای تقویتی و احتیاط تا در شرایط مناسب توسط فرماندهی نیروهای ایران وارد عمل شود.
هـ- عدم حفاظت اطلاعات درباره تمركز نیروها باعث لو رفتن طرح های زیادی از سوی نیروهای ایران شده بود و
و - نیروهای اسلام احتیاج به كنترل زیاد بر یگان ها، جبهه و تردد افراد و خودروها داشتند.
●اشتباهات عراق
الف - عراق می توانست به نیروهای ایران فرصت پیشروی به سمت داخل (عراق) را داده و سپس آنان را به وسیله لشكر ۶ زرهی و لشكر ۵ مكانیزه محاصره و دور زند، ولی دستپاچگی آشكار فرماندهی باعث شد از اتخاذ آسان ترین تصمیمات باز ماند.
ب - فرماندهان جرات كافی برای اتخاذ تصمیمات متهورانه نداشتند.
ج - اغلب تصمیمات و دستورات مركز بدون محاسبه و دور از واقعیت موجود در صحنه نبرد بود.
د - عراق می توانست نیروهای خرمشهر (نیروهای عراقی) را به مرزهای بین المللی بكشد و آنان را از مشكلی كه قبل از نبرد اتفاق افتاد رها كند.
ه- عراق می توانست با لشكرهای ۶ - ۵ - ۹ به سمت نیروهای عبور كننده ایرانی پاتك كند و عملیات عبور را به شكست كشاند.
و - پایین بودن روحیه ها و عدم تمایل بیشتر افسران، درجه داران و سربازان به جنگ، به نیروهای ایرانی كمك شایانی كرد.
●نقاط مثبت ایران
الف - بالا بودن روحیه نیروها.
ب - طرح تك نیروها بسیار خوب و منسجم بوده است.
ج - بهترین (شگفت ترین) اقدام ایران در عملیات بیت المقدس طرح تك به خرمشهر و در نظر داشتن نهر عرایض برای استفاده از آن در هنگام تك و محاصره نیروهای عراقی در منطقه قبل از پل احداثی بر شط العرب بود كه به محروم ساختن نیروهای عراقی در استفاده از پل منجر شد، با توجه به این كه قبل از عملیات خرمشهر نیروهای اسلام برای محاصره نیروهای عراقی رخنه ای در نزدیكی مرزهای بین المللی انجام دادند، ولی موفق نشدند.
د - مقاومت و پایداری نیروهای ایران باعث شكست كلیه اقدامات عراق شد.
تهیه و تدوین:مركز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه
منبع : روزنامه شرق


همچنین مشاهده کنید