چالش های فراروی مدیریت آب ایران در توسعه پایدار

اكنون بسیاری از مردم كره زمین می دانند كه این سیاره ، وارد دورانی بحرانی شده كه نسبت به دو یا سه قرن پیش مهم تر است و در حقیقت ، زمین از لحاظ زیست بومی نسبت به هزاران سال قبل با تحولات عظیمی مواجه است ، عدم تطابق نیازهای انسان امروزی با امكانات و منابع زمین چالش بزرگ بشر امروزی است كه موجبات نگرانی اندیشمندان را برانگیخته است . از این رو نیروهای خود را بر شكل دهی جوامع متمركز كه ارزش ها ، ترتیبات و اقتصادی های نوینی را كه متناسب با پایداری جهانی است به نمایش گذاشته اند.
نظریه های مدیریتی كه سال ها پیش بر فرض وفور منابع تدوین شده اند ، امروزه باید بر فرض های محدودیت منابع ساخته شوند. بر این اساس برای همه جهانیان محرز شده است كه حركت جامعه بشری بر اساس توسعه پایدار ، تنها راه تداوم حیات روی كره زمین است . برای تحقق این امر ، باید به نظریه های مدیریتی متناسب با توسعه پایدار به محدودیت منابع طبیعی كه از جمله محورهای اصلی آن محدودیت منابع آب ایران است نظری جدی انداخته شود.
با وجود تلاش های عمده ای كه برای طرح مسایل مربوط به آب در سطح جهان به عمل آمده است، مدیریت واقعی منابع و مصرف آب هنوز به تغییرات قابل ملاحظه ای نیاز دارد. بارش سالانه ۲۵۰ میلی متر در سال به نسبت ۷۵۰ میلی متر میانگین بارش جهانی ، محدویت منابع آب شیرین در ایران ، استحصال غیر استاندارد آب های زیر زمینی ، عدم توانایی مهار اب های سطحی ، افزایش آلودگی منابع آب ناشی از پساب های خانگی ، كشاورزی ، صنعتی و ... و نبود برنامه دراز مدت مدیریت منابع آب ، مسایل و مشكلات ناشی از نارسایی اقتصادی و مالی ، كمبود مراكز تحقیقاتی ، علمی و مطالعاتی آبی و بالاخه عدم وجود بانكهای اطلاعاتی دقیق از المار و لارقام ذخایر ، منابع و مصرف آب را شاید بتوان به عنوان چالش های فرا روی مدیریت منابع آب ایران تلقی كرد.
برای غلبه بر این چالش ها ساختار مدیریتی آب ایران ناگزیر است با توجه به نظریه های مدیریتی جدید و در نظر گرفتن الزامات توسعه پایدار (فنی، زیست محیطی، مالی، اجتماعی و اداری) برنامه های خود را به صورت سیستماتیك ارایه دهد.
توجه سطوح حوزه های مختلف مدیریتی در موفقیت این برنامه ها كاملا موثر است. در حال حاضر به نظر می رسد كه این چالش ها در حوزه های پراكنده مدیریتی كاملا آشكار است از این رو ضروریست كه اندیشمندان علاقه مندان ، موسسات و سازمانها و مدیران ارشد مرتبط با مدیریت آب كشور برای تحقق " توسعه پایدار " و رسیدن به پارادایم " پایدار محوری" در مدیریت منابع آب گامی جدی و اساسی بردارند.
ضرورت انكار ناپذیر توجه به اب به عنوان كلید توسعه پایدار محصول تفكر نظام مدیریتی بشر امروز است. كه در ایران متاسفانه با جدیت به این موضوع توجه نشده است. تمركز و محوریت بحران در مقوله آب در ایران خود بزرگترین عامل به حاشیه رانده شدن مدیریت دراز مدت و برنامه ریزی شده برای مدیریت آب است. اتخاذ سیاست ها و درصدهای توسغعه در مدیریت منابع آب ایران مستلزم توجه به حوزه های مدیریتی مختلف است كه هر كدام از این حوزه ها خود دارای گستردگی و پیچیدگی است كه عزم راسخ و توان بالایی را برای ارایه برنامه های منسجم علمی می طلبد.
امروزه توجه دست اندركاران و مرتبطین با آب برای تحول در این بخش باید معطوف به مطالعه و تحقق ، سیاستگذاری و برنامه ریزی در ۹ حوزه مدیریتی باشد كه به نظر بزرگ ترین چالش های فراروی آب در ایران هستند.
۱- مدیریت تقاضا (مصرف)
رشد سریع جمعیت و نیاز روز افزونی به منابع و تولیدات ، بخصوص منابع غیر قابل برگشت مانند آب، موجبات توجه مسئولین و دولی ها را به امر برنامه ریزی در كنترل تقاضای مصرف كنندگان را فراهم ساخته است.
حاد بودن میزان سرانه منابع آب در هر كشوری اهمیت توجه به این گرایش از مدیریت را دو چندان كرده است. در حال حاضر منابع آب تجدید پذیر در ایران حدود ۲۱۶۰ متر مكعب است، كه برابر پیش بینی های یونسكو با در نظر گرفتن دو عامل اقلیمی و رشد جمعیت در سال ۲۰۲۵ میلادی سرانه منابع آب تجدید پذیر به حدود ۱۰۰۰ متر مكعب كاهش می یابد و این موضوع خود شرایط سختی را فراروی سیاستگذاران بخش اب در ایران می گذارد.
مدیریت تقاضا در بخش آب ، بجای اینكه بیشتر جهت یافتن یك منبع برآورد ساختن بخشی از نیازهای آب تلاش كند با یافتن توازنی بین منفعت مصرف آب و هزینه های تامین آن را مدنظر قرار می دهد.
در واقع مدیریت تقاضا ( Demand Mana jement ) شیوه های مصرف و ابزارهای موجود برای ارتقای سطوح و الگوهای مصرف آب را مطرح می كند. همچنان كه اقدامات مدیریت تقاضای مدیریت منابع آب را بهبود می بخشد ، سود حاصل از یك بهره برداری معین را نیز افزایش می دهد و منابع مورد نیاز برای به دست آوردن یك سود معین را كاهش می دهد.
● مدیریت تقاضا در بخش آب اهداف زیر را دنبال می كند:
۱- تخصیص بهینه آب در بین مصرف كنندگان
۲- جلوگیری از افزایش مصرف كنندگان
۳- افزایش درآمدهای بخش آب
۴- مدیریت خشكسالی
۵- كاهش تلفات و مصارف غیر ضروری
۶- مدیریت آمار و اطلاعات مصرف
۷- كنترل كیفیت آب
۸- توسعه پایدار
به همین خاطر اهمیت چنین رشته ای در بخش آب سیاستگذاری بخش آب را وادار می كند كه به این حوزه مدیریتی توجه بیشتری داشته باشند.
۲- مدیریت محیط زیست و تصفیه :
یكی از محورهای توسعه پایدار از پارادایم " اكوسیستم محوری " است. حامیان توسعه این پارادایم بر این عقیده اند كه به طبیعت نباید فقط به مثابه ابزاری كه نیازهای بشری را ارضا می كند، نگاه كرد. بر هم نزدن چرخه اكوسیستم و حفظ محیط زیست و احترام به حق بهره برداری نسل های آینده از منابع طبیعی از جمله مسایلی است كه در این موضوع قابل بررسی است.
در حال حاضر به طور متوسط ۲۹ میلیارد متر مكعب پساب های كشاورزی، شهری و صنعتی وارد پیكره های ابی كشور می شود. توجه به این آمار كافی است كه مدیران سیاستگذار بخش آب را با چالشی جدی در این زمینه روبه رو سازد. از این رو بهینه سازی وضعیت سامانه های اكولوژیكی، حفظ اكو سیستم، یكپارچگی اكولوژیكی آب زیر زمینی و رودخانه ها و دریاچه ها و مناطق ساحلی و تصفیه فاضلاب های شهری و كشاورزی همه و همه از جمله اقداماتی است كه باید در حوزه فعالیت مدیریت محیط زیست و تصفیه در بخش آب مدنظر قرار گیرد.
نگرش جهانی به موضوع جلوگیری از آلودگی آب های شیرین و حفاظت از محیط زیست موضوع حیاتی قرن اخیر است و مادر مدیریت منابع آب نباید آن را فراموش كنیم.
۳- مدیریت مهارآب
از ۴۲۵ میلیارد متر مكعب آب های ورودی به ایران ۷۰ درصد آن توسط تبخیر و تعرف از دسترس خارج می شود و فقط ۱۳۰ میلیارد متر مكعب آن منابع تجدید شونده است . از این مقدار فقط ۹۰ میلیارد متر مكعب آن قابل استحصال است كه متاسفانه ۶۰ میلیارد آن از منابع زیر زمینی است و ۳۰ میلیارد متر مكعب از این آب استحصال شده از آب های سطحی است كه فقط ۳۳ درصد از كل حجم آب استحصالی را آب های سطحی به خود اختصاص می دهند.
عدم توجه به مسئله آب خوان داری، عدم برنامه ریزی برای مهار سیلاب ها، حكایت از هدر رفتگی درصد قابل توجهی از اب شیرین كشورمان دارد. اهمیت مدیریت مهار اب می تواند در تنظیم روابط بین المللی نیز با سایر كشورها موثر باشد.
البته وزارت نیرو در این زمینه خوشبختانه فعالیت قابل قبولی را انجام داده است و می توان با توجه به شرایط كنونی به اینده نیز امیدوار بود.
۴- مدیریت تحقیق و مطالعات آبی
در حال حاضر در كشور آمار مراكز و موسساتی كه به تحقیقات در زمینه آب می پردازند به بیش از ۷۵ مركز نمی رسد . دستاوردهای همه این مراكز نیز به طور یقین مورد استفاده سیاستگذاران این بخش قرار نمی گیرد. به حاشیه راندن بخش تحقیقات ومطالعات علمی در زمینه اب از نیازهای اساسی این بخش به نظر می رسد. تدارك زمینه های لازم برای جذب نیروی متفكر و اساتید مراكز علمی و اندیمشندان زمینه آب، ارتباط با مراكز علمی جهان ، تبادل اطلاعات و دانش جدید و استفاده از طرح های تحقیقاتی دیگر كشورها می تواند از جمله فعالیت های حوزه مدیریت تحقیق و مطالعات آبی باشد.
۵- مدیریت اقتصادی و منابع مالی آب
روشن شدن ابعاد مختلف جنبه های مالی مدیریت آب مستلزم مطالعه ، تحقیق و بررسی همه جانبه آن می باشد. تفاوت هزینه های تامین ، انتقال ، تصفیه و توزیع آب ( قیمت تمام شده ) با بازگشت سرمایه در واقع دولت را وادار كرده كه در این زمینه به پرداخت یارانه روی آورد. با وجود این موضوع " مهار هزینه ها " و " پرداخت هزینه ها " به عنوان محورهای قابل توجه در مدیریت اقتصادی ومنابع آب باید در دستور كار سیاستگزاری این بخش قرار گیرد.
سیاست های نرخ گذاری جامع ، انجام مطالعات دقیق مالی برای اجرای طرح های ابی برآورد و آنالیز كردن اعتبارات مالی طرح های آبی ، سرمایه گذاری های دراز مدت در بخش آب ، جلب مشاركت مصرف كنندگان واگذاری بخش هایی از فعالیت ها در بخش خصوصی ، وصول هزینه ها از مصرف كنندگان و تطبیق آثار مسایل اقتصادی و منابع مالی با سایر حوزه ها می تواند از اثرات مدیریتی این حوزه از آب باشد.
۶- مدیریت فناوری و استفاده از آخرین دستاوردهای سخت افزاری
پارادایم " فن محوری " از پارادایم عمده محیطی توسعه پایداراست كه ریشه های آن به انقلاب صنعتی قرن هفدهم برمی گردد. جهان بینی فن محوری ، جهان بینی غالب عصر حاضر است سیطره آن بر دنیای كارو كسب و به تبع آن بر مدیریت به خوبی قابل تشخیص است. مدیریت بخش آب بدون در نظر گرفتن این پارادایم در برنامه ریزی های خود قطعا با مشكلاتی مانند عدم بازدهی مناسب طرح های آبی روبه رو خواهند شد. مدیریت بخش آب نه تنها باید از سخت افزار (مدرنیزاسیون) استفاده نمایند بلكه باید با برنامه ریزی و استفاده از دانش فناوری تفكر ساخت سخت افزار نیز در اختیار گیرد.
۷- مدیریت مشاركت و جذب سرمایه گذاری بخش خصوصی:
مشاركت، درگیری ذهنی و عاطفی اشخاص در موقعیت های گروهی است كه آنان را برای دستیابی به هدف های گروهی، برمی انگیزد و موجب می گردد كه در مسئولیت شریك شوند و گروه را یاری دهند. خوشبختانه در این زمینه مدیریت بخش آب با فروش و عرضه اوراق مشاركت تلاش در خور توجهی را برای جذب سرمایه های مشاركتی داشته است. واگذاری طرح های بزرگ بخش آب به حیطه خصوصی گامی است كه در این زمینه از طرف مدیریت بخش آب در سال های اخیر برداشته شده است . تداوم این جریان می تواند یكی از چالش های فرآوری بخش آب را برطرف نماید.
۸- مدیریت ارتباطات اطلاع رسانی و آموزش همگانی :
در این بخش توجه به امر اطلاع رسانی و ترویج فرهنگ استفاده صحیح از آب در بخش های مختلف خانگی ، صنعت و كشاورزی از جمله دغدغه هایی است كه در حال حاضر اب ایران با آن رویه روست در بخش كشاورزی متاسفانه هم اكنون با ۷۰ درصد پرت اب روبه رو هستیم و بخش خانگی و صنعت ما با مصرف ۴ برابر استانداردهای جهانی روبه روییم. استفاده از رسانه های جمعی به صورت گسترده و شیوه های دیگر اطلاع رسانی از جمله وظایفی اسات كه باید كلیه بخش های مرتبط با صنعت آب بدان توجه ویژه داشته باشند. ارتقا سطح آگاهی مردم به جز با اطلاع رسانی و آموزش همگانی میسر نمی شود.
۹- مدیریت آمار و اطلاعات :
یكی از نقص های كنونی در صنعت آب ایران نبود مركز جامع و كاملی از وضعیت منابع آب ایران است. ضرورت راه اندازی بانك اطلاعاتی كامل از كلیه منابع آبهای سطحی و زیر زمینی به صورت مستمر ، ضرورتی است كه سایر حوزه‌های مرتبط با مدیریت منابع آب ایران را می تواند تحت تاثیر قرار دهد.

نویسنده : علیرضا حسین آبادی

منبع : پرشین بلاگ