بهشتی در هامبورگ

با نام شهید بهشتی(ره) و مختصری از شخصیت او كه همه ساله در روز هفتم تیرماه ـ روز شهادت او و یارانش ـ مورد تجلیل واقع می‌شود، كمتر كسی هست كه آشنا نباشد. اما ابعاد فعالیتهای علمی و فرهنگی ایشان و مجاهدتهای بی‌حـد او در پیشبرد فرهنگ انقلابی و اسلامی برای بسیاری از ما همچنان ناشناخته است. یكی از كارسازترین و ارزنده‌ترین فعالیتهای شهید دكتر بهشتی (ره) اقدامات فرهنگی و دینی او درمدت اقامت در آلمان می‌باشد.
آیت‌الله شهید دكتر بهشتی (ره) كه به عنوان امام جماعت مسجد هامبورگ از طرف مراجع بزرگ ایران به آلمان اعزام گردیده بود نام آن را از مسجد جامع ایرانیان به مركز اسلامی‌ هامبورگ تغییر داد و با انجام برنامه‌های علمی و دینی منظم و حساب‌شده، یكی از بزرگترین پایگاههای تبلیغی اسلام در اروپا را بنیان‌گذاری نمود. همچنین با ایجاد تشكیلات مستقل و منسجم برای دانشجویان ایرانی خارج كشور، پایه‌گذار جنبشهای دانشجوئی خارج از كشور گردید كه اعضا و تربیت‌یافتگان آن در به ثمررسیدن انقلاب اسلامی و سپس شركت در ادارهٔ نظام نوپای اسلامی ایران سهمی بسزا یافتند. استاد با انجام سخنرانیهای علمی در مجامع فرهنگی و دانشگاهی و ارتباط با محافل تحقیقاتی اروپا، تحولی در شرق‌شناسی اروپا پدید آورد و نگاه آنان را به اسلام و منابع علمی آن شفاف‌تر نمود. جمع‌آوری و نشر مقالات و سخنرانیهای دینی و علمی استاد درمدت اقامت در آلمان موجب دستیابی به گنجینه‌ای بزرگ از منابع علمی و دینی خواهد گشت كه هر چند برخی از آنها به صورت جزوات مستقل چاپ شده است اما گردآوری و نشر آنها در یك هیئت شكیل و جامع كار دیگری است. در مقالهٔ زیر با فعالیتهای علمی و دینی و مبارزاتی آن شهید بزرگوار در آلمان و به تبع آن دیگر كشورهای اروپائی آشنا می‌شوید.
آیت الله دكتر بهشتی از مبارزینی به شمار می‌رفت كه فعالیتهای خود را با دقت و برنامه‌ریزی بر مسائل فرهنگی متمركز كرده بود. ایشان در كنار مبارزه سیاسی، فرهنگ‌سازی مبارزه را نیز از طریق تعالیم اسلامی برای نسل جوان جامعه لازم می‌دانست. نگاهی به فضای فرهنگی ایران در دهه چهل و پنجاه هجری شمسی و فعالیت گروههای الحادی و چپ به همراه تبلیغات گروههای ملی‌گرا ارزش كار دكتر بهشتی را بیشتر نمایان می‌سازد. ایشان توانست با فعالیتهای تبلیغاتی اسلامی از جمله؛ تاسیس مدرسه دین و دانش، جلسات تفسیر قرآن، جلسات بحث پیرامون دیدگاههای سیاسی اسلام و در نهایت تلاش برای اصلاح حوزه، نسلی معتقد و باشعور بالای سیاسی تربیت نماید. همین جوانان بودند كه توانستند در دهه شصت هجری زمانیكه كشور دست به گریبان توطئه‌ها، ترورها و تهاجمات بود، دلیرانه از این مرز و بوم و اسلامیت حاكم دفاع كرده و آن را تا امروز حفظ كنند.
شهید بهشتی پس از اینكه ساواك فعالیتهای ایشان را در مدرسه دین و دانش قم متوقف كرد و از سخنرانیهای روشنگرانه ایشان در خصوص جریان حوادث پانزده خرداد سال ۱۳۴۲ ممانعت به عمل آورد، با فشار ساواك مجبور به ترك قم و اقامت در تهران شد.۱ هرچند ایشان در تهران به عنوان یكی از اعضای شورای روحانی هیئتهای موتلفه مشغول مبارزه شد ولی اعدام انقلابی حسنعلی منصور توسط هئیت موتلفه شرایطی را پدید آورد كه دیگر ماندن ایشان در تهران خطرناك می‌نمود و بیم دستگیری ایشان توسط ساواك وجود داشت. اما در ادامه به خواست و اراده الهی حوادث به گونه‌ای دیگر رقم خورد و دكتر بهشتی آماده تلاش و مبارزه در سنگری دیگر شد.
●عزیمت به آلمان
برای نخستین بار در سال ۱۳۴۳.ش بحث مسافرت دكتر بهشتی به آلمان مطرح شد. این تصمیم حداقل به دو علت عمده اتخاذ گردید. از طرفی پس از دستگیری اعضای هیئت موتلفه اسلامی، به دلیل اینكه نام آیت الله بهشتی نیز در میان آنها بود، امكان دستگیری ایشان نیز وجود داشت. از سوی دیگر پس از بازگشت مرحوم محققی از امامت جماعت مسجد هامبورگ آلمان و درخواست مسلمانان این شهر از آیات عظام میلانی، خوانساری و حائری برای اعزام یك روحانی به آنجا بهترین گزینه در این زمان آیت الله بهشتی تشخیص داده شد.۲ هرچند ایشان علیرغم تهدیداتی كه وجود داشت مایل به اقامت در ایران و پیگیری فعالیتهای خود بود؛ اما با اصرار دوستان سرانجام راضی به مسافرت به آلمان گردید.۳ مشكل گذرنامه شهید بهشتی نیز از طریق دوستان آیت الله خوانساری حل شد و بدین ترتیب ایشان رهسپار آلمان گردید تا فصل نوینی را در مبارزات فرهنگی و سیاسی علیه رژیم شاه آغاز كند. ساواك با توجه به سوابق مبارزاتی شهید بهشتی طی گزارشی سفر مشارالیه را به آلمان مصلحت ندانسته۴ و آن را به مقامات بالای امنیتی كشور اعلام ‌نمود. با این حال ساواك تحت فشار مراجع تقلید ناگزیر به صدور اجازه خروج شد. دكتر بهشتی در اوایل فروردین سال ۱۳۴۴ از مسیر عراق، اردن، سوریه و لبنان به هامبورگ رفت. مساله مهمی كه ایشان در آلمان با آن مواجه گردید، عدم وجود تشكیلات منسجم اسلامی بین دانشجویان بود. اكثر دانشجویان ایرانی بعد از خروج از كشور توسط سازمانهای الحادی و كنفدراسیون دانشجویی خارج از كشور عضوگیری شده و تحت تاثیر افكار اینگونه سازمانها به تدریج از فرهنگ اسلامی و شیعی خود دور شده بودند. در هامبورگ دكتر بهشتی با همت چند تن از جوانهای مسلمان ایرانی كه عضو«اتحادیه دانشجویان مسلمان» در اروپا بودند و برخی مسلمانان عرب، پاكستانی، هندی، آفریقایی و… كار خود را شروع كرد و پس از آن به تدریج هسته تشكل دانشجویی دیگری به نام«اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشجویان گروه فارسی زبان» را بنیان نهاد.۵ ایشان با پشتكاری كه داشتند در ماههای نخست ورود به آلمان به زبان آلمانی تسلط كامل یافت به گونه‌ای كه در سخنرانیها، استفاده از متون و كتابها و همچنین در نوشتار به خوبی از این زبان استفاده می‌نمود.
در مورد تاسیس و نحوه فعالیتهای اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشجویان، دكتر بهشتی در پاسخ به سوال خبرنگاری چنین می‌گوید:«من نه عضو بودم و نه به دست من می‌گشت، من بنیانگذار این انجمنها بودم و همكاری می‌كردم و مشاور بودم برای آنها. كمك می‌كردم در كارهایشان، سخنرانی، مشورتهای تشكیلاتی سازماندهی و مختصر كمك‌های مالی كه از مسجد برای آنها می‌بردم و سمینارهای اسلامی را برایشان تشكیل می‌دادیم.»۶ نتیجه فعالیتهای دكتر بهشتی در آلمان به وجود آمدن انجمن اسلامی دانشجویان گروه فارسی زبان با تشكیلات منظم در بیش از چهارده شهر دانشگاهی آلمان و اتریش بود.۷ این انجمن حتی افراد فارسی زبان غیر ایرانی را نیز به عضویت می‌پذیرفت.
●اصلاح برنامه‌های مسجد جامع هامبورگ
از مهمترین اقدامات دكتر بهشتی در آلمان اتمام كار ساختمان مسجد جامع هامبورگ بود كه سر و صدای مردم و شهرداری هامبورگ را درآورد. این مسجد در یك نقطه حساس و زیبای مركزی شهر در جایی‌كه توریستها و مسافران برای ورود به هامبورگ باید از آن عبور می‌كردند واقع شده بود و دكتر بهشتی معتقد بود كه عدم اتمام كار بنای مسجد هامبورگ باعث سرشكستگی اسلام و مسلمین است، لذا با سرعت به تعمیر و تكمیل آن اقدام كرد. ایشان همچنین نام این مسجد را از«مسجد جامع ایرانیان» به«مركز اسلامی هامبورگ» تغییر داد.۸ بدین ترتیب مسجد جامع یك مركزیت اسلامی برای تمام مسلمانان معرفی شد تا در آنجا فعالیتهای مذهبی خود را متمركز كنند چراكه دكتر بهشتی بسیار فراتر از مرز بندیهای جغرافیایی، نژادی و زبانی می‌اندیشید.
مركز اسلامی هامبورگ كه به همت آیت الله بهشتی در سال ۱۳۴۴ تاسیس شد به تدریج به صورت كانونی برای فعالیتهای اسلامی دانشجویان ایرانی معتقد و مسلمانی۹ كه پناهگاهی در خارج از كشور نداشتند و همچنین خارجیانی كه تمایل داشتند با اندیشه‌‌های اسلامی آشنایی پیدا كنند درآمد. از جمله فعالیتهای عمده فرهنگی و علمی شهید بهشتی در این دوره ارتباط و تماس ایشان با محافل علمی و تحقیقاتی در اروپا بود كه در زمینه اسلام، اندیشه و تاریخ آن تحقیق می‌كردند؛ تماس مكرر دانشگاههای خارج از كشور و دعوتهای متعدد اساتید رشته‌های شرق‌شناسی و اسلام‌شناسی در آلمان و سایر كشورهای اروپایی و ایراد سخنرانیها و ارائه مقالات فراوان در زمینه اسلام و از سوی دیگر آشنایی عمیق شهید بهشتی با فرهنگ غربی از دستاوردهای مهم این مسافرت بود.●سخنرانی در مجامع مختلف علمی آلمان
از فعالیتهای علمی و فرهنگی مهم شهید بهشتی در این دوره ایراد سخنرانی و برپایی جلسات پرسش و پاسخ در محافل دانشجویی مسلمان یا غیر مسلمان، ایرانی یا غیرایرانی بود. آشنایی وی با زبانهای انگلیسی، آلمانی و عربی به پیشرفت و توفیق وی در این زمینه كمك می‌كرد. ایشان مجموعه گفتارهایی به صورت سخنرانی در كلیساها و محافل دانشگاهی داشت كه از آن جمله می‌توان به سخنرانی در كلیسای«اپی فاین» در محله «وینترهود» هامبورگ در دوازدهم مهرماه ۱۳۴۴ برای فرقه‌ای از مسیحیان پروتستان كه به جمعیت منتظران مسیح معروفند اشاره كرد. همچنین سخنرانی و بحث آزاد در محفل دانشجویی شهر هانور آلمان با موضوع«اسلام دین اندیشه و انتخاب»۱۰ از نظر خود دكتر بهشتی نیز بسیار پربار بود و تاثیر زیادی در گرایش جوانان به سمت اندیشه‌های دینی و مبارزه تحت لوای آن داشت. همچنین سخنرانی ایشان در شهر گراتس در حضور بیش از صد و پنجاه دانشجوی ایرانی بسیار پربار بود و در پایان آن برگزاری جلسه پرسش و پاسخ تا نیمه‌های شب به طول انجامید.
آوازه و اعتبار علمی و مذهبی دكتر بهشتی حتی فراتر از مرزهای آلمان رفته بود. ایشان به دعوت«انجمن اسلامی وین» از هامبورگ به اتریش رفت و در تاریخ ۲/۲/۱۳۴۹.ش در محل«آفرو» راجع به زیربنای اقتصادی اسلام رساله‌ای قرائت كرد كه بعد از پایان درباره آن بحث شد. در این جلسه حدود صد نفر از دانشجویان ایرانی شركت داشتند كه پیرو مكاتب مختلف سیاسی بودند. دكتر بهشتی در این سخنرانی عنوان نمود كه پیروزی باید از طریق انقلاب فراگیر و آنگونه كه دین اسلام تجویز می‌كند صورت گیرد.۱۱ این سخنرانی سریعا به ساواك گزارش شد و حساسیت رژیم پهلوی را نسبت به اقدامات شهید بهشتی در آلمان دو چندان كرد. از دیگر سخنرانیهای ایشان به عنوان مسول امور مذهبی مسجد جامع هامبورگ، سخنرانی برای حدود چهل نفر از دانشجویان ایرانی مقیم مونیخ آلمان بود، كه درباره خداپرستی و شخصیت برجسته پیغمبر اكرم(ص) و قوانین عادلانه اسلام ایراد شد.۱۲ در تاریخ ۸/۱/۴۹ نیز سمینار انجمنهای اسلامی در كشورهای آلمان غربی، اتریش، انگلستان و فرانسه به مدت سه روز در شهر ایستن هود واقع در آلمان غربی و بیست كیلومتری شهر هانور تشكیل شد، كه در آن از شهید دكتر بهشتی به عنوان یك شخصیت برجسته علمی و مذهبی دعوت به عمل آمد.۱۳ اینگونه سخنرانیها و شركت در مجامع مختلف باعث شد كه«صدای راستین اسلام» در قلب اروپا طنین‌انداز شده و وجدانهای پاك و آزادیخواه را به خود جلب نماید. بی‌تردید این رویداد را باید به حق از بزرگترین دستاوردهای شهید بهشتی در اروپا دانست. ایشان در طول سالهای اقامت در آلمان(۴۹-۱۳۴۴) لحظه‌ای از فعالیت و تلاش در راه نشر اسلام دست برنداشت. شهید بهشتی برای برقراری ارتباط با جوانان و پیروان سایر مذاهب روش خاص خود را داشتند. ایشان با سعه صدر با جوانان گفتگو می‌نمود و با درك واقعیات و شرایط موجود با افراد و تشكلهای مختلف برخود می‌كرد كه روش ایشان تا حدود زیادی متفاوت از شیوه‌های سنتی روحانیون بود. ایشان با همین روش توانست تعداد زیادی از دانشجویان را متشكل كرده، همچنین محبوبیت زیادی در بین آنها به دست آورد. به طوریكه حتی اساتید و دانشجویان خارجی و غیر مسلمان ساعتها با اشتیاق پای صحبت ایشان چه در دانشگاه و چه در كلیسا و مسجد می‌نشستند.
آیت الله بهشتی در نامه‌ای كه از آلمان برای آیت الله میلانی فرستاد فعالیتهای خود را این چنین گزارش می‌كند:«اصولا تماس یك عالٍم با مردم، باید براساس تفاهم و شناسایی كامل یكدیگر باشد و این اصل در همه‌جا و همه‌وقت لازم الرعایه است. بنابراین در مورد شناساندن اسلام به مردم آلمان یا دیگر بلاد در اروپا، قبل از هرچیز اولا شناختن اسلام ثانیا شناختن مردم اروپا، لازم است. تازه مردم اروپا هم مثل مردم دیگر یكجور و یكپارچه نیستند و دسته‌های بسیار مختلف با طرز فكرهای بسیار گوناگون دارند. قسمتی از كار فعلی من همین شناسایی است. در حدود امكان و در حدود وسایلی كه فعلا در اختیار داریم.»۱۴
از این دوره زندگی فكری و علمی شهید بهشتی آثار ارزنده‌ای نیز باقی مانده است. از جمله این آثار گفتارهای ارزنده ایشان به زبانهای فارسی، انگلیسی، عربی و آلمانی است كه در نشریه«اسلام مكتب مبارزه» و «صدای اسلام» كه خود ایشان آنها را منتشر می‌كرد، به چاپ رسیده است. همچنین می‌توان به یك دوره تفسیر قرآن از سوره‌های بقره تا سوره نساء كه بخشهایی از آن اكنون نیز در دست می‌باشد اشاره كرد. بعضی سوره‌های دیگر نیز جداگانه مورد تفسیر قرار گرفته‌اند كه از آن جمله سوره توبه است. از جمله سخنرانیها و گفتارهایی كه مرحوم دكتر بهشتی در كلیساها و محافل دانشگاهی در راستای معرفی چهره راستین اسلام در این زمان داشته‌اند برخی اكنون در دسترس می‌باشد. جزواتی از این سخنرانیها نیز به زبانهای فارسی، آلمانی، انگلیسی، عربی و تركی در مركز اسلامی هامبورگ و به قلم ایشان منتشر گردید كه جهت آشنایی تازه مسلمانان بسیار مفید و موثر واقع گردید. كتاب صدای پای اسلام در اروپا كه توسط دكتر بهشتی در آلمان نوشته شده بود به دلیل ممانعت ساواك فرصت انتشار نیافت. علت آن نیز وجود جمله‌ای در كتاب بود كه افتتاح مجلس را با نامی غیر از نام خداوند جایز نمی‌شمرد و از آنجا كه این امر با عملكرد و اعتقادات رژیم پهلوی ناسازگار بود؛ بنابراین كتاب شهید بهشتی مضر تشخیص داده شد.۱۵ با این وجود این كتاب توسط دكتر شهید بهشتی برای دانشجویان ایرانی در بیروت به سال ۱۳۴۵شمسی ارسال شد و امام موسی صدر آنرا بین اعضای انجمن مذهبی دانشجویان ایرانی توزیع كرد.۱۶
●مسافرتهای علمی و مذهبی در دوران اقامت در آلمان
اقامت آیت الله بهشتی در شهر هامبورگ تا سال ۱۳۴۹شمسی و به مدت پنج سال به طول انجامید. در این مدت ایشان سفرهای زیادی به كشورهای اروپایی و اسلامی داشتند. ایشان در كشورهای اروپایی با پیشرفتهای علمی و صنعتی غرب بیشتر آشنا شد. در تركیه از فعالیتهای اسلامی دانشجویان و مساجد قدیمی این كشور بازدید كرد. در عربستان به زیارت خانه خدا شتافت و همچنین از مدینه منوره دیدن نمود. وی سفرهایی به سوریه و لبنان داشت و در جمع مردم مسلمان فلسطین و لبنان و گروههای مبارز در این كشورها حضور یافت.۱۷ از خاطرات ایشان در این مسافرتها دیدار و گفتگو با امام موسی صدر بود كه تا سالهای پایانی حیاتشان همیشه از آن یاد می‌كردند.
شهید بهشتی در ادامه این مسافرتها در سال ۱۳۴۸.ش به عراق رفته و در نجف اشرف به حضور حضرت امام خمینی(ره) رسید. ایشان در عراق همچنین به كربلا رفته و مرقد سالار شهیدان حضرت حسین بن علی(ع) را زیارت نمودند.۱۸ این مسافرتها و آشنایی با مراكز تمدن اسلامی و همچنین مبارزین اسلامی در لبنان و سوریه به همراه بازدید از مراكز علمی و صنعتی اروپا تاثیر زیادی بر ارتقاء شخصیت علمی و سیاسی شهید بهشتی داشت. هرچند محل اقامت ایشان بیشتر در هامبورگ بود ولی حوزه فعالیت دكتر بهشتی كل آلمان حتی اتریش و تا حدودی هم سوئیس و انگلستان را در برمی‌گرفت. علاوه بر این ارتباط ایشان با اكثر كشورها از جمله سوئد، هلند، بلژیك، آمریكا، ایتالیا، فرانسه و غیره برقرار بود.۱۹
ایشان پس از این مسافرتها با كوله‌باری از تجربه و علم بنا به ضرورتهایی به ایران بازگشتند. شهید بهشتی خود گمان می‌كرد كه امكان بازگشت به اروپا بسیار كم است و عوامل رژیم پهلوی مانع خروج ایشان خواهد شد. سرانجام همانگونه كه پیش‌بینی می‌شد ساواك به دلیل وسعت فعالیتهای انجام گرفته در اروپا و متشكل كردن مخالفان، مانع خروج ایشان از كشور گردید.۲۰ بنابراین آیت الله بهشتی هرچند به ناچار در كشور اقامت كرده اما فعالیتهای فرهنگی سابق خود را این بار با جدیتی مضاعف در داخل ایران پی‌گرفت.
●ارتباط با عناصر مبارز در داخل كشور
شهید بهشتی در مدت اقامت در آلمان ارتباط خود را با عناصر مذهبی و مبارز داخل كشور حفظ كرد و گزارش و فعالیتهای خود در مسجد هامبورگ را برای مراجع تقلید ارسال می‌داشت. گزارشهای ساواك حكایت از نامه‌نگاریهای متعدد در مورد فعالیت و نحوه اقدامات شهید بهشتی در شهر هامبورگ برای دوستان و بستگانش و حتی روحانیونی از جمله محمدتقی فلسفی، محمدتقی مصباح یزدی، عبدالكریم میری، میرمحمد باقر مدرسی و سید صدرالدین جزایری دارد كه در آن همچنین اشاراتی به وضع دانشجویان ایرانی و مسلمان در هامبورگ نموده است.۲۱ برهمین اساس نامه‌های ارسالی شهید بهشتی به ایران توسط ساواك كنترل می‌شد و بدین ترتیب فعالیتهای ایشان تحت نظر قرار می‌گرفت. البته دكتر بهشتی بدون هراس از اینگونه نظارتها مبارزات خود را در راستای اقدامات فرهنگی همچنان دنبال می‌كرد. از جمله آن مرحوم در یك انجمن علمی و ادبی كه دسته‌ای از فارغ التحصیلان ایرانی در هامبورگ تشكیل دادند یك بحث علمی درباره رابطه علم و دین اسلام ایراد كرد كه در شنوندگان تاثیر بسیاری داشت. در پایان بحث شهید بهشتی از حاضران پرسیده بود كه آیا از آقایان اهل علم هنوز كسی گرفتار زندان حكومت پهلوی هست یا همه آزاد شده اند؟۲۲ تمام این فعالیتها و سخنرانیها دلایلی بود كه دستگاه امنیتی رژیم پهلوی پس از بازگشت آیت الله بهشتی به ایران مانع خروج ایشان به آلمان شود. شهید آیت الله دكتر بهشتی پس از بازگشت به ایران، مبارزه علیه رژیم پهلوی را در شكلهای گوناگون تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داد كه به دلیل تنوع و وسعت، بررسی آنها مجال دیگری می‌طلبد. با این حال امیدواریم كه همین چند گفتار از فعالیتهای ایشان در آلمان، سرمشق كلیه محققان و پژوهشگران اندیشه اسلامی قرار گیرد. همچنین نسل جوان با الگوپذیری از عملكرد شهید بهشتی در این شرایط حساس تهاجم فرهنگی بتوانند اسلام اصیل را در بین انحرافات شناسایی كرده و در تعالی آن بكوشند. در چنین شرایط خطیری است كه نیاز به وجود شخصیتی همچون آیت الله دكتر بهشتی بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود تا یكبار دیگر با صراحت پرده از روی نفاق و توطئه‌های دشمنان برداشته و در راه فعالیتهای فرهنگی برای انقلاب اسلامی جانفشانی كند. بدین صورت است كه افسوسِ شهادت ایشان پس از سالها هنوز در دل یاران و پیروان راستین انقلاب اسلامی وجود دارد و همچنان وجود خواهد داشت.

محمدرضا سرابندی
پی نوشت‌ها
آرشیو مركزی اسناد انقلاب اسلامی، پرونده آیت الله بهشتی، شماره بازیابی۴۱۰، ص۱۴
محمد بهشتی، پنج گفتار، قم، نشر قیام، بی تا، ص۱۲
بازشناسی یك اندیشه، بنیاد نشر آثار و اندیشه های آیت الله بهشتی، تهران، ۱۳۸۰، صص۳۶-۳۵
آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، همان، صص۱۴و۲۳
شهید آیت الله دكتر سیدمحمد حسین بهشتی، یاران امام به روایت اسناد ساواك، مركز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران، ۱۳۷۷، بخش مقدمه
او به تنهایی یك امت بود، واحد فرهنگی بنیاد شهید، تهران، ۱۳۶۱، ص۶۴
بازشناسی یك اندیشه، همان، صص۴۸-۴۷
همان
آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، پرونده آیت الله بهشتی، شماره بازیابی۵۸۱، ص۱۷
ناصر طاهرنیا، شهید بهشتی، تهران، وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۸۰، ص۵۲
آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، همان، ص۵۳
همان، ص۵۶
همان، ص۴۹
یاران امام به روایت اسناد ساواك، همان
آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، همان، صص۸۱-۸۰
همان، ص۴۳
ناصر طاهرنیا، همان، ص۵۳
همان
بازشناسی یك اندیشه، همان، ص۵۷ و مجله شاهد مورخ:۷/۳/۱۳۶۰،« و به اوست كه سوگند می خورم كه سازش نمی كنم»
یاران امام به روایت اسناد ساواك، همان، ص۸۹
آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، همان، شماره بازیابی۵۸۱
همان، ص۷۵

منبع : ماهنامه زمانه