وحدت اسلامی و پیامبر اکرم (ص)

«قل هذه سبیلی أدعوا إلی الله علی بصیرهٔ أنا و من اتبعنی‏» (۱)
● ضرورت طرح مساله وحدت اسلامی
در بررسی تاریخ اسلام، سیره نبوی همواره از جمله موضوعات مهم و مورد مطالعه اندیشمندان مسلمان بوده است. تحلیل رویدادها و حوادث ویژه تاریخ اسلام و نیز بازشناسی كیفیت موضع‏گیری‏های پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در برابر رخ‏دادهای گوناگون زمان، همواره موضوع مطالعه تحلیل‏گران تاریخ اسلام بوده است.
مساله «وحدت اسلامی‏» و نقش مؤثر پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در ایجاد و گسترش آن در همین راستا قابل توجه است. ضرورت طرح چنین موضوعی را از سه منظر می‏توان ارزیابی كرد:
الف - اهمیت‏سیره‏شناسی
مساله وحدت اسلامی و نقش پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در ایجاد آن در تحلیل و بررسی سیره نبوی از جمله موضوعات بسیار مهمی است كه هر متفكر اسلامی در آغاز مطالعه با آن مواجه می‏شود.
بدون تردید، موضع‏گیری‏های پیامبر صلی الله علیه و آله در این مورد، در نقش مقام نبوت و رسالت، دارای ارزش ویژه‏ای برای مسلمانان خواهد بود; چرا كه خداوند می‏فرماید: «لقد كان لكم فی رسول الله اسوهٔ حسنهٔ لمن كان یرجو الله والیوم الآخر وذكرالله كثیرا» (احزاب: ۲۱) (۲)
«اسوه‏» یعنی پیشوا، راهنما و نمونه و «تاسی‏» به معنای چیزی یا كسی را نمونه گرفتن است. (۳) بنابراین، طبق مفاد این آیه كریمه، این روی‏دادها مانند تمامی وقایع تاریخی مرتبط با پیامبر صلی الله علیه و آله در بردارنده نحوه عملكرد، كیفیت تصمیم‏گیری و حیات دنیوی آن حضرت است و از این‏رو، دارای اهمیت‏بوده و به عنوان حجت و شاخص شناخته شده است. مسلمانان نیز موظف به تعقل و تفكر در ابعاد حیات حضرت رسول صلی الله علیه و آله شده‏اند. (۴)
علامه طباطبائی(ره) می‏نویسند: «كلمه «اسوه‏» به معنای اقتدا و پیروی است ... اسوه در مورد رسول خدا صلی الله علیه و آله عبارت از پیروی اوست و اگر تعبیر به «لكم فی رسول الله‏» (شما در مورد رسول خدا صلی الله علیه و آله تاسی دارید) كرد، كه استقرار و استمرار در گذشته را افاده می‏كند، برای این بود كه اشاره كند .... شما همیشه باید به آن‏جناب تاسی كنید. و معنای آیه این است كه به او تاسی كنید، هم در گفتارش و هم در رفتارش.»(۵)
بنابراین، بررسی سیره پیامبر صلی الله علیه و آله در تحقق وحدت اسلامی، به عنوان یكی از زیر مجموعه‏های بررسی سیره نبوی، ضرورت می‏یابد.
ب - ضرورت تبیین سیره سیاسی
نقش‏آفرینی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در مسائل سیاسی جامعه، فلسفه‏یابی و پی‏جویی حكمت‏ها و اهداف آن‏ها، گویای سیره سیاسی نبوی است. از این زاویه، تدابیر نبوی در هدایت، ولایت و رهبری جامعه اسلامی، مشخص‏كننده راهبردهای اداره سیاسی جامعه است و چون مساله «وحدت امت‏» موضوعی سیاسی است، تحلیل و بررسی نقش پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز درباره آن، بهترین راه برای تبیین سیره سیاسی نبوی تلقی می‏گردد. تاثیر وحدت اسلامی در ساخت امت اسلام و ره‏آورد روشن آن برای آینده مسلمانان، نشان‏دهنده كاركرد سیاسی این موضوع است و بی‏شك، نظر به نقش پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در این مسیر، می‏تواند راهی فراروی تحلیل سیره سیاسی آن حضرت به روی ما بگشاید و مقدمه‏ای برای الگوگیری و نیز اطاعت از خواست و اراده نبوی باشد. «من یطع الرسول فقد اطاع الله ومن تولی فما ارسلناك علیهم حفیظا» (نساء: ۸۰) (۶)
ج - شناسایی سیره وحدت
سیره پیامبر صلی الله علیه و آله در ایجاد امت واحد، می‏تواند مبین و مفسر اصول و معیارهایی برای وضعیت كنونی جهان اسلام باشد. بدین ترتیب، مساله وحدت اسلامی نه تنها در مجموعه مباحث‏سیره نبوی یا سیره سیاسی، بلكه به عنوان موضوعی كه اكنون مورد ابتلای جوامع اسلامی است، مورد توجه قرار می‏گیرد. از این‏رو، با نظری به تاریخ اسلام و پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله، استخراج و استنباط دستورالعمل‏های لازم برای به كارگیری در زمان معاصر ممكن خواهد شد. «یا ایها النبی انا ارسلناك شاهدا ومبشرا ونذیرا» (۷)
الف - وحدت امت اسلامی
سیره پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در ایجاد وحدت امت، از زوایای گوناگونی قابل بررسی است. بازشناسی این عنوان راهی برای دست‏یابی به آن ابعاد خواهد بود.
«وحدت امت اسلامی‏» به معنای تحقق وحدت اسلامی در مجموعه كلی امت اسلام و به صورت كلان، در سرتاسر جهان است، به‏گونه‏ای كه در نهایت، نوید تشكل امت واحد اسلامی به گوش رسد. «وان هذه امتكم امهٔ واحدهٔ وانا ربكم فاتقون‏» (مؤمنون: ۵۲) (۸)
با دقت در این مفهوم، روشن می‏شود كه وحدت امت اسلامی قابل تجزیه و تحلیل به مفاهیم دیگری نیز هست:
اولا، تحقق وحدت امت، نشان از یك آرمان واحد و مطلوب دینی دارد; یعنی «امت واحد اسلامی‏».
ثانیا، وحدت امت اسلامی، هدف و آرمانی نهایی برای وضعیت موجود و كنونی مسلمانان است. قطعا تحقق وحدت مت‏بدون نظر به شرایط كنونی ملت‏های مسلمان ممكن نیست; زیرا امت اسلامی، همان مجموعه جوامع اسلامی باحفظ خصوصیت ویژه وحدت اسلامی می‏باشد.
ثالثا، از مفهوم «وحدت امت اسلامی‏» می‏توان مفهوم دیگری نیز اخذ كرد و آن واژه «وحدت اسلامی‏» است. چنان‏كه وحدت امت را به عنوان حلقه وصل و محور زیربنایی امت واحده جهانی (در قلمرو حكومت الهی جهانی) در نظر آوریم، محتاج راه‏حل‏ها و راه‏بردهایی برای تغییر وضعیت موجود به سمت كمال مطلوب (وحدت امت) هستیم و این جزهمان «وحدت اسلامی‏» نخواهد بود.
بدین‏سان، ضرورت تفكیك و تعریف سه مفهوم بنیادین به منظور بررسی سیره پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله (در موضوع بحث) روشن می‏شود; یعنی جامعه‏اسلامی، امت واحد اسلامی و وحدت اسلامی.
(بحث تفصیلی در این‏باره ما را از مقصد این مقاله خارج می‏سازد. بنابراین، تنها مروری اجمالی و گذرا به هر یك از این واژه‏ها خواهیم داشت.)
ب - جامعه اسلامی
جامعه اسلامی مجموعه متشكل از مردم مسلمان در یك قلمرو حكومتی و مرز خاص جغرافیایی است كه دارای اعتقادات و آرمان‏های دینی باشند. در واقع، می‏توان جامعه اسلامی را تحقق نظام الهی در یك قلمرو خاص دانست، همان‏گونه كه حضرت ابراهیم علیه السلام می‏فرماید: «... و من ذریتنا امهٔ مسلمهٔ لك ..» (بقره: ۱۲۸) (۹)
وقتی سخن از «نظام‏» به میان می‏آید، مجموعه‏ای مركب از افراد، اركان و روابط اجتماعی خاصی مورد نظر است كه بر اساس یك مبنای وحدت‏بخش، هدف و جهت‏خاصی را می‏پیمایند. بدین ترتیب، مفهوم جامعه با ویژگی «نظام‏مندبودن‏» در برابر مفهوم فرد، قرار می‏گیرد. بنابراین، جامعه را نمی‏توان جمع عددی افراد و تنها یك تجمع صرف از انسان‏ها دانست; آن‏گونه كه برخی واژه «جامعه‏» را در استعمال متداول خود مخصوص تجمع افراد انسانی در یك‏جا دانسته و چنین گفته‏اند: «مهم‏ترین پیوند و مبنای این گروه و معنای اساسی این ارتباطات، جمع‏بودن آنها در یك‏جاست‏» (۱۰) برخی نیز گفته‏اند: «جامعه منشا ملیت را تجمع - یعنی، از هم‏زیستی با هم‏زیستن - گرفته است ...». (۱۱)
بنابراین، هر جامعه‏ای دارای نظام اجتماعی خاص است كه ساختارهای اجتماعی را بر محور آن شكل می‏دهد. شبیه این كلام را با تفاوت‏هایی پنهان، (۱۲) در كتاب نقد دینداری و مدرنیسم می‏خوانیم: «جامعه یك تجمع صرف از انسان‏ها نیست، بلكه دو خصوصیت مهم جامعه را همراهی می‏كند: اول، جامعه دارای یك ساختار (نظم) اجتماعی است (Social Order) دوم، نظم اجتماعی جامعه می‏تواند منشا صدور فعل اجتماعی (دسته جمعی) باشد. (۱۳) با این همه، آنچه روابط انسان را با انسان‏ها از سایر روابط بشری با موجودات دیگر متمایز می‏سازد، شاخصه «حب‏» و فرآیند «تولی انسانی‏» است: «یا ایها الناس انا خلقناكم من ذكر وانثی وجعلناكم شعوبا وقبائل لتعارفوا ان اكرمكم عندالله اتقاكم ان الله علیم خبیر.» (۱۴)
بدین ترتیب، تمایلات و گرایش‏های انسانی زمینه تعامل اجتماعی را به وجود می‏آورد و این خود منشا صدور فعل اجتماعی است. از این رهیافت‏به «نظام ولایت اجتماعی‏» تعبیر می‏شود. پس تردیدی نیست كه نظم اجتماعی جامعه، منشا صدور فعل اجتماعی نیز خواهد بود; یعنی، مفهوم نظام با مفهوم ولایت اجتماعی هم‏سو می‏گردد و آشكار است كه قید «الهی‏» صبغه دینی و رویكرد ارزشی تعلقات جامعه اسلامی را نشان می‏دهد. البته بحث از «حب‏» در دین و نقش «تولی انسانی‏» در جامعه، موضوعی دامنه‏دار است، ولی اجمالا می‏توان گفت: بر اساس آیات الهی، «محبت‏»، یكی از شاخص‏های مهم تمایز انسانی به‏شمار می‏آید. محبت در اوج تعالی خود تنها به ذات احدیت تعلق می‏گیرد; زیرا انسان حقیقتی ماورای تعلق و كشش به خدا ندارد: «انا لله وانا الیه راجعون‏» (۱۵) از همین روست كه می‏فرماید: «الا بذكر الله تطمئن القلوب‏» (۱۶) پس محبت، مبدا اتصال و حركت تكاملی انسان به سوی خداست. همچنین محبت مایه تشكیل نظام اجتماعی هست: «ومن آیاته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا الیها وجعل بینكم مودهٔ ورحمهٔ‏»; (۱۷) بر این اساس، ملاك تجمع خانوادگی و حتی تجمع بزرگ انسانی ( جامعه)، بر محور محبت و مودت است. (۱۸)
در حدیثی زیبا از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله درباره جامعه مؤمنان، همین كلیت‏با قید آثار ایمان مطرح شده است: «مثل المؤمنین فی توادهم و تراحمهم و تعاطفهم كمثل جسد واحد.» (۱۹)
در نهج البلاغه می‏خوانیم: «ایها الناس، انما یجمع الناس الرضا والسخط وانما عقد ناقهٔ ثمود رجل واحد فعمهم الله بالعذاب لماعموه بالرضا. فقال سبحانه: فعقدوها فاصبحوا نادمین ...» ای مردم، محور اجتماع آدمیان خشنودی و خشم است. آری، تنها یك نفر بود كه ناقه ثمود را پی كرد، اما چون تمامی قوم ثمود به كار او رضا دادند، خداوند همه ایشان راسزاوار عذاب ساخت. و این سخن خدای سبحان است كه «پس آن ناقه را پی كردند و همگی پشیمان شدند.» (۲۰)
نكته‏ای كه باید درباره تعریف جامعه اسلامی افزود این‏كه در این دیدگاه، بین «جامعه دینی‏» و «جامعه اسلامی‏» تفاوت است.
در واقع، جامعه دینی، جامعه آرمانی دین است كه تعریف آن نیز ناظر به بیان ویژگی‏ها و مطلوبیت‏های نهایی دین خواهد بود، (۲۱) در حالی كه جامعه اسلامی، تحقق آموزه‏های جامعه آرمانی در وضعیت موجود جوامع مسلمان است كه به سبب اعتقاد امت‏یا سازگاری نسبی نظام‏های اجتماعی با اهداف دینی، عنوان «اسلامی‏» به خود گرفته است. این‏كه در فرهنگ لغات «جماعهٔ‏» را به «گروه مردم‏» معنا می‏كنند نیز شاهدی بر این مدعاست. (۲۲)
بعضی نیز مفهوم «جامعه اسلامی‏» را با واژه «امت‏» در فرهنگ سیاسی اسلام یكسان قلمداد كرده و گفته‏اند: «امت (جامعه اسلامی) عبارت از جامعه منظم و هماهنگی است كه افراد آن دارای هدف و مقصد مشترك باشند ... بنابراین، در امت هیچ مرز و مبنایی به جز عقیده و ایمان، كه اساس هدف و راه مشترك افراد آن جامعه است، وجود ندارد.» (۲۳) اما با قت‏بیش‏تر باید این دو واژه را از یكدیگر تفكیك كرد. (۲۴)
ج - امت واحد اسلامی
مفهوم «امت واحده اسلامی‏» نیز با توضیحاتی كه گذشت، روشن می‏شود. در واقع، می‏توان امت واحده اسلامی را مجموعه متشكل از جوامع اسلامی در سطح جهانی دانست كه دارای ویژگی عینیت‏یابی وحدت امم مسلمان است. در این صورت، امت واحده، جریان و تحقق نظام‏مند وحدت امت اسلامی در جوامع جهانی خواهد بود. امت واحده اسلامی، تسری همان هویت‏حقیقی جامعه اسلامی در شعاع گسترده و جهان شمول است; یعنی، تحقق و وجود نظام ولایت اجتماعی الهی در سطح جهانی با حفظ ویژگی‏ها و ساز و كارهای خاص خودش: «ان هذه امتكم امهٔ واحدهٔ وانا ربكم فاعبدون.» (انبیاء: ۹۲) (۲۵)
همان‏گونه كه گفته شد و این كریمه نیز به خوبی نشان می‏دهد، تعبیر «امهٔ واحده‏» حكایت از آن دارد كه جامعه اسلامی (و جوامع) در مسیر تحقق وحدت، باید به جایی برسد كه یك امت واحد اسلامی تشكیل دهد. (۲۶) و اصولا این آرمان بلند در متن هدف خلقت انسان نهادینه شده است: «ولو شاء ربك لجعل الناس امهٔ واحدهٔ ولا یزالون مختلفین الا من رحم ربك ولذلك خلقهم‏» (۲۷)
توضیح این‏كه «ذلك (در این آیه) اشاره دارد به امت واحدبودن; یعنی، این آرمان كه همه مردم پیرو ملت واحد می‏باشند و خداوند مردم را برای این آرمان والا آفریده است. (۲۸)
حضرت امام خمینی(ره) می‏فرمود: «اسلام آمده است تا تمام ملل دنیا را، از عرب و عجم و ترك و فارس، با هم متحد كند و یك امت‏بزرگ به نام امت اسلام در دنیا برقرار كند.»(۲۹)
این بعد آرمان‏خواهی (امت واحدبودن) در كلام شیوای مثنوی نیز تحت عنوان «نفس واحدبودن مؤمنان‏» مطرح می‏شود كه خود، گویای جامعه آرمانی دینی است:
«مؤمنان معدود لیك ایمان یكی جسمشان معدود لیكن جان یكی چون نماند خانه‏ها را قاعده مؤمنان مانند نفس واحده چون از ایشان مجتمع بینی دو یار هم یكی باشند و هم ششصد هزار تفرقه در روح حیوانی بود نفس واحد روح انسانی بود» (۳۰)نكته دیگری كه قابل ذكر است این‏كه واژه «امت‏» در لغت، به «ملت‏» و «گروه وابسته‏» معنا شده (با جمع امم) و در اصطلاح متكلمان، به پیروان پیامبران صلی الله علیه و آله مانند امت محمدی و امت مسیح اطلاق می‏گردد. (۳۱) در قرآن نیز به معانی گروه و جماعت (قصص: ۲۳)، روش و طریقت و گروه هم‏كیش و متحد (بقره: ۲۱۳)، مقتدا و پیشوا و اسوه (بقره: ۱۴۳) و اجل و مدت (هود: ۸) آمده است.
در روایتی، ابوبصیر از امام صادق علیه السلام درباره آیه «ان هذه امتكم امهٔ واحدهٔ‏» سؤال می‏كند: من امته؟ آن حضرت پاسخ می‏فرماید: «امت وی مؤمنان هستند كه آنچه از سوی پروردگار خویش آورده، به جان می‏پذیرند و همراه دو امانت گران‏مایه او (ثقلین) كه به دستور خدا باید همراه آن‏ها پیش بروند، ره می‏پویند.» (۳۲)
وحدت اسلامی نیز به كارگیری ابزار تحقق امت واحد به عنوان یك آرمان نهایی، در سطح جوامع اسلامی و جهان اسلام خواهد بود: «واعتصموا بالله هو مولیكم فنعم المولی ونعم النصیر» (حج: ۷۸) (۲۳)
بنابراین، بار مفهومی وحدت اسلامی، در روش و ابزارمندی آن است و از این جهت، شامل تمامی تصمیمات، سیاست‏گذاری‏ها و تدابیری می‏شود كه پیامد آن‏ها سبب تحقق وحدت امت اسلامی و در راستای تبدیل جوامع اسلامی به امت واحد الهی است. از این‏رو، خداوند می‏فرماید: «واعتصموا بحبل الله جمیعا ولا تفرقوا» (۳۴)
به بیان استاد شیخ محمد غزالی، دین امر به زدودن شقاق و نزاع می‏كند و به وحدت و همبستگی دعوت می‏نماید، چه این‏كه خداوند می‏فرماید: «واعتصموا بحبل الله ...» و نیز می‏فرماید: «ولا تنازعوا فتغسلوا...» (۳۵)
اكنون با مروری بر واژه‏هاو مفاهیم مزبور، نكاتی آشكار می‏شود:
اولا، تفكیك مفهومی این عناوین، بررسی سیره پیامبر صلی الله علیه و آله را در ایجاد وحدت امت، دقیق‏تر و روشن‏تر خواهد ساخت. تحلیل یك موضوع عام، به موضوعات و مسائل خرد بهترین راه برای ظام‏بخشیدن به پرسش‏های مطرح شده در مساله مورد بررسی و پاسخ بدان‏هاست.
ثانیا، با دقت در مفاهیم مزبور، در می‏یابیم كه هر یك از این مفاهیم تداعی‏كننده یك مفهوم بنیادین و جوهری هستند. در حقیقت، این سه واژه دارای سه نهادگاه اصلی‏اند كه با تهی‏شدن از آن هسته اصلی، تعاریف، نه تنها از درون متلاشی می‏شوند، بلكه از بیرون نیز انسجام منطقی‏شان گسسته خواهد شد.
در تعریف «جامعه اسلامی‏»، به وضعیت موجود و شرایط اجتماعی خاص زمانی و مكانی نظر بود. «امت واحده‏» بر وضعیت مطلوب، آرمان‏خواهی و مطلوبیت‏طلبی تاكید داشت و بالاخره، «وحدت اسلامی‏» نوعی ابزار و عامل تغییر وضعیت موجود به سمت وضعیت مطلوب تلقی گردید; یعنی، محور قرارگرفتن ابزارمندی و به كاربستن راه حل‏ها و چاره‏جویی‏ها.
تبیین این خاستگاه‏ها ما را در تعیین نقش ویژه و منحصر به فرد پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در هریك از این موضوعات، یاری خواهد داد. درباره جوهره اصلی واژه‏های «امت واحده‏» و «وحدت دینی‏» نیز نكاتی قابل ذكر است:
واژه «امت‏» در قرآن كریم قریب ۵۱ بار با معانی گوناگون به كار رفته و در قالب‏های لفظی: «امهٔ‏»، «امهٔ واحدهٔ‏» «امهٔ مقتصدهٔ‏»، «امهٔ وسط‏»، «امهٔ مسلمهٔ‏» ومانند آن آمده است. ولی چنانچه در كاربردهای استعمال «امهٔ واحدهٔ‏» دقت كنیم، شاید بتوانیم چنین برداشت كنیم كه گویا در این مورد، قرآن از نوعی مطلوبیت‏گرایی و آرمان‏خواهی سخن می‏گوید و در این دیدگاه، انسان‏ها باید به وحدت در فطرت توحیدی و ناب خود باز گردند تا آرمان امت واحد برای بشریت محقق گردد. (۳۶) به عنوان نمونه، خداوند می‏فرماید:
«كان الناس امهٔ واحدهٔ فبعث الله النبیین مبشرین ومنذرین وانزل معهم الكتاب بالحق لیحكم بین الناس فیما اختلفوا فیه‏» (۳۷)
«وما كان الناس الا امهٔ واحدهٔ فاختلفوا» (یونس: ۱۹) (۳۸)
«لكل جعلنا منكم شرعهٔ ومنهاجا ولوشاء الله لجعلكم امهٔ واحدهٔ ولكن لیبلوكم فی ما اتاكم فاستبقوا الخیرات الی الله مرجعكم جمیعا» (مائده: ۴۸) (۳۹)
آیات ۹۳ نحل، ۵۲ مؤمنون، ۹۲ انبیاء، ۸ شوری، ۳۳ زخرف و ۱۱۸ هود نیز در این زمینه جالب توجه است.
آیات وحدت كلمه در قرآن كریم ظاهرا وحدت دینی و اسلامی را به عنوان یك راه و ابزار برای تحقق مقاصد دینی و الهی تلقی می‏كنند و از این‏رو، اعتصام به حبل الهی را مقدمه نجات جامعه از هلاكت و نیز سعادت و هدایت جامعه اسلامی می‏دانند: «واعتصموا بحبل الله جمیعا ولا تفرقوا واذكروا نعمت الله علیكم اذ كنتم اعداء فالف بین قلوبكم فاصبحتم بنعمتهٔ اخوانا وكنتم علی شفا حفرهٔ من النار فانقذكم منها كذلك یبین الله لكم آیاته لعلكم تهتدون‏» (آل عمران: ۱۰۳) (۴۰)
همچنین تفرقه و اختلاف در دین را با اقامه دین حق و آیین توحیدی منافی دانسته و می‏فرماید: «شرع لكم من‏الدین ما وصی به نوحا والذی اوحینا الیك وما وصینا به ابراهیم وموسی وعیسی ان اقیموا الدین ولا تفرقوا فیه‏» (شوری:۱۳) (۴۱)
همچنین با مذمت از تفرقه و اختلاف بین مسلمانان (عدم به كارگیری وحدت اسلامی)، آن را مانند ملل پیشین قلمداد نموده كه پس از هدایت الهی، باز به سمت اختلاف تمایل یافتند و سزاوار عذاب عظیم شدند: «ولا تكونوا كالذین تفرقوا واختلفوا من بعد ما جائتهم البینات واولئك لهم عذاب‏عظیم‏»(آل‏عمران:۱۰۵) (۴۲)
ثالثا، مشخص است كه حركات‏اصلاحی مصلحان تاریخ در جامعه خود نیز بر محور موضوعات سه‏گانه مذكور دور می‏زند; یعنی، ایجاد تغییر و تحول در ظرفیت كنونی جامعه، ترسیم آرمان‏ها و مطلوبیت‏های مصلحانه خود و نیز به كارگیری عوامل و معادلات اصلاحی برای تحرك‏جامعه آسیب‏دیده به‏سمت جامعه آرمانی بهینه.
اصلاح و بازپروری جوامع توسط مصلحان، همواره بسته به سه عامل اساسی بوده است: نخست ایجاد انقلاب اصلاحی - یعنی تغییر و تحول ساخت‏سیاسی موجود - سپس ارائه و ترسیم ارزش‏ها و قوانین مصلحانه و آنگاه، به كاربستن برنامه شایسته.
انبیای الهی و به خصوص پیامبر اكرم اسلام صلی الله علیه و آله كه در صف اول مصلحان عالم و تاریخ بشریت قرار دارند، این سه عامل را به بهترین وجه معقول و در نهایت توانمندی فوق بشری خود و در محدوده پذیرش زمانه، به كار بسته‏اند: «لقد ارسلنا رسلنا بالبینات وانزلنا معهم الكتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط و انزلنا الحدید فیه باس شدید و منافع للناس و لیعلم الله من ینصره و رسله بالغیب ان الله قوی عزیز» (نساء: ۱۵۹) (۴۳)
رابعا، تحقق سعادت جوامع و اصلاح‏طلبی درباره آن‏ها به فرآیند مجموعه به كارگیری عوامل سه‏گانه باز می‏گردد و از این جهت، بررسی نقش پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله درمسیر پایه‏گذاری امت واحد نیز نمی‏تواند بدون كاوش در این راه‏ها كامل باشد. قطعا بالندگی جامعه اسلامی و هدایت آن به سوی امت واحد الهی، بستگی به تدبیری نظام‏یافته در سه ساختار سیاسی، فرهنگی و ارزشی جامعه دارد. (۴۴) از این‏رو، با بررسی و تحلیل كیفیت عمل‏كرد پیامبر عزیز صلی الله علیه و آله در این مقوله‏ها، می‏توان گام مهمی در نمایاندن سیره سیاسی آن حضرت درباره مساله «وحدت دینی‏» برداشت.
خامسا، بر این نكته تاكید می‏ورزیم كه تصمیمات و سیاست‏گذاری‏های برگزیده پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نه تنها در محیط درونی جامعه اسلامی آن زمان، بلكه به دلیل «ولایت تاریخی‏» آن حضرت، دارای آثار و پیامدهایی پایدار در طول تاریخ نیز بوده است: «وما ارسلناك الا رحمهٔ للعالمین قل انما یوحی الی انما الهكم اله واحد فهل انتم مسلمون‏» (۴۶)
و از همین‏رو، نباید نقش پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله را منحصر در یك فضای خاص زمانی دانست: «یا ایها الناس انی رسول الله الیكم جمیعا» (اعراف: ۱۵۸) (۴۷) البته این مساله عاملی برای الگوگیری مسلمانان در تمام دوره‏های بشری نیز می‏باشد كه: «وما ارسلناك الا كافهٔ للناس بشیرا ونذیرا» (سبا: ۲۸) (۴۸)
بدین ترتیب، دعوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله دعوتی عمومی و جهانی است كه تقید به زمان، خاص و یا مكان ویژه‏ای ندارد: «ان هو الا ذكر للعالمین‏» (بقره: ۲۱۳)(۴۹)
بنابراین، راه‏كارهای انتخابی آن حضرت باید به عنوان یك «نماد الوهی‏» مورد توجه قرار گیرد.
● نقش‏ها و كاركردها
با توجه به تفكیك واژه‏ها و مفاهیم مزبور، نقش پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در ایجاد وحدت امت، در سه محور قابل تحلیل است: نخست راه‏بردهای سیاسی و حكومتی،سپس راه‏بردهای فرهنگی و عقیدتی و در نهایت، راه‏بردهای ارزشی و اجتماعی. آنچه در این مقاله مورد بحث قرار می‏گیرد، تنها محورهای اول و دوم خواهد بود.
الف - راه‏بردهای سیاسی و حكومتی
راه‏كارهای دعوت سیاسی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در جامعه اسلامی زمان خود را می‏توان از بارزترین نقش‏های آن حضرت برای ایجاد وحدت امت دانست كه به معنای ایجاد تحرك و دگرگونی در جامعه آن زمان به سمت ایجاد وحدت امت (به عنوان یك آرمان مشترك) است. تمام مسائلی كه در این بخش مورد ملاحظه قرار می‏گیرند، به نوعی از موضع‏گیری‏ها و كاركردهای سیاسی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله باءهدف پالایش و آماده‏سازی وضعیت‏بالفعل و شرایط خاص جامعه اسلامی شمرده می‏شوند.
پیش از این نیز یادآور شدیم كه این نوع تلاش‏ها شامل سیاست‏هایی است كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در بستر جامعه آن زمان (پیش یا پس از هجرت) به جهت دست‏یابی به امت واحد اتخاذ كرده‏اند; تدابیری كه نزد قرآن مجید در راستای اهداف بزرگ انبیا: تلقی می‏شوند; چه این‏كه فرمود: «كان الناس امهٔ واحدهٔ فبعث الله النبیین مبشرین ومنذرین وانزل معهم الكتاب بالحق لیحكم بین الناس فیمااختلفوا فیه‏» (بقره: ۲۱۳) (۵۰)
● برخی از این روش‏ها و الگوهای سیاسی عبارتند از:
مبارزه و انقلاب سیاسی: جلوگیری از تشتت و پراكندگی جامعه آن روز و در مقابل، ایجاد نوعی وحدت سیاسی، راهی برای تحقق «جامعه اسلامی‏» است تا پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از طریق آن، امكان اعتلای ندای «وحدت امت اسلام‏» را به دست آورد. در واقع، این سیاست‏گذاری را باید اولین قدم در مسیر تحقق امت واحد دانست. بدون پیاده‏كردن الگوی امت در سطح یك جامعه مدنی خاص، نه داعیه وحدت بخش امم قابل پذیرش است، نه چنین چیزی امكان عینی و عملی می‏یابد.وضعیت‏سیاسی عربستان پیش از اسلام نشان می‏دهد كه هیچ‏گونه حاكمیت‏سیاسی واحد و منسجمی بر آن حكم‏فرما نبوده و تنها قبایل متعدد با حالت ملوك الطوایفی، به صورتی مجزای از یكدیگر وجود داشته‏اند. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در نخستین حركت‏ها، دست‏به یك انقلاب سیاسی برای مبارزه با وضعیت جامعه متفرق آن زمان و ایجاد یك وحدت سیاسی زدند.
مبارزه و جنبش سیاسی پیامبر صلی الله علیه و آله به دلیل جلوگیری از گسستگی سیاسی حاكم بر زندگی اعراب جاهلی و تلاش برای ایجاد پیوند سیاسی جدید، شاهدی گویا بر راه‏كار وحدت دینی است. جامعه جاهلی به دلیل فقدان هرگونه قوانین حكومتی و ضوابط سیاسی، دچار آشفتگی و ویرانگری شده و وجود آزادی‏های مفرط و نیز سنت‏های ناروای اجدادی سرآمدی برای تشدید آن بوده است.
در یكی از مدارك تاریخی این دوره، از زبان جعفربن ابی‏طالب (در برابر پادشاه حبشه)،وضعیت‏سیاسی جامعه آن زمان و اهمیت دعوت و مبارزه سیاسی آن حضرت، به خوبی قابل فهم است: «پادشاها، ما مردمی بودیم كه در دوران جاهلیت، بت‏ها را پرستش می‏كردیم، مردار می‏خوردیم، كارهای زشت انجام می‏دادیم، قطع رحم می‏كردیم، با همسایگان و هم‏پیمانان خود بدرفتاری داشتیم، نیرومند ما ناتوان ما را می‏خورد، وضع ما همین بود تا خدا پیامبری از خودمان كه راستی، امانت و پاكدامنی او را می‏شناسیم به سوی ما فرستاد. او ما را به سوی خدا دعوت كرد تا او را به یگانگی بشناسیم و پرستش كنیم...» (۵۱)
تشكیل نظام حكومتی: تلاش سیاسی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله تنها در یك مبارزه منفی برای جلوگیری از تفرق سیاسی حاكم منحصر نمی‏گردد، بلكه تثبیت‏شرایط اجتماعی و وحدت بخشی به آن به صورت نظام‏مند و البته در چارچوب یك نظام حكومتی را نیز به دنبال دارد. پی‏ریزی یك نظام واحد سیاسی مهم‏ترین عامل در ایجاد وحدت اسلامی خواهد بود. علاوه بر این، زمینه‏ای برای تشكیل امت واحد است; زیرا بدون داشتن حكومت دینی و دایت‏سیاسی جامعه توسط رهبری واحد، جامعه اسلامی (اصولا) وجود ندارد و بدون آن نیز، سخن از جوامع مسلمان در سرتاسر عالم و زمینه‏سازی فكری و عینی وحدت امت اسلام بی‏معناست: «ونرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض ونجعلهم ائمهٔ ونجعلهم الوارثین‏» (۵۲)
دوران ده‏ساله حضور پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در مدینه یعنی مجموعه تلاش‏های سال‏های پس از هجرت را می‏توان به عنوان شاهدی بر این مساله عنوان كرد. تصمیم پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله مبنی بر ایجاد یك حاكمیت الهی در جامعه عربستان آن زمان از امور قطعی تاریخ اسلام شمرده می‏شود. جدای از استدلال‏های كلامی و عقیدتی (در توجه به ویژگی‏های مكتب و جامعیت دین اسلام و مساله تامین نیازهای فردی و اجتماعی انسان) قراین فراوان تاریخی پیش روی ما قرار دارد. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بارها و به زبان‏های گوناگون می‏فرمودند: «الجماعهٔ رحمهٔ والفرقهٔ عذاب‏» (۵۳) ، «به حكم اسلام، باید مردم از بربریت (صحرانشینی) دست‏بردارند و به سوی اجتماع و سواد اعظم روی آورند. دیرنشینی و رهبانیت در اسلام نیست و دست‏خدا همراه با جماعت است.» از این احادیث اهتمام رسول الله صلی الله علیه و آله به تمدن و زندگی اجتماعی مسلمانان معلوم می‏شود. (۵۴)
همچنین در اصول‏كافی می‏خوانیم: «قال رسول الله صلی الله علیه و آله: ثلاث لایغل علیهن قلب مسلم: اخلاص العمل لله والنصیحهٔ لائمهٔ المسلمین واللزوم لجماعتهم، فان دعوتهم محیطهٔ من ورائهم، المسلمون اخوهٔ ...» (۵۵)
از سوی دیگر، سعی پیامبر صلی الله علیه و آله در حذف انگیزه‏های عشیره‏ای و قبیله‏ای امت عرب در حضور اجتماعی آنان و نیز جایگزینی علایق و تمایلات اصیل و مذهبی، راهی برای تشكیل یك نظم واحد سیاسی با حاكمیت قانون الهی است: «انما ولیكم الله ورسوله والذین امنوا» (مائده: ۵۵) (۵۶)
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله پس از آغاز مبارزه سیاسی در محیط متشنج و ناهمگون مردم جاهلی، به دنبال ایجاد یك محور واحد و كوشش برای جلب انگیزه‏های اجتماعی مردم آن روزگار بود: «ا الحكم الا لله یقص الحق وهو خیر الفاصلین‏» (انعام: ۵۷) (۵۷)
البته، تاكید بر این‏كه تنها قانون حاكم باید از سوی خدای متعال و رسول معظم او باشد، در همین راستا قابل تفسیر است: «ما كان لمؤمن ولا مؤمنهٔ اذا قضی الله ورسوله امرا ان یكون لهم الخیرهٔ من امرهم ومن یعص الله ورسوله فقد ضل ضلالا مبینا» (احزاب: ۳۶)
از شواهد دیگر تشكیل حكومت‏سیاسی، اجمالا می‏توان به این موارد اشاره كرد:
- دستور پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله به هجرت تمامی مسلمانان از همه مناطق عربستان به مدینه، با هدف گردآوری یك تجمع واحد و تاسیس حاكمیت‏سیاسی بود. (۵۹) همچنین تاكید قرآن و رسول اكرم صلی الله علیه و آله بر اهمیت هجرت در آن مقطع خاص زمانی را نباید از نظر دور داشت: «ان الذین آمنوا وهاجروا وجاهدوا باموالهم وانفسهم فی سبیل الله والذین آووا ونصروا اولئك بعضهم اولیاء بعض والذین آمنوا ولم یهاجروا مالكم من ولایتهم من شی‏ء حتی یهاجروا» (انفال: ۷۲) (۶۰) سپس با فاصله كوتاهی، می‏فرماید: «والذین آمنوا وهاجروا وجاهدوا فی سبیل الله والذین آووا ونصروا اولئك هم المؤمنون حقا لهم مغفرهٔ ورزق كریم‏» (انفال: ۷۴) (۶۱)
- برگزیدن نمایندگان و كارگزاران سیاسی (حكومتی) در ماجرای بیعت عقبه كه در متون تاریخی از آنان به «نقیب‏» تعبیر شده است. در همین زمینه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اخرجوا الی منكم اثنی عشر نقیبا لیكونوا علی قومهم بما فیهم‏» (۶۲)
درباره پیمان عقبه، طبری در كتاب خود، تاریخ الرسل والملوك، نكته جالبی دارد كه حكایت از نحوه برداشت مردم از حضور وحدت‏آفرین پیامبر صلی الله علیه و آله در جمع آنان می‏كند. او می‏گوید: «آن روز كه شش تن پیامبر صلی الله علیه و آله را در نزدیكی عقبه دیدند و سخنان او را شنیدند، گفتند: امید است‏خدا تو را وسیلتی سازد تا مردم ما را با هم آشتی دهی و متحد سازی.» (۶۳)
- تنظیم و اجرای عهدنامه‏ها و معاهدات بین گروه‏های مختلف در مدینه و نیز برقراری پیمان مؤاخاهٔ بین مسلمانان (كه از آن‏ها سخن خواهیم گفت.)
- اجرای احكام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مانند اخذ زكات و مصرف آن، فرمان جهاد و دفاع از سرزمین اسلامی، بیعت‏با مردم در برقراری و تثبیت پیوند سیاسی مردم با رهبری، تنظیم صلح‏نامه‏ها و معاهدات با غیر مسلمانان و نیز تقسیم وظایف و تكالیف سیاسی و حكومتی بین افراد كه حاكی از برقراری نظام اداری و تشكیلاتی بوده است.
حاكمیت اسلام: گسترش و توسعه وحدت سیاسی در عربستان را باید از جمله اهداف و سیاست‏گذاری‏های حكومتی پیامبر صلی الله علیه و آله تلقی كرد كه زمینه‏ساز وحدت اسلامی بود. قلمرو نفوذ و حاكمیت دولت اسلامی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از محدوده جغرافیایی مدینه فراتر رفت; نخست، محل شبه جزیره را دربر گرفت و سپس دامنه این حركت (به خصوص در سال‏های پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله) تا مرزهای جغرافیایی خارج از عربستان نیز سرایت پیدا كرد: «ولقد كتبنا فی الزبور من بعد الذكر ان الارض یرثها عبادی الصالحون‏» (انبیاء: ۱۰۵) (۶۴) و بی‏تردید، این حاكمیت - یعنی خلافت و وراثت (امت) عهدی - از سوی خدای حاكم مقتدر است: «وهوالذی جعلكم خلائف الارض ورفع بعضكم فوق بعض درجات لیبلوكم فی ما آتیكم‏» (انعام: ۱۶۵) (۶۵)
بدین ترتیب، خط مشی سیاسی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نه تنها وحدت بخشی به یك جمعیت در محیط مساعد یثرب آن زمان بود، بلكه در سراسر سرزمین عربستان گسترش یافت و سپس تلاش در جهت دعوت توحیدی - سیاسی سایر ملت‏ها برای الحاق به جامعه اسلامی و در نهایت، تشكیل یك امت جهانی واحد بود; زیرا «ان الدین عندالله الاسلام‏» (آل‏عمران: ۱۹) (۶۶)
با مروری به دوران درخشان تاریخ اسلام، به خوبی می‏توان روی‏كرد وحدت سیاسی توسط پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله را در ابعاد داخلی جزیرهٔ العرب و دامنه خارجی آن ملاحظه نمود. این هردو، از فرآیندهای بالندگی وحدت اسلامی در فضای یك سرزمین واحد و دیگر مناطق است.
با نزدیك‏شدن به سال‏های آخر حیات پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله سیطره رسمی و فراگیر اسلام در عربستان آن زمان به اوج اقتدار و انسجام ملی خود می‏رسید. برخی از خطمشی‏ها و سیاست‏های اصولی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله كه در طول این ایام با انگیزه حاكمیت اسلام در عربستان صورت گرفته، عبارت است از:
- براندازی قدرت جمعی مشركان و دشمنان ستیزه‏جوی اسلام و مسلمانان: «لتجدن اشد الناس عداوهٔ للذین آمنوا الیهود والذین اشركوا» (مائده: ۸۲) (۶۷)
- اعلان برائت از مشركان و ایجاد محدودیت‏برای آن‏ها و نیز فرمان تطهیر قاطع جامعه اسلامی از شرك و بت‏پرستی: «برائهٔ من الله ورسوله الی الذین عاهدتم من المشركین‏» (توبه: ۱) (۶۸) و نیز فرمود: «واذان من الله ورسوله الی الناس یوم الحج الاكبر ان الله بری من المشركین ورسوله‏» (توبه:۳) (۶۹)
- دستور ویران‏سازی مسجد ضرار برای حفظ وحدت سیاسی جامعه و جلوگیری از تفرقه و تشتت‏سیاسی كه در پی آن، موجودیت نیروهای نفاق نیز دچار یك بحران اساسی و جدی شد. قرآن كریم به زیبایی تمام فرمود: «والذین اتخذوا مسجدا ضرارا وكفرا وتفریقا بین المؤمنین وارصادا لمن حارب الله ورسوله من قبل‏» (توبه: ۱۰۷) (۷۰)
چون پدید آمد كه آن مسجد نبود خانه حیلت‏بد و دام جهود پس نبی فرمود كان را بر كنید مطرحه خاشاك و خاكستر كنید. (۷۱)
از جمله ابعاد خارجی آن - یعنی، گسترش اسلام، رونق همبستگی سیاسی، دینی و قلمرو بیرونی - می‏توان به ارسال نامه‏های رسول الله صلی الله علیه و آله به ملوك و سلاطین آن زمان اشاره كرد: «قل یا اهل الكتاب تعالوا الی كلمهٔ سواء بیننا وبینكم الا نعبد الا الله ولا نشرك به شیئا ولا یتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله‏» (آل‏عمران: ۶۴) (۷۲) دعوت از رؤسای دولت‏های مجاور مانند پادشاه بحرین، غسان، اردن، عمان، یمن، حبشه (نجاشی)، مقوقس در اسكندریه (مصر)، روم (قیصر) ایران (خسروپرویز) و دیگران كه از اواخر سال ششم هجری به صورت یك دعوت عمومی و جهانی آغاز گردید، در راستای تثبیت وحدت جهان اسلام بود. (۷۳) این رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و دین حق او بود: «هوالذی ارسل رسوله بالهدی ودین الحق لیظهره علی الدین كله ولوكره المشركون‏» (توبه: ۳۳) (۷۴)
در بین این نامه‏ها، مكتوبی كه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به مقوقس، حاكم مسیحی مصر (اسكندریه) و نیز نامه‏ای كه به قیصر، پادشاه روم، فرستاد قابل توجه است; زیرا در آن‏ها به وحدت مسیحیان با مسلمانان (در امر توحید) اشاره شده بود. (۷۵)
- انگیزه پیامبر صلی الله علیه و آله در برپایی جنگ موته و جنگ تبوك را نیز می‏توان در همین راستا بیان نمود.
تدابیر دفاعی و جهادی: سیاست‏های دفاعی و جهادی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله برای حفظ و دفاع از وحدت سیاسی حاكم بر جامعه اسلامی و همچنین تحكیم پایه‏های آن، از جمله اموری است كه راه را برای تحقق زمینه‏های وحدت امت اسلامی در بستر درونی عربستان و نیز مسلمانان مناطق دوردست فراهم می‏كرد: «واعدولهم ماستطعتم من قوهٔ ومن رباط الخیل ترهبون به عدوالله وعدوكم وآخرین من دونهم لاتعلمونهم الله یعلمهم‏» (انفال: ۶۰) (۷۶)
موضع‏گیری‏های تهاجمی پیامبر صلی الله علیه و آله در درگیری با كاروان‏های اقتصادی كفار قریش، كه یكی از آن‏ها منتهی به جنگ بدر گردید، علاوه بر این‏كه با هدف ضربه اقتصادی به مشركان و بازپس‏گیری اموال مهاجران پی‏ریزی می‏شد، در نوع خود، حركتی سیاسی برای نگه‏داری، تداوم و توسعه وحدت سیاسی جامعه اسلامی نیز بود: «یا ایها النبی حرض المؤمنین علی القتال‏» (انفال: ۶۵). (۷۷) البته هدف نهایی از قتال (جهاد) را نیز جهانی شدن دین‏خدایی برمی‏شمرد: «وقاتلوهم حتی لاتكون فتنهٔ ویكون الدین‏كله‏لله‏» (انفال: ۳۹) (۸۷)
نزاع لفظی مسلمانان در تقسیم غنایم جنگ بدر و عكس‏العمل پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله با الهام از دستور قرآن كریم مبنی بر اصلاح ذات البین نیز واقعه‏ای مهم و شاهدی بر حساسیت پیامبر صلی الله علیه و آله در حفظ هم‏دلی در صفوف جنگی است. در این‏باره، در بخش دیگری سخن خواهیم گفت. همچنین از جمله سیاست‏های تهاجمی - دفاعی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‏توان به حركت نظامی برای مقابله با قبایل شورشی اطراف مركز حكومت اسلامی و نیز در برابر بعضی از طوایف یهودیان مانند یهود بنی‏قریظه، ماجرای بنی قینقاع و یهودیان قلعه‏های خیبر، نیز سیاست‏های مشخصا دفاعی، شبیه آنچه در جنگ احد برای مقابله با حملات مشركان و یا در غزوه خندق (احزاب) در برابر عده‏ای از یهودیان بنی‏نضیر و یا حتی پس از فتح مكه در جریان حادثه حنین اتخاذ نمود اشاره كرد. دستور ویژه قرآن پس از واقعه احد مبنی بر عدم توبیخ برخی از مسلمانان برای ایجاد زمینه تحكیم و پیوند قلوب و پایه‏های اعتقادی و دینی، شاهد دیگری بر این مدعا است.ب - راه‏بردهای فرهنگی و عقیدتی
راهبردهای فرهنگی و عقیدتی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله شامل همه تلاش‏های آن حضرت در ترسیم دورنمای مطلوب امت واحد اسلامی می‏شود. این‏ها موضع‏گیرها و تصمیماتی است كه در ساختار فرهنگی جامعه واقع شده و محتوای دعوت فكری رسول خدا صلی الله علیه و آله را دربر می‏گیرد; مجموعه رهنمودهایی كه افكار جامعه (اسلامی) را به سوی ترسیم یك امت واحد سوق داده و الگوی وحدت امت را در شكل مطلوب دینی خود برای آنها نمایان می‏كند.
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در مسیر تحقق امت جهانی اسلام نه تنها باید علایق سیاسی آحاد افراد را به یك تجمع و مركز اقتدار هدایت كند، بلكه آن مقصد نهایی بدون آگاهی افكار، بصیرت عقلانی و جای‏گزینی یك آرمان سنجیده عقیدتی با سیاق جهانی و فراملی، هرگز عملی نبود و این فرمان خدای عزیز حكیم بود كه: «رسلا مبشرین ومنذرین لئلا یكون للناس علی الله حجهٔ بعد الرسل وكان الله عزیزا حكیما». (۷۹)
در این‏جا، اجمالا به برخی از این موارد اشاره می‏گردد:
نهضت فرهنگی اسلام: مبارزه فرهنگی پیامبر صلی الله علیه و آله در برابر جامعه جاهلی آن زمان از دوران حضور ده ساله در مكه مكرمه آغاز می‏شود. این انقلاب فرهنگی كه به منظور مبارزه با اندیشه‏های شرك‏آلود و غیر توحیدی صورت می‏پذیرفت، زمینه‏ساز به وجودآمدن نوعی وحدت فرهنگی در محیط آن زمان شد و تشتت و تخالف اعتقادی جای خود را به پیدایش هویت واحد فكری داد.
قطعا ظهور چنین پیكره مشتركی به ترسیم درست امت واحد از جامعه اسلامی كمك مؤثری خواهد كرد و از همین زاویه، تدابیر پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در ایجاد وحدت فرهنگی امت اسلام نیز روشن می‏شود.
مبارزه فرهنگی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در این دوران، شامل برخورد فكری با عقاید مشركان در محدوده مباحث جهان‏بینی و رویارویی و ضدیت‏با مظاهر شرك و بت‏پرستی و طرح عدم انتفاع و بی‏بهره‏مندی انسان از آن‏ها بوده است: «واتخذوا من دونه آلههٔ لایخلقون شیئا وهم یخلقون ولا یملكون لانفسهم ضرا ولا نفعا ولا یملكون موتا ولا حیوهٔ ولا نشورا» (فرقان: ۳) (۸۰)
فضای اعتقادی جامعه جاهلی آن زمان، حاكی از نوعی خلا فكری و فقدان تفكرهای منطقی و استدلالی حتی در نازل‏ترین سطح خود می‏باشد و نهضت فرهنگی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله برای شكستن همین معتقدات ناهمگون و شرك‏آلود و البته زمینه‏ساز تفكر توحیدی بوده است. این بینش‏های ناروای جاهلی بعدها نیز از ناحیه دین (مكررا) مورد مذمت قرار می‏گرفت و اصولا پندارهای غلط جاهلی درباره خداوند، تمثیلی برای اندیشه‏های غیر حق است: «یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیهٔ‏» (آل‏عمران: ۱۵۴) (۸۱)
نكته قابل توجه این‏كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله با طرح گفتگوهای اعتقادی، برهان توحیدی خود را در افكار مردمان پرورانده و زمینه‏های درونی و فطری تفكر سالم انسان‏ها را بیدار و آن‏ها را به تحرك عقلانی بهینه وا می‏داشت. در این تعامل و برخورد فكری، در واقع، اقامه برهان و دلیل نیز نوعی دعوت به وحدت‏گرایی بود كه از حوزه اندیشه و تفكر آغاز می‏شد; زیرا برهان حق همواره رو به سوی وحدت و الفت دارد، نه تشتت و تخالف (۸۲) : «یا ایها الناس قد جائكم برهان من ربكم وانزلنا الیكم نورا مبینا» (نساء: ۱۷۴) (۸۳)
آرمان توحیدگرایی و یكتاپرستی: در همین راستا، طرح توحید و وحدانیت الهی موضوعیت می‏یابد. تكیه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله بر توحید و به ویژه اتصال رسالت اعتقادی خود با پایه‏های دین ابراهیمی، بهترین استفاده از ظرفیت اجتماعی آن زمان در ایجاد وحدت فكری و توجه‏دادن به دورنمای اعتقادی امت واحد است. قرآن فرمود: «قل اننی هدانی ربی الی صراط مستقیم دینا قیما ملهٔ ابراهیم وما كان من المشركین‏» (انعام: ۱۶۱). (۸۴)
در جامعه جاهلی آن زمان، هنوز گروهی از اعراب معتقد به دین ابراهیم علیه السلام بودند و هنر استفاده پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از واژه و مفهوم «حنیف‏» كارآمدترین راه برای ایجاد چنین پیوندی بود. آن حضرت اعلام می‏داشت: «جئت‏بالحنیفیهٔ دین ابراهیم.»
پیامبر صلی الله علیه و آله با این سیاست فرهنگی، نه تنها محتوای دعوت خود را تا گستره یك پیشینه تاریخی و عقیدتی محكم و ماندگار (نزد اعراب) امتداد می‏بخشید، بلكه از آن امكان بالقوه، در مسیر تحقق و پویایی آرمان فكری مشترك نیز استفاده می‏كرد و با این همه، القای یك تصویر معقول و ممكن جلوه‏دادن ایجاد امت واحد نیز ره‏آورد دیگر سیاست وی بود.
به وجودآوردن شایط تسهیل برای یك جامعه، كه در امكان عقلی و امكان عملی،رسیدن به آرمان‏های مطلوب خود دچار دغدغه و تشویش خاطر نشود، یكی از وظایف مهم رهبران دوراندیش است و پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله با اقتدار تمام و انتخاب نیكوترین زمینه‏های هم‏گرایی - یعنی، دین حنیف ابراهیمی - این رسالت الهی را دنبال می‏كند: «ثم اوحینا الیك ان اتبع ملهٔ ابراهیم حنیفا وما كان من المشركین‏» (نحل: ۱۲۳). (۸۵)
این كلام پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و تكیه بر دین حنیف سهل و ساده نیز می‏تواند گویای همین بر نهاد باشد كه فرمود: «بعثت‏بالحنیفیهٔ السهلهٔ السمحهٔ‏»
عظمت تلاش و سیاست‏های رسول الله صلی الله علیه و آله وقتی بیش‏تر آشكار می‏گردد كه دریابیم همه این مسائل در محیطی دنبال شده كه تقریبا لایه‏های اعتقادی جامعه از یكدیگر گسسته و هرگونه دوری از آداب و رسوم پیشینیان نوعی انحطاط، شكست فكری و نفی ارزش‏های گذشته قلمداد می‏شده است.
قرآن كریم از این پای‏بندی نابجا به پندارهای پدران و اجداد، در برابر دعوت توحیدگرایی رسولان چنین یاد می‏كند: «قالت رسلهم افی الله شك فاطر السموات والارض یدعوكم لیغفر لكم من ذنوبكم ویؤخركم الی اجل مسمی قالوا ان انتم الا بشر مثلنا تریدون ان تصدونا عما كان یعبد آباؤنا فاتونا بسلطان مبین‏» (ابراهیم: ۱۰). (۸۶)
«وحدت همان چیزی است كه در قرآن درباره آن سفارش شده است و ائمه، مسلمین را به این مساله دعوت كرده‏اند و اصلا دعوت به اسلام، دعوت وحدت است. (۸۷)
هویت واحد فرهنگی: یكی از ارزشمندترین راه‏بردهای انتخابی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در مسیر تحقق وحدت امت و ترسیم دورنمای امت واحد، تلاش برای ایجاد هویت واحد فرهنگی با مرزبندی اعتقادی است.
مبارزه فكری با شرك و بت‏پرستی و تكیه بر توحید و وحدانیت‏باید با یك حركت كارآمد دیگری به مرحله فرآهم‏آوری یك اجتماع فرهنگی - دینی برسد كه نقطه آغازین آن، پیدایش هویت واحد فكری و اعتقادی است; آن‏گونه كه افراد را در یك نظام فكری، به یكدیگر پیوند زند: «واعتصموا بالله هو مولیكم فنعم المولی ونعم النصیر». (۸۸) این امر نیز با دعوت علنی رسول اكرم صلی الله علیه و آله در همان دوران ده ساله مكه شروع می‏شود.
اولین مخاطبان آن حضرت، اقارب و عشیره نزدیك ایشان بودند: «وانذر عشیرتك الاقربین.» (شعراء: ۲۱۴). (۸۹) این دعوت به انگیزه ایجاد یك حلقه عقیدتی مشترك با صبغه توحیدی (بر اساس دعوت اسلام) انجام پذیرفت كه همراهی با قرابت عشیره‏ای آن می‏توانست زیربنای نخستین هسته مركزی هویت واحد فرهنگی را تداعی‏گر باشد و دقیقا از همین‏رو، پیامبر صلی الله علیه و آله مامور به گشایش بال‏های رحمت الهی بر مؤمنان است; زیرا پس از كریمه پیش (آیه انذار) بلافاصله، می‏فرماید: «واخفض جناحك لمن اتبعك من المؤمنین‏» (شعراء: ۲۱۵). (۹۰) اگرچه خاندان قریش استقبال چشمگیری از این هدایت و دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آله نكردند، ولی باید در نظر داشت كه:
اولا، سیاست ویژه پیامبر صلی الله علیه و آله به بهترین صورت، دارای چنین توان و امكانی بود.
ثانیا، با صبر و پی‏گیری و تداوم حركت از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله چنین هسته‏ای فرهنگی در درون جامعه جاهلی (در طول زمان) تشكیل شد و پیكره اجتماع را با نوعی مرزبندی اعتقادی و ارزشی روبه‏رو كرد. و البته هدف از فرآیند هویت واحد فرهنگی در مراحل تولد و بلوغ خود، چیزی جز این نیست. بخشی از دستاوردهای این هویت مشترك، ترسیم آرمان‏های نهایی امت واحد بوده است.
به نقل برخی از مورخان، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در انذار عشیره، به ایجاد نوعی مرزبندی در درون خاندان (نسبت‏به رسالت عام خود) اشاره داشتند; آنجا كه فرمودند: «...والله الذی لا اله الا هو انی رسول الله الیكم خاصهٔ والی الناس عامهٔ‏» (۹۱) پس از این، مرحله دیگری از دعوت آشكار را شاهد هستیم كه یكی از اهداف آن در همین راستا قابل تحلیل است; یعنی، «فاصدع بما تؤمر واعرض عن المشركین انا كفیناك المستهزئین.» (۹۲)
تلاش در ایجاد چنین نهاد و هویت واحدی را (در این مقطع دعوت)، كلام پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله به خوبی آشكار می‏كند كه فرمود: «یا معشر قریش ویا معشر العرب، ادعوكم الی عبادهٔ الله (وحده) وخلع الانداد والاصنام وادعوكم الی شهادهٔ ان لااله الا الله وانی رسول الله‏» (۹۳)
با نظری به دهه تاریخ‏ساز حضور پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در مكه، شواهد دیگری نیز دست‏یافتنی است:
نخست آن‏كه كوشش برای ظهور چنین هویت مشترك فكری در مكه، زمینه‏ساز تشكیل حكومت در مدینه می‏گردد; چرا كه بیش‏ترین هدف پیامبر صلی الله علیه و آله در مكه، نیروسازی و تربیت اعتقادی افراد برای به وجودآوردن یك تجمع سیاسی و واگذاری مسؤولیت‏های بعدی بود. بنابراین، بعضی از تاریخ‏نویسان از این دوران، به دوره «فردسازی‏» تعبیر كرده‏اند.
نكته دیگر آن‏كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در این دوره، مجاز به بهره‏بری از هرگونه اهرم نظامی و رزمی نبودند. سیاست پیامبر صلی الله علیه و آله در این مرحله، به صورت مطلق، عدم استفاده از قدرت و ساز و كار نظامی در برابر مشركان و بت‏پرستان بود و به این ترتیب، اصحاب و یاران آن حضرت حتی حق دفاع در برابر آزار و شكنجه‏ها را نیز نداشتند: «فاصبر ان وعدالله حق ولا یستخفنك الذین لایوقنون‏» (روم: ۶۰) (۹۴) انتخاب چنین شیوه‏ای، امكان ایجاد نوعی وفاق فكری و فرهنگی و نیاز به هویت مشترك اعتقادی را فراهم كرد كه قطعا با برخوردهای عملی و صوری مستقیم بین پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و مشركان، محیط و شرایط را برای جنگ و درگیری آماده می‏ساخت و در نتیجه، چنین فضایی، نمی‏توانست جوابگوی آن هدف باشد.
این‏گونه درگیری‏ها نه فقط نیروهای تازه مسلمان را از حیث كمی نابود می‏ساخت، بلكه بابه‏هم زدن ثبات نسبی موجود، محیط قضاوت اجتماعی را نیز دستخوش شك و تردید می‏كرد و امكان پیوستن افراد جدید به هسته اولیه را كاهش می‏داد.
برخی متفكران از مساله عدم برخورد مسلحانه در دوره مكه، به عنوان ملاحظه شرایط خاص سیاسی توسط پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله یاد كرده و آن را در ردیف عوامل موفقیت و پیشرفت‏سریع نهضت اسلام، پس از ایمان قاطع، لیاقت و كاردانی پیامبر صلی الله علیه و آله ذكر می‏كنند: «در طول سیزده سال كه پیغمبر صلی الله علیه و آله در مكه بود - جز در یكی دو نوبت كه آن هم یك دعوا و كتك‏كاری بیش نبوده است - هرگز برخورد مسلحانه‏ای میان مسلمان‏ها و غیر مسلمان‏ها رخ نداد ...
پیغمبر صلی الله علیه و آله در تمام مدت آن سیزده‏سال كه در مكه زندگی و دعوت به اسلام می‏كرد، شرایط سیاسی آن سیزده‏سال را كاملا رعایت كرد.» (۹۵)
مواظبت و درایت پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در این مساله تا بدانجا پیش رفت كه حتی در سال سیزده بعثت، هنگامی كه عده‏ای از مردم مدینه به بیعت‏با پیامبر صلی الله علیه و آله (در مكه) مبادرت ورزیدند و در فردای آن روز (در منی) اجازه آماده‏سازی و تجهیز نیرو، سلاح و شمشیرهای خود را از پیامبر صلی الله علیه و آله خواستند، آن حضرت در جواب فرمود: «من هنوز به این كار امر نشده‏ام!»
نقش وحیانی پیامبر صلی الله علیه و آله: تاثیر غیر بشری پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله با استفاده از وحی الهی نیز در بررسی راهبردهای فرهنگی نكته‏ای قابل توجه است. به عبارت دیگر، نقش قرآن مجید و نحوه به كارگیری آن توسط پیامبر صلی الله علیه و آله در ترسیم دورنمای مطلوب امت واحد كارآیی بسزایی داشته است و پیامبران: موظف به به كارگیری آیات الهی‏اند: «یا بنی آدم اما یاتینكم رسل منكم یقصون علیكم آیاتی فمن اتقی واصلح فلا خوف علیهم ولا هم یحزنون‏» (اعراف: ۳۵). (۹۶)
تكیه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله بر قرآن و بهره‏گیری به جا و به موقع از آن به عنوان یكی از تدابیر سیاسی مخصوص آن حضرت برای ترسیم دورنمای مطلوب بوده است. تاكیداتی كه قرآن در موضوع وحدت و به خصوص، اعتلای كلمه حق و دیانت اسلام دارد، بهترین درون مایه‏ها را در اختیار می‏گذارد كه فرمود: «كان الناس امهٔ واحدهٔ‏» (بقره: ۲۱۳) (۹۷)نسبت‏های ناروای سحر و ساحری كه مشركان و مخالفان در برابر تاثیر چشمگیر قرآن به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‏دادند و نیز عناد و لجاجت آن‏ها در این مورد، خود حاكی از میزان نفوذ و جلب قلوب و آراء مردم توسط محتوای قرآن و نیز ایجاد نوعی وحدت اعتقادی و سیاسی بر محور كلام الهی بود. چنین نسبت‏های نادرستی و شدت ترس و وحشت مشركان، بهترین شاهد بر نقش اعجازآمیز قرآن در تجمع افكار و عقاید و وحدت‏بخشی آن‏ها بوده است; زیرا این كتاب از خدای عزیز حكیم سرچشمه می‏گیرد: «حم، تنزیل الكتاب من الله العزیز الحكیم‏» (جاثیه: ۱ - ۲). (۱۰۳)
روش نشر دین: كیفیت ترویج دین و سیاست نشر و تبلیغ آن توسط پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز در جهت ایجاد امت واحده و همسو با آن بوده است: «قل هذه سبیلی ادعو الی الله علی بصیرهٔ انا ومن اتبعنی‏» (یوسف: ۱۰۸) (۱۰۴)
از روش دعوت فكری پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله چنین برمی‏آید كه آن حضرت، ظرفیت‏های روحی و ذهنی مردم را كاملا مورد نظر داشته و محتوای دعوت خود را متناسب با همان بستر اجتماعی خاص قرار می‏داده است تا به این ترتیب، زمینه فراگیری پیام خود را به آحاد مردم فراهم كند و علاوه بر این، پایه‏گذار وحدت فرهنگی و سیاسی باشد.
بدین‏سان، كی نیست كه رعایت‏سیر تدریجی (در امر هدایت و رسالت) را باید در همین راستا تحلیل كرد.
پای‏بندی به اصل «تدریج‏»، جامعه را دچار شقاق زودهنگام و تشتت درونی نمی‏سازد و وحدت نسبی پیشین را تا حدی حفظ خواهد كرد. بنابراین، راهی است تا بتوان شرایط به وجودآمدن وحدت فرهنگی و سیاسی مطلوب را فراهم كرد.
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله با به كارگیری چنین سیاست فرهنگی، نه تنها به تدریج، دورنمای امت اسلامی آرمانی خود را تبیین می‏نمود، بلكه طریقی برای ایجاد وحدت دینی در جامعه اعراب آن زمان نیز به حساب می‏آمد.
سیاست تدریج در زمینه تبیین اعتقادات و نیز احكام و فروع دینی رعایت می‏شد به گونه‏ای كه در دوران ده ساله مكه، اصول كلی جهان‏بینی مانند توحید، نبوت و معاد و سپس در مدینه، آیات احكام نازل گردید. قرآن كریم می‏فرماید: «وقرآنا فرقناه لتقراه علی الناس علی مكث ونزلناه تنزیلا» (اسراء: ۱۰۶). (۱۰۵)
رعایت مبنای تدریج نه فقط در القا و انتقال محتوای دعوت، بلكه شامل روش‏ها و كیفیت دعوت پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز می‏شد. این مساله ما را به نكته دیگری درباره مشی سیاسی پیامبر صلی الله علیه و آله در نحوه اعلان رسالت الهی خود نیز رهنمون می‏سازد كه به دلیل تناسب با بحث تدریج، در این قسمت ذكر گردیده است:
مرحله اول، دعوت سری پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله است كه قریب سه سال به طول انجامید.
مرحله دوم، شامل دعوت عشیره و خاندان نزدیك بود.
مرحله سوم، دعوت عمومی و همگانی از اعراب مكه تا سایران را در بر می‏گیرد.
مرحله چهارم، دعوت نهایی جامعه بشریت‏با ارسال نامه به سران كشورهای غیر عرب است.
با نگاهی گذرا، ولی تحلیلی، درمی‏یابیم كه این‏گونه دعوت، نشان از نوعی مشی سیاسی ویژه در ایجاد توسعه وحدت سیاسی و فرهنگی دارد.
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از این طریق، اولا، آمادگی فكری هدایت‏شده‏ای را در افرادی كه دعوت او را پذیرا شدند، ایجاد كرد. ثانیا، مركزیت‏سیاسی‏واحدی را پایه نهاد كه در مواقع ضروری به حمایت ازآن حضرت درجهت تحقق آرمان‏های الهی‏اش بپردازد (به خصوص كه پیوند نسبی با قریش نیز اقتضای این موضوع را داشت).
در مرحله اول، با پذیرش و تولی افرادی معدود، نوعی وحدت در تعلقات و تمایلات نفسانی و نیز بینش و نگرش‏های مشترك به وجود آورد. سپس این وحدت آغازین در چارچوب نظام قبیله‏ای مستحكم شد و شاكله مركزیت اولیه وحدت سیاسی و فرهنگی پی‏ریزی شد، پس از آن، هدف اصلی، عمومیت‏دادن و تسری شعاع پوششی این هسته مركزی در سطح جامعه‏ای بزرگ‏تر بود و در نهایت، جهانی‏نمودن سیطره چنین وحدت سیاسی و فرهنگی.
بنابراین، باید گفت هدف نهایی تدابیر حكیمانه و الهی پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله، ایجاد وحدت سیاسی، فرهنگی و سپس، تشكیل حكومت اسلامی و به دنبال آن، ایجاد حكومت جهانی اسلام بوده است.

پی‏نوشت‏ها
- «بگو راه و رسم من و پیروانم این است كه خلق را با بینایی و بصیرت به سوی خداوند دعوت كنیم.»
- « به راستی كه برای شما و برای كسی كه به خداوند و روز باز پسین امید [و ایمان] دارد و خداوند را بسیار یاد می‏كند، در پیامبر خدا سرمشق نیكویی هست.»
- ابن منظور، لسان العرب، ماده «اسوه‏».
- ر. ك. به: جوان و مشكلات فكری، قم، خرم، ۱۳۷۰، ص ۲۰.
- سید محمدحسین طباطبائی، المیزان، تهران، بنیاد علمی و فكری علامه طباطبائی، ج ۱۶، ص ۴۵۱.
استاد مطهری نیز در سیری در سیره نبوی پس از اشاره، به همین آیه كریمه و اینكه رفتارهای پیامبر صلی الله علیه و آله نیز مانند سخنان آن حضرت، دارای معانی و تفسیر است، آورده: «قرآن می‏گوید در وجود پیغمبر، اسوه و تاسی‏ای ست‏برای شما و وجود پیغمبر كانونی است كه ما از آن كانون باید روش زندگی استخراج كنیم. پس همین‏طور كه گفتار پیغمبر نیاز به تعمق و تفسیر سیر دارد، (رفتار او هم چنین است) ... رفتار پیغمبر ما آن‏قدر عمیق است كه از جزئی‏ترین كار او می‏شود قوانین استخراج كرد ... .» ر. ك. به: مرتضی مطهری، سیری در سیره نبوی، تهران، صدرا، ۱۳۶۷، ص ۴۴ - ۴۶.
- «هر كس از پیامبر اطاعت كند، در حقیقت، از خداوند اطاعت كرده است، و هر كسی سرپیچد[بدان] كه تو را نگهبان ایشان نفرستاده‏ایم.»
۷- «ای پیامبر، ما تو را گواه و مژده‏رسان و هشداردهنده فرستاده‏ایم.»
- «و همانا این امت‏شماست، امتی یگانه، و من پروردگار شما هستم. از من پروا كنید.»
- «و از زاد و رود ما امتی فرمانبردار خویش پدید آور.»
۰- علی شریعتی، امت و امامت‏به نقل از بولتن اندیشه ۵ - ۷ تهران، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، ۱۳۷۵، ص ۱۴۲.
۱- محمدعلی زكریایی، فلسفه و جامعه‏شناسی سیاسی، (قسمت دوم) تهران، الهام، ۱۳۷۳، ص ۳۴۳.
۲- بررسی تفاوت‏ها در مبانی و سایر آراء مرتبط با این مفهوم مربوط به مباحث‏خاص جامعه‏شناختی است.
در ای‏باره ر. ك. به: محمدجواد لاریجانی، نقد دینداری و مدرنیسم (مجموعه مقالات)، تهران، مؤسسه اطلاعات ۱۳۷۲، مقاله «جامعه دینی و مدرنیسم‏» / همو، حكومت، مباحثی در مشروعیت و كارآمدی، تهران، سروش، ۱۳۱۳۷۳- محمدجواد لاریجانی، همان، ص ۱۲۰ - ۱۲۱ و ۱۴۴.
۴- «هان ای مردم، همانا ما شما را از یك مرد و یك زن آفریده‏ایم و شما را به هیئت اقوام و قبایلی در آورده‏ایم تا با یكدیگر انس و آشنایی یابید. بی‏گمان گرامی‏ترین شما در نزد خداوند پرهیزگارترین شماست. خداوند دانای آگاه است.»
۵- «ما از خداییم و به سوی خدا باز می‏گردیم.»
۶- «بدانید كه با یاد خداست كه دل‏ها آرام می‏گیرد.»
۷- «و از جمله آیات او این است كه برای شما از نوع خودتان، همسرانی آفرید كه با آنان آرام گیرید و در میان شما، دوستی و مهربانی افكند.»
۸- برای‏تفصیل‏این بحث،ر.ك.به:نگارنده «عرفان دینی‏» (جزوه درسی)، ۱۳۷۶.
۹- علاءالدین هندی، كنزالعمال فی سنن الاقوال والافعال، بیروت، مؤسسهٔ الرسالهٔ، ۱۹۸۵ م، ج ۱، ص ۱۴۳ و ۱۴۹، حدیث ۶۹۴ و ۶۹۵ و نیز ر. ك. به: حاج سیدجوادی و دیگران، دایرهٔ المعارف تشیع، تهران، سازمان دایرهٔ المعارف تشیع، ۱۳۶۶، ج ۲، ص ۱۵۴.
۰- عبدالمجید معادیخواه، فرهنگ آفتاب (فرهنگ تفصیلی مفاهیم نهج البلاغه)، تهران، نشر ذره، ۱۳۷۲، ج ۴، ص ۱۸۲۰.
۱- محمدعلی زكریایی، همان، «جامعه ایده‏آل‏».
۲- ر. ك. به: كریم زمانی جعفری، فرهنگ لغات نهج البلاغه، تهران، كیهان، ۱۳۶۷، ص ۵۱۹ - ۵۲۰.
۳- هدایت‏الله ستوده، تاریخ اندیشه‏های اجتماعی در اسلام، تهران، آوای نور، ۱۳۷۴، ص ۳۹.
۴- شاید بتوان واژه «ملت‏» را در معنای متداول آن (نه آنگونه كه در قرآن به معنای راه، روش و مكتب آمده) برابر با مفهوم «جامعه‏» نیز دانست. «ملت‏» را به یك واحد اجتماعی كه دارای سابقه تاریخی واحد و قانون و حكومت واحد و با آمال و آرمان‏های مشترك نیز معنا كرده‏اند.
۵- «و این امت‏شماست كه امتی یگانه است و من پروردگار شما هستم. پس مرا بپرستید.»
۶- ر. ك. به: مجموعه سخنرانی‏ها و مقالات دومین كنفرانس وحدت اسلامی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۸، ص ۹۴.
۷- «و اگر پروردگارت می‏خواست مردم را امت‏یگانه‏ای قرار می‏داد، ولی همچنان اختلاف می‏ورزند، مگر كسانی كه خداوند [بر آنان] رحمت آورد. و برای همین آنان را آفریده است.»
۸- ر. ك. به: قرآن كریم، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، ص ۲۳۵. ایشان در ذیل این آیه، توضیحات قابل توجهی آورده است، كه مراجعه به آن خالی از لطف نیست.
۹- صحیفه نور، ج ۱۳، ص ۱۶۳، سخنرانی ۱۶/ ۸/ ۵۹، امام خمینی;.
مقاله «همراه با وحدت‏اندیشان‏» در مجله تقریب، اعتقاد امام پیرامون این مساله را بیان می‏كند.
۰- جلال‏الدین محمد مولی بلخی، دفتر چهارم، ابیان ۴۰۸ - ۴۱۸.
۱- بعضی از نویسندگان نیز در یك نگاه جامعه‏شناختی، «امت‏» را چنین تعریف كرده‏اند: «امت عبارت است از جامعه انسانی از همه افرادی كه در یك هدف مشترك‏اند تا براساس یك رهبری مشترك، به سوی ایده‏آل خویش حركت كنند.» (بولتن اندیشه) شماره ۵ - ۷
۲- ر. ك. به: دایرهٔ المعارف تشیع، ج ۲، ص ۴۹۴، واژه «امت‏» قرآن كریم، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، ص ۲۸۱.
۳- آیات پیش از این كریمه نیز بسیار قابل توجه است; فرمود: او شما را برگزیده و برای شما در دینتان رنجی قرار نداده است; كه آیین پدرتان ابراهیم است; همو كه شما را از پیش مسلمان نامید و در این «كتاب‏» هم [مسلمان نامیده شده‏اید]، تا سرانجام، پیامبر گواه بر شما و شما گواه بر مردمان باشید. پس نماز برپا دارید و زكات بدهید و به خداوند پناه برید. او سرور شماست، چه نیكو سروری و چه نیكو یاوری. (حج: ۷۸)
۴- «و همگی به ریسمان محكم الهی در آویزید و پراكنده نشوید.» مفسران در معنای «حبل الله‏»، دین اسلام، كتاب الله، و عهد الهی را بر شمرده‏اند. ر. ك. به: قرآن كریم، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، ص ۶۳).
۵- مجله تقریب، ش ۸ - ۹، ص ۱۲.
۶- این بعد آرمان‏خواهی در واژه «امت واحده‏» در دیدگاه برخی از نویسندگان دیگر نیز به صورت ضعیف‏تری، آمده است (ر. ك. به: محمدعلی زكریایی،همان، ص ۳۴۳).
۷- «[در آغاز] مردم امت‏یگانه‏ای بودند. آنگاه خداوند پیامبران مژده‏آور و هشدار دهنده برانگیخت و بر آنان به حق كتاب‏های آسمانی نازل كرد تا در هر آنچه اختلاف می‏ورزند، در میان مردم داوری كند.»
۸- «مردم جز امتی واحده نبودند سپس اختلاف كردند.»
۹- «برای هر یك از شما راه و روشی معین داشته‏ایم و اگر خداوند می‏خواست،شما را امت‏یگانه‏ای قرار می‏داد. ولی [چنین كرد] تا شما را در آنچه به شما بخشیده است، بیازماید. پس به انجام خیرات بشتابید. بازگشت همگی شما به سوی خداست.»
۰- «و همگی به رشته الهی در آویزید و پراكنده نشوید و نعمت‏خداوند را بر خود یاد كنید كه دشمنان همدیگر بودید و او میان دل‏های شما الفت انداخت و به نعمت او با یكدیگر دوست‏شدید و بر لبه پرتگاه آتش بودید و او شما را باز رهاند. خداوند بدین‏سان آیات خویش را برای شما به روشنی بیان می‏دارد تا هدایت گردید. همچنین ر. ك. به: حج: ۷۸.
۱- «در دین شما، هرآنچه به نوح سفارش كرده بود، مقرر داشت و نیز آنچه، تو وحی كرده‏ایم و آنچه به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش كرده‏ایم، كه دین را بر پا بدارید و در آن اختلاف نورزید.
۲- «و همانند كسانی نباشید كه پس از آنكه روشنگری‏ها فرا راهشان آمد، پراكنده شدند و اختلاف كردند. و اینان عذابی سهمگین [در پیش] دارند.»
۳- «به راستی كه پیامبرانمان را همراه با پدیده‏های روشنگر فرستادیم و همراه آنان كتاب آسمانی و میزان فرو فرستادیم تا مردم به دادگری برخیزند، و آهن را فرود آوردیم كه در آن [مایه] ستیز و صلابت و نیز سودهایی برای مردم است تا سرانجام، خداوند معلوم بدارد كه چه كسی در نهان، او و پیامبرانش را یاری می‏دهد. بی‏گمان خداوند نیرومند پیروزمند است.
۴- از مرحوم علامه كاشف الغطا نقل شده است كه: «بنی الاسلام علی كلمتین، كلمهٔ التوحید و توحید الكلمهٔ‏» (ر. ك. به: مجموعه سخنرانیها و مقالات دومین كنفرانس وحدت اسلامی، ص ۹۵).
۵- پیرامون بحث ولایت تاریخی نبی صلی الله علیه و آله نگاه كنید به: نگارنده، «ولایت و سرپرستی در نظام اسلامی‏»، مجله مشكوهٔ، ش ۵۱، ص ۶۵
۶- «و ما تو را جز مایه رحمت‏برای جهانیان نفرستادیم. بگو همین به من وحی می‏شود كه خدای شما خدای یگانه است. پس آیا شما پذیرنده‏اید؟»
۷- «بگو ای مردم، من پیامبر الهی به سوی همه شما هستم‏».
۸- «و تو را جز مژده‏آور و هشداردهنده برای همگی مردم نفرستاده‏ایم‏».
برای تفسیر اجمالی این آیات ر. ك. به: عبدالله جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن مجید، تهران، مركز نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۶۴، ج ۲، ص ۶۶۸.
۹- «آن جز پندآموزی برای جهانیان نیست‏».
۰- ر. ك. به: بقره: ۲۱۳، مجموعه سخنرانی‏ها و مقالات دومین كنفرانس وحدت اسلامی، ص ۱۴ و ۱۵.
۱- محمدابراهیم، آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۶، ص ۱۴۷.
۲- «و ما می‏خواهیم كه بر كسانی كه در روی زمین به زبونی كشیده شده‏اند، منت نهیم (و نعمت دهیم) و ایشان را پیشوایان و وارثان گردانیم‏».
۳- علاءالدین هندی، همان، ج ۷، ص ۵۷۷.
۴- دایرهٔ المعارف تشیع، ج ۲، ص ۱۵۴.
۵- محمدبن یعقوب كلینی;، الاصول من الكافی، تهران، دار الكتب الاسلمیه، ۱۳۶۳، ج ۱، ص ۴۰۳، مرتضی مطهری، همان، ص ۲۸۰.
۶- «همانا سرور شما خداوند است و پیامبر او و مؤمنانی كه ...»
۷- بگو «...حكم جز به دست‏خداوند نیست كه گویای حق و حقیقت و بهترین داوران است.»
۸- «و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد كه چون خداوند و پیامبرش امری را مقرر دارند، آنان در كارشان اختیار [و چون و چرایی] باشد. و هر كس از [امر]خداوند و پیامبر او سرپیچی كند، در گمراهی آشكاری افتاده است‏». اگرچه مفسران عامه و خاصه این آیه را در مورد ازدواج زینت‏بنت جحش و زیدبن حارثه دانسته‏اند، ولی این منافاتی با اطلاق عمومی آیه ندارد.
۹- در این‏باره ر. ك. به: مجله مشكوهٔ، ش ۵۱، ص ۲۲.
۰- «كسانی كه ایمان آورده و هجرت كرده‏اند و در راه خدا به مال و جان جهاد كرده‏اند، همچنین كسانی كه ایشان را جا و پناه و یاری داده‏اند، اینان دوستان یكدیگرند. و كسانی كه ایمان آورده‏اند، ولی هجرت نكرده‏اند، شما از دوستی [و تورات] آنان برخوردار نمی‏شوید، مگر آنكه هجرت كنند».
۱- «و كسانی كه ایمان آورده و هجرت كرده و در راه خداوند جهاد كرده‏اند و كسانی كه ایشان را جا و پناه و یاری داده‏اند، اینانند كه به راستی مؤمن‏اند. برای ایشان آمرزش [الهی] و روزی پاك مقرر است‏».
۲- از میان خود دوازده نفر نقیب برگزینید تا مسؤول و مراقب باشند بدانچه درمیان قومشان می‏گذرد.(محمدابراهیم آیتی، همان، ص ۱۹۸).
۳- محمدبن جریر طبری، تاریخ الامم والملوك، بیروت، دارالكتب العلمیه، ۱۹۸۸ م، ج ۳، ص ۱۲۱۰ / دایرهٔ المعارف تشیع، ج ۳، ص ۵۸۴ (بیعت دوم عقبه)، / محمدابراهیم آیتی، همان، ص ۱۷۹.
۴- «و به راستی، در زبور، پس از تورات نوشته‏ایم كه زمین را بندگان شایسته من به ارث می‏برند.»
۵- «و او كسی است كه شما را جانشینان (الهی) بر روی زمین برگماشت و بعضی را بر بعضی دیگر به درجاتی برتری داد تا شما را در آنچه بر شما بخشیده است‏بیازماید.» میبدی می‏نویسد: این آیت، امت محمد صلی الله علیه و آله را تهنیت است و هم مدحت، و هم بشارت و تهنیت است‏به سزا و مدحت نیكو و بشارت تمام. خداوند خبر می‏دهد كه شما امت محمد صلی الله علیه و آله وارثان زمین هستید و خلیفه‏های مردم و بهینه ذریه آدم و امت پیغمبری كه مهینه خلق عالم ... و ببینید كه ما در ازل، منشور كائنات، به‏نام امت محمد صلی الله علیه و آله ثبت و در زبور نوشتیم كه وارث زمین بندگان شایسته من هستند. (كشف الاسرار، ج ۱، ص ۳۱۸)
۶- «دین خداپسند همانا اسلام است.»
۷- «یهودیان و مشركان را دشمن‏ترین مردم نسبت‏به مؤمنان [مسلمانان] می‏یابی‏»
۸- «این برائت‏خداوند و پیامبر اوست. از مشركانی كه با آنان پیمان بسته‏اید.»
۹- «و این اعلامی از سوی خداوند و پیامبر اوست‏به مردم در روز حج اكبر كه [بدانند] خداوند و پیامبر او از مشركان بری و بیزارند.»
۷۰- «و كسانی هستند كه مسجد را دستاویز زیان‏رساندن و كفر و تفرقه‏اندازی بین مؤمنان و نیز كمینگاهی برای كسانی كه پیش از آن با خداوند و پیامبر او به محاربه برخاسته بودند، ساختند.» ماجرای تاریخی مسجد ضرار را در تاریخ پیامبر اسلام، دكتر آیتی، ص ۶۳۵، دنبال كنید.
۷۱- جلال‏الدین‏محمد مولوی‏بلخی، همان، دفتردوم،ابیات ۳۰۱۶-۳۰۱۷.
۷۲- «بگو ای اهل كتاب، بیایید بر سر سخنی كه بین ما و شما یكسان است‏بایستیم كه جز خداوند را نپرستیم و برای او هیچ‏گونه شریكی نیاوریم هیچ كس از ما دیگری را به جای خداوند به خدایی برنگیرد.»
۷۳- ر. ك. به: محمدابراهیم آیتی، همان، ص ۴۷۹ - ۵۰۰.
۷۴- او كسی است كه پیامبرش را با هدایت و دین حق فرستاده است تا آن را بر همه ادیان پیروز گرداند، هرچند مشركان ناخوش داشته باشند.
۷۵- درباره متن این نامه‏ها و مسائل مربوط به آنها ر. ك. به: محمدابراهیم آیتی، همان، ص ۴۸۳ و ۴۹۴.
۷۶- «و در برابر آنان، هر نیرویی كه می‏توانید از جمله نگاه‏داری اسبان، فراهم آورید تا به آن وسیله، دشمن خدا و دشمن خود را بترسانید، همچنین دیگرانی را نیز غیر از آنان كه شما ایشان را نمی‏شناسید و خداوند آنها را می‏شناسد.»
۷۷- «ای پیامبر، مؤمنان را به جهاد برانگیز.»
۷۸- «و با آنان كارزار كنید تا آنكه فتنه شرك باقی نماند و دین، همه‏اش خدایی باشد.» بهاءالدین خرمشاهی در ص ۱۸۱ ترجمه خود خود از قرآن می‏نویسد: «شیخ طوسی، زمخشری، ابوالفتوح و بسیاری دیگر، فتنه رادراین‏جا به كفریاشرك معناكرده‏اند كه درقرآن سابقه هم دارد.»
۷۹- [اینان] پیامبرانی مژده‏آور و هشداردهنده هستند تا پس از [فرستادن] پیامبران، مردم را بر خداوند حجتی نباشد و خداوند پیروزمند فرزانه است.»
۰- «[مشركان] به جای او، خدایانی را به پرستش گرفته‏اند كه چیزی نیافریده‏اند و خود آفریده شده‏اند و برای خود اختیار زیان و سودی ندارند و اختیار میراندن و زنده‏داشتن و برانگیختن ندارند.»
۱- «و اندیشه‏های ناسزاواری درباره خداوند داشتند كه همچون پندارهای جاهلیت‏بود.»
۲- ر. ك. به: مجموعه سخنرانیها و مقالات دومین كنفرانس وحدت اسلامی، ص ۵۲.
۳- «ای مردم به راستی برهانی از سوی پرورž

منبع : سایت پیامبر اعظم