حقیقت در مجاز

فضای مجازی، فرصت ها و نیز چالش های جدیدی را برای تمام جوانب پژوهش در حوزه دین (متون، تاریخ و یا پژوهش های میدانی)فراهم می كند. افزون بر این، اینترنت به عنوان ابزاری تبلیغی، ویژگی های منحصر به فردی را انتقال می دهد كه بافت جهانی دین ورزی را كاملاً دگرگون می كند.اگرچه نباید درباره میزان و شدت تأثیر فضای مجازی در حوزه های معنوی و متافیزیكی اغراق كرد و باید قدرت و شیوه های نفوذ هر دو طرف را در نظر گرفت، اما این نكته نیز گفتنی است كه امروزه اطلاع رسانی در حوزه دین نیز گویی مانند فرآورده های معنوی دیگر، به عنوان تابعی از گسترش قدرتمندانه فناوری مطرح است؛ بنابراین، دینداران و هواخواهان معنویت نیز ناگزیر از اقبال تام و تمام به این رسانه اند. دینداران باید زبان این رسانه را یاد بگیرند، از امكانات و محدودیت های آن آگاه شوند و مهم تر از همه، دریابند كه مخاطبان دین در این عرصه با مخاطبان خاموش آن در عرصه های دیگر تفاوت جدی دارند. مطلب حاضر كه به مناسبت روز تبلیغ و اطلاع رسانی دینی(۱تیر) فراهم آمده است ، نگاهی اجمالی دارد به امكاناتی كه فضای رایانه ای برای دین ورزی پدید آورده است.
انقلاب رسانه ای خواسته و ناخواسته از طریق تغییر بافت اجتماعی، چهره دین را متحول می كند. فهم علت و كیفیت این تحول ضروری است. از بسیاری از جهات، ما صرفاً برایندها و تحولات دینی ناشی از فناوری های ارتباطی را تحسین می كنیم. بنابر تحلیل های مك لوهان (۱۹۶۵) و دیگران، رسانه، پیام است. رسانه ها در انتقال اطلاعات بی طرف نیستند. آنها این پیام را به انحاء مختلف در قالب هایی می ریزند كه جهان بینی های ما را تحت تأثیر قرار دهند. رسانه ها مفاهیم و برداشت های شخصی ما، ایده های مربوط به روابط انسانی و اجتماعی و ماهیت واقعیت را تنظیم و تعدیل می كنند. اما اینترنت برخلاف رسانه های پیشین تقریباً یك شبه رشد كرده است و رشد شگفت انگیز آن توقف ناپذیر است.
استفاده مذهبی از اینترنت همسطح تلویزیون است اما تفاوت های قابل توجهی نیز با آن دارد. دست كم سه تفاوت عمده در اینجا قابل ذكر است: اینترنت وسیله ای تعاملی و نه صرفاً ابزاری پخش كننده است، همه می توانند با هزینه اندك و به آسانی ایده های خود را در شبكه جهانی عرضه كنند. اینترنت پدیده ای جهانی است كه همگان به آن دسترسی دارند. به تعبیر دیگر، گستره ای بین المللی دارد. با اندك هزینه ای می توان دیدگاه های دینی را از طریق این وسیله به جهان معرفی نمود. در مقاله حاضر خواهم كوشید حضور دین در اینترنت را بررسی و در خصوص تنوع اشكال و كاركردهای آن بحث كنم. سپس به دو مسأله پژوهشی مهم ناشی از این حوزه جدید می پردازم كه عبارت اند از: تأثیر بالقوه اینترنت بر تشكیل هویت شخصی و ظهور جوامع جدید.
در اغلب موارد، ایده های دینی و اعمال مذهبی همچنان چهارچوب معنایی نهایی را پیش رو می نهند كه در آن افراد، مسائل مربوط به هویت و جامعه را مطرح می كنند. اما ارتباط بین اینترنت و دین در راستای تشكیل هویت و جامعه، ارتباطی دیالكتیكی و نه علّی است. ادیان همواره تأثیر عمیقی بر برداشت های ما از خود و تلقی ما از جامعه گذاشته اند. اما اگر تحولات شرایط مادی و ارتباطی شیوه اندیشیدن به خود و روابط اجتماعی را در مقیاسی گسترده تسهیل كند، آن گاه چهارچوب دینی مشروعیت اجتماعی متحول خواهد شد. البته دیگران در برابر این تحولات مقاومت خواهند كرد. به سخن دیگر، سؤال این است: آیا اینترنت دریچه جدیدی را به روی فرآیند ساخت جهان در ارتباط با دین گشوده است؟
آیا باید با اینترنت به گونه ای برخورد كرد كه گویی با برخی الگوهای بزرگ تر تحول اجتماعی بیگانه است؟
من تردید دارم كه مطلب اخیر پذیرفتنی باشد، در عین حال ما باید گزینه های تفسیری را كه برای دستیابی به مفهومی از الگوهای به هم پیوسته تحول لازم اند، مد نظر داشته باشیم.
●حضور دین در اینترنت
دین به نحو چشمگیری در شبكه جهانی و در میان انبوهی از گروه های خبری و اتاق های چت حضور دارد. تمام ادیان بزرگ، صدها كلیسا، جنبش های دینی جدید، میلیون ها صفحه وب كه توسط مؤمنان تهیه شده است، معلمان دینی، شمنها و.... به گونه ای در این شبكه خود را عرضه می كنند.
افزون بر این، خود اینترنت مذاهب خاص خود را تولید می كند از مگا سایت های معنویت مجازی گرفته تا كلیساهای مجازی و ادیان كاملاً آن لاین. به این همه، انبوهی از سایت های تجاری كه از تمایلات معنوی بهره وری می كنند و در ضمن ما را از اخبار ادیان، آگاه كرده، لوازم و اشیاء مذهبی را می فروشند و ما را با سایت های دیگر مرتبط می سازند را باید افزود.
مردم در اینترنت مطالب دینی را می خوانند، با دیگران در مورد دین حرف می زنند، متون و اسناد دینی را ذخیره و برداشت می كنند، كتاب ها و اشیای دینی را می خرند، با تورهای مجازی از گالری های مذهبی یا بناهای دینی دیدن می كنند، با استفاده از نمایه های الكترونیكی در متون جستجو می كنند، مراكز مذهبی و دینی را شناسایی می كنند، تصویر رهبران و شخصیت های مذهبی را مشاهده می كنند و... رشد استفاده از اینترنت آنچنان سریع و گسترده است كه تعداد سایت های موجود از توان موتورهای جستجو و سایر راهنماهای آن لاین دیگر بیشتر شده است. هیچ كس نمی تواند پا به پای این تحولات حركت كند. آگاهی بیشتر در خصوص حضور دین در اینترنت مستلزم تحلیل محتوای سایت ها، گروه های خبری، چت روم ها و... است.
رسانه ها در انتقال اطلاعات بی طرف نیستند. آنها این پیام را به انحاء مختلف در قالب هایی می ریزند كه جهان بینی های ما را تحت تأثیر قرار دهند. رسانه ها مفاهیم و برداشت های شخصی ما ایده های مربوط به روابط انسانی و اجتماعی و ماهیت واقعیت را تنظیم و تعدیل می كنند
●استحاله «خود» در فضای مجازی
ساختار و تنوع شیوه های تعامل در اینترنت تجربه اجتماعی افراد در شبكه را به گونه ای متحول می كند كه بر درك آنها از ماهیت خودشان به مثابه انسان تأثیر می گذارد. روابط اجتماعی ما روز به روز متعدد تر و متنوع تر می شود. در عین حال، ذهنیت و ذهن گرایی عمق بیشتری می یابد و هستی روزمره ما روز به روز تكه تكه تر می گردد. ما از خانه، اداره و اتومبیل خود به جهان كشیده می شویم و در عین حال، همزمان به گونه ای عمیق تر وارد ذهن مان می شویم. اینترنت به مثابه یك ابزار، این الگوی دوقطبی را بسط می دهد.
عده بسیاری از مردم در حال حاضر ساعت ها از وقت خودشان را در فضای مجازی یا اینترنت می گذرانند: از ایمیل كردن تا چت های همزمان با غریبه ها. در تمام این موارد، ارتباط به انحاء مختلف تحت تأثیر برخی ویژگی ها و عوامل اینترنتی قرار می گیرد كه از آنها گریزی نیست، گمنامی، چندگانگی، اغفال و تقلب از جمله این ویژگی ها و عواملند.
اینترنت نخستین وسیله ارتباط جمعی است كه هم از طریق فنی و ابزاری و هم از طریق مقولات اجتماعی، گمنامی را تشویق می كند. اكثر كاربران را با دانش فنی درست می توان در اینترنت شناسایی كرد، اما بولتن های الكترونیك، نقل و انتقال اخبار و چت روم ها معمولاً تحت لوای یك اسم مستعار و معمولاً جعلی انجام می گیرد. افزون بر این، شیوه ارتباط، متنی است. به معنای دقیق كلمه، اینگونه ارتباط، محدود و كاملاً تحت كنترل افراد است. بر اساس قوم نگاری اینترنتی، كاملاً روشن است كه این گمنامی، بخشی از تمایل فضاهای مذكور برای تعامل اجتماعی است. اینترنت به شركت كنندگان اجازه می دهد تا به جای آنكه خود را در به اصطلاح «زندگی واقعی» سرگرم كنند، از خود، رفتارهای مخاطره آمیز نشان دهند.
مردم در اینترنت با آرامش بیشتری دیدگاه ها و احساسات خود را از عصبانیت حاد گرفته تا تمایلات جنسی، ابراز می كنند. آنها از هویت های خیالی استفاده می كنند و همواره در جست وجوی ابعاد پنهان و ناشناخته زندگی اجتماعی، شخصیت و ذهنیت خود هستند. آنها می توانند این كار را به روش های مختلف در بافت های گوناگون آن لاین به طور همزمان یا پیوسته انجام دهند. در هر مورد بدون اینكه خود، حضور داشته باشند، فضایی پارادوكسیكال برای اظهار خود ایجاد می كنند.
اینترنت برای افرادی كه چندان تمایلی به نشان دادن تیپ ظاهر یا توانایی های خود ندارند یا از محدودیت های ناشی از نحوه قضاوت افراد در مورد خود ناراحت هستند، فضای آزادی را فراهم كرده است.
شگفت آنكه از نگاه برخی افراد، ابراز وجود از طریق متن و كلمات دیجیتالی، در قیاس با حضور فیزیكی در عالم خارج، به واقعیت نزدیك تر است.
افزون بر این، یكی از محققان برجسته حوزه اینترنت و روان شناسی به نام شری تركل معتقد است كه اینترنت، كاركردی درمانی دارد. این وسیله افراد را از برخی ناملایمات زندگی واقعی می رهاند و به آنها امكان می دهد به شیوه ای خلاقانه به مسائل شخصی شان بپردازند و از همه مهمتر، اینترنت فضایی برای رشد افراد است. برای مدتی، فرد نیمی از خود را از دیگران پنهان می كند و مدتی بعد با آنها وارد گفت وگو می شود.
همه میزگردها به گفته تركل، فراخوانی برای پیوستن به كنشی جمعی و كاملاً غیرقابل پیش بینی است. «خودها» با صرف پیوستن به اجتماع گفت وگوكنندگان آن لاین، مفهوم ارتباط و چه بسا همراه شدن با دیگران را تجربه می كنند. آنها بر خلاف تماشاگران تلویزیون حق دارند زمان و شیوه مشاركت خود در اینگونه گفت وگوها را خود تعیین كنند.
اما درعین حال، تركل خطرات ناشی از گمنامی و بازی كردن با هویت های چندگانه را نیز خاطرنشان می كند. مشاركت كنندگان ممكن است از اینترنت برای اغفال دیگران و خود به انحای مختلف سوءاستفاده كنند. گفت وگوهای آشفته و خامی كه در بسیاری از چت روم ها انجام می گیرد، پاسخی اجتماعی و حفاظت شده به نبود مبانی سنتی اعتماد در اینترنت است. اینترنت، فرصت فراخ تری را برای شیوه های جدید گفت وگو با خود از طریق ابزارهای جدید گفت وگو با دیگران فراهم می كند.
تركل همچنین معتقد است كه ارتباطات كامپیوتری به ابزارهای آموزشی جدیدی برای ساختن و بازسازی خود تبدیل شده اند. او بر اساس گرایش های پساتجددگرایانه اش بر آن است كه رفاه روزافزون ما، همزمان با اشكال گوناگون فناوری در حوزه احتمالات اجتماعی و پیدایش «خود»های چندگانه آن لاین، به تدریج ما را به سوی مفهومی كاركردی تر و غیرمتمركزتر از خود سوق می دهد. زمانی كه ما در كشاكش دو عالم مجازی و حقیقی سرگردانیم، خود وحدت گرایی مدرن، راه را برای پیدایش مفهومی تركیبی و ساختارمند از هویتی شخصی هموار می كند، اما زمانی كه افراد برای بیان و تقویت حیات دینی و مذهبی خود به سراغ اینترنت می روند، چه اتفاقی می افتد؟ واقعیت آن است كه آنها تا اندازه ای به صرف قرارگرفتن در معرض یك ابزار، وارد تعامل دیالكتیكی مفاهیم متغیر مربوط به «خود» - آن هم در پرتو الگوهای متغیر و چارچوب های اجتماعی- می شوند. به سخن دیگر، روابط مذهبی در اینترنت نیاز به ایدئولوژی ها، كنش ها و مؤسسات مذهبی دوره پیشامدرن را به شدت افزایش می دهد. این نیاز، خود ناظر به نیازهای یك دنیای اجتماعی كاملاً انعكاسی و استفاده از سایر ویژگی ها و امكانات این فناوری (اینترنت) با هدف مقاومت در برابر یا دگرگون سازی پیامدهای الزامات اجتماعی است. به طور كلی می توان گفت كه مطالعه «دینداری مجازی» دریچه ای خاص و بی نظیر را به تحولات و برآیندهای تمام صور و اشكال گوناگون حیات دینی و معنوی می گشاید. این مطلب همچنین بدان معناست كه كاربران دینی اینترنت، صرفاً می توانند از پیامدهای اجتماعی عملكردهایشان آگاه باشند و از آنها به كلی دوری نگزینند.

نویسنده: لورن دوسن
مترجم: علیرضا رضایت
منبع: www.cesnur.org

منبع : روزنامه همشهری