پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا

نخستین روزنامه نگار مشروطه خواه گیلان


نخستین روزنامه نگار مشروطه خواه گیلان
تاریخ پر رمز و راز، نوستالژیك و درس آموز جنبش مشروطیت در سینه پراندوه و در بطن دردناك خویش؛ گذشته از روایت آشكار و پربار در باب مبارزات و مجاهدت های چهره های مشهور و مثال زدنی روایتگر مشروطه خواهان بی نام و نشانی است كه به رغم كنش های بسیار در این نهضت برای تحقق عدالت و آزادی، اینك به صداهای خاموش پیوسته اند و در میانه انبوه نوشته ها، گفته ها و تحقیقات تاریخی صدایی از آنان به گوش نمی رسد. یكی از آنان مبارز پرشور شیخ میرزا ابوالقاسم افصح المتكلمین املشی مشروطه خواه گیلانی و نخستین روزنامه نگار گیلان است. شیخ افصح انقلابی آزادیخواه؛ عالمی نواندیش و مصلح دینی و اجتماعی و از پیشگامان جنبش مشروطیت در منطقه گیلان و از انقلابیون و مصلحان حوزه دیده و سنت خوانده ای بود كه سودای ترقی وطن و تعامل دین با مناسبات خرد و عقلانیت و مقتضیات عصر جدید در سر داشت. با داشتن این پیشینه ذهنی بود كه با تاسیس روزنامه خیرالكلام نخستین گام ها را در این مسیر برداشت. شیخ افصح املشی را باید بنیانگذار مطبوعات در گیلان دانست هر چند زندگی او در هاله ای از ابهام و نادانستنی های تاریخی قرار دارد اما مرحوم شیخ بهاءالدین املشی (میزان) خواهرزاده مجاهد و دانشمندش كه او نیز از مشروطه خواهان گیلان و عضو هیات اتحاد اسلام و از همرزمان كوچك جنگلی و نیز هم سلول مشروطه خواه نامدار میرزاحسن رشدیه بنیانگذار مدارس به سبك جدید در ایران بود در كتاب گوشه هایی از تاریخ گیلان، خال نستوه اش یعنی شیخ افصح املشی را اینگونه به ما شناساند:
«میرزا ابوالقاسم معروف به ملاباشی ملقب به افصح المتكلمین از اهالی رانكوه قصبه املش بوده كه معمولاً در تهران و رشت اقامت می گزید، مردی بود از هر جهت به زیور طبع آراسته، دارای حسن خط در نسخ و نستعلیق و صاحب اطلاعات در ریاضی و هیات و نجوم و ادبیات فارسی و عربی.»۱
«خیرالكلام»، «ساحل نجات» و «راه خیال» سه روزنامه ای بود كه شیخ افصح در اوان خیزش مشروطیت مدیریت آنها را به عهده داشت.
۱ـ خیرالكلام: كه باید ظاهراً متخذ از عبارت خیرالكلام ماكل و مادل باشد اولین روزنامه ای بود كه او مدیریت آن را به عهده داشت و آن را در سال ۱۳۲۵ قمری یعنی یك سال پس از امضای فرمان مشروطیت در رشت انتشار داد. پس از نشر ۱۲شماره به علت مخالفت امیرخان سردار حاكم گیلان با مدیر روزنامه، وی به ناچار برای دادخواهی رشت را ترك نموده و به تهران مهاجرت كرده و از این رو چند شماره خیرالكلام در تهران انتشار یافته و مجدداً پس از بازگشت افصح به رشت روزنامه تا سال چهارم در رشت منتشر گردیده است. شماره ۱۳ سال اول خیرالكلام مورخ ۲۵ ذیحجه ۱۳۲۵ قمری اولین شماره خیرالكلام است كه در تهران انتشار یافته و تا ۱۹ ادامه داشته است. مندرجات این چند شماره بیشتر تظلم و دادخواهی دبیرروزنامه از حاكم گیلان است. در آن هنگام جراید دیگر پایتخت نیز با مدیر روزنامه خیرالكلام همصدا شده و اظهار تنفر از اعمال امیرخان سردار نموده اند منجمله مدیر روزنامه متمدن در شماره ۵۲ سال اول مورخ پنجشنبه ۱۷ محرم ۱۳۲۹ قمری شرحی به عنوان تظلم به امضای ۱۷ نفر از مردم انزلی چاپ كرد.۲ محمدصدرهاشمی در تاریخ جراید و مجلات ایران درباره دستگیری و كتك زدن افصح و دیگران می نویسد: «قبل از آمدن افصح به طهران یعنی در شوال ۱۳۲۵ قمری وی به اتفاق چند تن از مشروطه طلبان رشت گرفتار عذاب و شكنجه امیراعظم گردید. حاكم مستبد گیلان افصح را به چوب بسته تا توانسته است او را چوب زده و او و یارانش را به زندان افكنده و احدی را پیش آنها راه نداده است. عیال افصح از رشت نامه ای به عنوان تظلم خواهی برای روزنامه مساوات فرستاد كه این روزنامه آن را در شماره ۶ سال اول مورخ ۱۷ شهر شوال ۱۳۲۵ قمری درج كرده است. در نامه مذكور افصح واعظ وكیل روزنامجات و مدیر روزنامه ساحل نجات و خیرالكلام گیلان معرفی شد.»
روزنامه خیرالكلام در ۴ صفحه به قطع وزیری با چاپ سربی طبع می گردید. قیمت اشتراك ۲۵قران و قیمت تك نمره رشت ۲ شاهی بود. مندرجات روزنامه پس از درج مقاله اساسی عبارت است از اخبار شهری و مقالات مختلف متضمن دادخواهی، مكتوبات از نواحی مختلف گیلان و گاهی اشعار و اعلانات نیز در روزنامه درج است. افصح در نخستین شماره خیرالكلام مردم را به گرامی داشتن روز ۱۴ج۲ـ ۱۳۲۴ كه دستخط آزادی به ملت اعطا گردید دعوت كرد. درباره اینكه به ما آزادی داده اند نوشت: «راستی ما چه وقت بنده شدیم چه شد كه آزاد گردیدیم؟ از همان وقت كه آزادیمان را با دو دست تحویل روسایمان دادیم و آنها شدند آزادمطلق و ما بنده زرخرید حال از كرده خود پشیمانیم و توبه كرده ایم كه دیگر آزادیمان را به كسی تعارف نكنیم ـ اكنون كه داده خود را پس گرفته ایم. چهارذرع بالا رفتیم و آنها همین قدر پایین آمدند تا آنكه همه شدیم انسان و حقوق یكسان.» خیرالكلام یك بار دیگر در ذیقعهده ـ ۱۳۲۸ ه.ق به دستور بهاءالسلطنه، فرماندار رشت توقیف شد و پس از شكایت مدیرش به تهران به دستور وزارت معارف آزاد گردید.۳
۲ـ ساحل نجات: هفته ای دوبار در انزلی چاپ می گردید. ارزش هر شماره ۳ شاهی بود. در سرلوحه روزنامه عبارات زیر خوانده می شد: روزنامه آزاد ملی ـ علمی ـ ادبی ـ تاریخی كه از حمایت مشروطه و عدالت سخن می گوید. از روزنامه ساحل نجات هفت شماره بیشتر منتشر نشد. شماره اول آن در ۱۳۲۵ انتشار یافت. مرحوم افصح در سال ۱۳۳۸ قمری مجدداً ساحل نجات را به طور روزانه در شهر رشت انتشار داد.
۳ـ راه خیال: این روزنامه با چاپ سنگی در رشت منتشر می گردید. شماره اول این جریده بعد از توقیف آخرین شماره خیرالكلام انتشار یافت. تاریخ اولین شماره این روزنامه اول شعبان ۱۳۲۹ هجری قمری می باشد. شیوه مطبوعاتی و مشی سیاسی شیخ افصح مقبول بسیاری از انقلابیون و مشروطه خواهان قرار گرفت چنانكه روزنامه صدای رشت كه به مدیریت ع. احمدزاده هفته ای سه شماره از محرم ۱۳۲۹ قمری با چاپ سربی در رشت منتشر می شد بر طبق رویه و مسلك افصح المتكلمین بود.
مجید وثوقی املشی
پی نوشت ها:
۱- گوشه هایی از تاریخ گیلان، بهاءالدین املشی (میزان) به كوشش محمدهادی میزان با مقدمه: حبیب یغمایی، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران ۱۳۵۲
۲ـ محمدصدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران
۳ـ گیلان در جنبش مشروطیت، ابراهیم فخرائی
منبع : روزنامه شرق


همچنین مشاهده کنید