پرورش گل شمعدانی

گل شمعدانیPelargonium
شمعدانی گونه ای است از خانواده ژرامیناسه Geraminaceae . این گیاه بومی آفریقای جنوبی است .در حدود ۲۲۰ گونه و ۵۰۰۰ – ۶۰۰۰ واریته دارد ، که غالب آنها جنبه بوته دارد و در گلکاری چندان مورد توجه نیستند .
ارقام شمعدانی که در باغبانی مورد استفاده است اکثرا برای گل آنها و عده ای برای برگهای زینتی آن و برخی نیز از عطرشان کاشته می شود .
انواع شمعدانی هائی را که در گلکاری مورد استفاده قرار می گیرند به چهار طبقه تقسیم می نمایند :
▪اول – جنس شمعدانی معمولی p.x hortorum: که در چنس شمعدانی معمولی هورتوروم مجتمع شده اند . بیشتر در باغات و باغچه ها کشت می شود .
در این جنس ، گونه شمعدانی معمولی زونال zonale که در روی برگ آنها حلقه تیره رنگی بشکل نعل مشاهده میشود مورد استفاده است .
گلها به رنگهای قرمز ، صورتی ، سفید ، کم پَر ، پُرپَر ، دیده می شود .
گونه حلقه ای یا زونال zonale دارای واریته های متعددی است و رایران اکثرا ازارقام زیر استفاده میشود .
۱ - شمعدانی حرامزاده : پاکوتاه و دارای گلهای قرمز و خیلی پرگل است .
۲ – شمعدانی یهار هلوئی : واریته ای است به ارتفاع ۴۰ – ۵۰ سانتیمتر ، برگها درشت گلها صورتی مایل به نارنجی
۳ – شمعدانی سفید : برگها کوچک ، گلها سفید کم پر یا ر پر .
۴ – شمعدانی نقره ای : اطراف برگها در این واریته به رنگ سفید نقره ای و وسط آن سبز رنگ و گلها برنگ قرمز تند است .
۵ – شمعدانی ترمه ای : در این واریته حلقه وسطی دایره ای شکل به رنگ زرد مایل به قرمز و خود برگها به رنگ زرد تیره میباشد .
گلها به رنگ صورتی تند و کم پَر است . برگهای این واریته زینتی میباشد .
۶ – شمعدانی طلائی : برگها به رنگهای زرد و سبز است . گلها قرمز و پرپر .
در این دسته حلقه وسطی برگها در بعضی بکلی از بین رفته و در برخی کاملا نمایان است .
▪دوم – شمعدانی پیچ یا شمعدانی برگ عشقه ای p.peltatum: شاخه های این نوع شمعدانی نازک و بعضی از ارقام آن بطول یک متر یا بیشتر می رسد .
سوم – شمعدانی اژدر p.domesticum: که بیش از یک واریته از آن بنام شمعدانی گل درشت grandiflorum در ایران کشت نمی شود . بلندی این واریته ۵۰ – ۶۰ سانتیمتر است .
برگها درشت ، به رنگ سبز تیره و چین دار ، گلها درشت به رنگهای مختلف قرمز ، زرد ، بنفش ، و سفید ، یک رنگ و یا دو رنگ می باشد .
چهارم – شمعدانی عطری p.capitatum: برگها کرکدار و دارای عطری است شبیه عطر گل سرخ و برای تهیه اسانس از آن استفاده میشود . گلها کوچک برنگ ارغوانی .
گل شمعدانی عطری در درجه دوم اهمیت قرار دارد .
روشهای کاشت : کوشش یک باغبان مجرب بر این است که شرایط مطلوب برای هر گیاه را بقسمی فراهم کند که آن گیاه بتواند حد اکثر ظرفیت خود را آشکار سازد .
هر گیاه به چهار ماده اصلی و اساسی که عبارتند از: هوا ، آب ، غذا و نور احتیاج دارد
شناخت محیط طبیعی هر گیاه راهنما و کمک ارزنده ای برای باغبان است .
ولی تصور اینکه شرایط طبیعی همیشه کمال مطلوب میباشد اشتباه بزرگی است .
گیاهان وحشی به شرایط سخت و نا پایدار مقاومت و سازگاری پیدا کرده اند و قادر به ادامه زندگی و تولید مثل می باشند .
درحالیکه گیاهان اهلی در نتیجه دورگ گیری و انتخاب بعضی از صفات مورد نظر ، خاصیت مقاومت خود را به مقدار زیاد از دست داده اند .
بهمین دلیل نباید تصور کرد که چون شمعدانی به شرایط نا مساعد مقاوم است ، نباید شرایط بهتری برای آنها مهیا نمود .
●شرایط لازم برای شمعدانی بشرح زیر است :
▪خاک : خاک مناسب شمعدانی خاکی است که اگر آنرا در دست بفشاریم به زحمت بهم بچسبد یعنی کمی سنگین باشد . اگر زیاد بهم بچسبد معلوم می شود رس آن زیاد است و خاک تکه ته می شود .اگر به آسانی دانه های خاک از هم بپاشد معلوم می شود خیلی سبک است و مناسب شمعدانی نیست .
خاک شمعدانی تشکیل میشود از یک قسمت خاک برگ پوسیده ، دو قسمت خاک مرغوب باغچه ، و یک قسمت شن زبر و یک قسمت کود گاوی پوسیده .
در نقاطی که تابستان خیلی گرم دارد ، %۵۰ از خاک گلدان از تورب توصیه می شود .
برای اینکه رطوبت را بهتر نگهدارد .
هرچند تورب زیاد و خاک برگ زیاد مانع رشد شمعدانی است زیرا ترشی ( اسیدیته ) خاک را بالا میبرد ( اسیدیته برای شمعدانی باید بین شش و نیم تا هفت باشد ) .
▪غذا : همانطوریکه می دانید کود فسفره برای تقویت ریشه و کود ازته برای ازدیاد شاخ و برگ و کود پتاسی برای تولید گل و میوه مفید است .
تناسب این عناصر موثرتر از میزان مواد غذائی است .باید توجه داشت اگر یکی ازاین عناصر زیاده ازحد به شمعدانی داده شود ، برای شمعدانی مضر است .
اگر با دادن کود دامی ، کود ازته هم زیاد بدهیم ، شاخه های شمعدانی طویل می شود و برگها هم بزرگ می گردد .
و این همان گلدانهائی است که باغبان به آنها گرسنگی می دهد و مدتی به آنها کود نمی دهد ، بطور خلاصه از اردیبهشت تا مهر ماه هر ماه یکمرتبه باید کود تجارتی به شمعدانی داده شود.
ودر زمستان از کود دادن باید خودداری کرد .
کود را موقعی به گیاه می دهند که ریشه گلدان را پُر کرده باشد .
▪آب : شمعدانی در اعضاء خود آب را ذخیره می کند .
این گیاه خیلی سریع و بمقدار زیاد می تواند آب را جذب کند .
بهمین دلیل است که وقتی خاک خیس است باوجودیکه آب زیاد برایش مناسب نیست معذالک آنرا جذب می کند ( در صورتیکه برای اغلب نباتات این آب زیاد ضرر میرساند ) در هر حال در تابستان موقعی که بوته شمعدانی گل دارد به آب نسبتا زیاد احتیاج دارد .
در روزهای کوتاه زمستان و در حرارت کم ، آب دادن را برای چند هفته باید قطع کرد .
ولی وقتی گیاه در حال فعالیت است هیچوقت نباید رطوبت خاک قطع شود .
وقتی شمعدانی کاملا خشکی می بیند پوست ساقه سفت و خشبی می شود و عده ای از ریشه های لطیف و سفید رنگ از بین میروند .برگرداندن این حالت بحالت اولیه خیلی طول می کشد .
در شمعدانیهای گلدانی باید طوری آب داد که خاک گلدان کاملا خیش شود و بعد از آن هروقت خاک کاملا خشک شد باید آب داد.
میزان و موقع آب دادن بستگی به وضع خود گیاه و حرارت هوا و رطوبت جوی دارد .
در روزهای خیلی گرم یا روزهائی که بادهای خشک می وزد ، در وسط تابستان به شمعدانی باید روزی دو مرتبه آب داد .
وقتی شدت نور کم است یا رطوبت زیاد است اصولا گیاه به آب نیاز ندارد .
اگر شدت آفتاب زیاد است بهتر است به گلدانها سایه بدهند تا به این وسیله تعریق در نبات کم شود و این کار بهتر از آن است که مرتبا به گلدانها آب بدهند .
ارقام شمعدانی عطری و پیچ و اژدر نسبت به شمعدانی معمولی بیشتر به آب احتیاج دارند .
▪هوا : می گویند شمعدانی رطوبت جوی را لازم ندارد .
این صحیح است ، شمعدانی مثل سرخس ، گلخانه مرطوب را دوست ندارد .
ولی نباید محیط هم زیاده از حد خشک باشد .
بنظر می آید خیلی از شمعدانیها هوای خشک را می پسندند وعده کمی هم حتما خشکی زیاد هوا را لازم ندارند .
رطوبت جوی برای گیاه شمعدانی مضر نیست . ولی برای غنچه ها ضرر دارد .
در آخر روز که حرارت پائین می آید ، رطوبت زیاد می شود و در شب ممکن است گلبرگها مرطوب شوند و گلها بگندد .
بهتر است آبپاشی در صبح انجام شود که تا عصر رطوبت روی گلها خشک شود و همچنین در منزل در عصر پنجره ها را باز کنند تا رطوبت اضافی بیرون برود .
رویهمرفته جریان هوا خیلی از ناراحتی ها را از بین می برد .
▪روشنائی :
هرچند وطن اصلی شمعدانی سرزمین آفتاب درخشان است ولی شمعدانی که در منزل و باغچه عمل میآورند به نور شدید احتیاج محدودی دارد .
شمعدانی در محل سایه و قسمت شمالی ساختمان گل نمی کند و همچنین گوشه ای تاریک محل مناسبی برای کاشت شمعدانی نیست .
در نقاط سایه شاخ و برگ آن زیاد شده و شاخه هایش طویل و آبکی میشود .
اگر در گلخانه و یا در تابستان سایه به آن ندهیم رنگ براق شمعدانی از بین می رود .
نقاط کاملا آفتابی چه در گلخانه و چه در خارج گلخانه برای شمعدانی مضر است .
▪حرارت :
حرارت مطلوب برای شمعدانی بین ۱۳ – ۱۸ درجه سانتیگراد است .
هرچند در حرارتهای بالا هم زنده میماند .
حرارت بین ۴۳ – ۴۴ درجه کلیه ارقام شمعدانی را از بین می برد .
حرارت مناسب برای شمعدانی عطری و اژدر بین ۷ – ۱۴ درجه سانتیگراد است که در این حرارت ها بهتر رشد می کند .
بعضی از ارقام شمعدانی زونال یا حلقه ای تا ۱۰ درجه سرمای زیر صفر را هم تحمل می کنند .
▪گلدانها :
گلدانهای سفالی برای شمعدانی مناسب است .
مخصوصآ در گلخانه ها اگر شمعدانی را در گلدان کوچکتر بکارند مناسب تر است تا گلدان های بزرگنر .
وقتی قلمه ها ریشه دار شدند باید آنها را در گلدان استکانی ( ۵ سانتیمترقطر دهانه ) کاشت و بعد از گلدان اولی به گلدان فرنگی کوچک ( ۷ – ۵/۸ سانتیمتر قطر دهانه ) منتقل کنند .
خاک گلدان باید کمی سفت و با ثبات باشد . یعنی مقدار رس بیشتر از حدی باشد که قبلا گفته شده .
نه اینکه سخت و سفت و سنگین باشد .
تعویض گلدان وقتی انجام می شود که ریشه ها بتازگی به بدنه گلدان رسیده باشند ، نه اینکه صبر کنند تا علائم گرسنگی در گیاه ظاهر شود .
موقع گل کردن بوته جوان در گلدان بتدریج عوض می شود احتیاجی به کود اضافی نیست .
اندازه گلدانی که گیاه در آن گل می کند بستگی به واریته شمعدانی دارد .
بعضی در گلدان کوچک و بعضی در گلدان فرنگی بزرگ و عده ای در گلدان خیاری ( ۱۷ سانتیمتر قطر دهانه ) خوب گل میکنند .▪متوقف کردن رشد بوته ها :
بیشتر انواع شمعدانی را اگر بحال خود بگذارند یک ساقه اصلی می دهد و وقتی این ساقه رشد کافی کرد ، که اغلب گل هم ندارد ، شاخه های اطراف بیرون می آیند .
این وضعیت رضایت بخش نیست .
ولی اگر سر ساقه اصلی را ببریم یعنی پنسمان کنیم ، دو جوانه نزدیک محل قطع رشد می کنند و اینها هم بنوبه خود تا حدی رشد کرده و از آن ببعد شاخه های جانبی رشد می کنند .
منظور از متوقف کردن رشد ، هم آهنگ و هم زمان کردن رشد جوانه ها می باشد .
شروع رشد شمعدانی در بهار و توقف در رشد و تولید گل آن در اواسط تابستان است .
و شروع مجدد رشد در موقع کوتاه شدن روز یعنی پائیز است .
موقع قلمه گرفتن ، معمولا در آخر مرداد و اوائل شهریور می باشد که گیاه مادری از قدرت و قوت کاملی برخوردار است .
قلمه هائی که گرفته میشود در آخر مهرماه دارای ریشه کامل می باشند و می توان آنها را در گلدان ۵/۸ سانتیمتر قطر کاشت .
در همین موقع که قلمه های ریشه دار جابجا میشود و باید از نقطه نموی قلمه ، سربرداری ( پنسمان ) شود .
شاخه هائی که قبل از نیمه زمستان رشد می کنند از رشد دو یا سه جوانه چانبی سرچشمه می گیرند .
رشد زیاد شاخه ها تا اوایل بهمن ماه احتمالا شروع نمی شود .
در این موقع در ظرف چند هفته شاخه های جوان جانبی شاخه های مجددی میدهند که دو یا سه بند دارند . اینها هم باید سر برداری ( پنسمان ) شوند .بنابراین برای تقویت بوته باید سعی کرد که شاخه های بیشتری ایجاد گردد .
در اواخر اسفند رشد شاخه ها و ریشه ها زیاد می شود و در این موقع است که تغییر اندازه گلدان لازم میباشد . باید بوته ها را به گلدانی که قطر دهانه آن ۱۱ سانتیمتر باشد منتقل نمود .
این تغییر گلدان ممکن است رشد بوته را مجددآ متوقف کند .
در اواسط فروردین اگر رشد خیلی زیاد است قسمتی از سرشاخه ها باید سر برداری شود و این آخرین پنسمان است .در اواسط خرداد بوته باید در یک حالت کامل باشد .
بعضی از انواع شمعدانی ها بیش از یک یا دو ساقه نمی دهند ولی بعصی پُر شاخ و بگند و احتیاج زیادی به سربرداری ندارند . فقط ممکن است گل دادن بوته را به عقب بیاندازد .
معمولا شمعدانی هائیکه یک ساقه راست دارند را پنسمان میکنند ولی مثلا در شمعدانی پیچ این کار معمول نیست ولی شمعدانی های معمولی و بعضی از شمعدانیهای اژدر را می توان با سربرداری فرم داد .
●گل گرفتن زمستانه
شمعدانی پیچ و عطری در تابستان گل می کنند و وقتی روزها کوتاه می شوند گل کردن آنها قطع میگردد .
شمعدانی اژدر ، در اواخر بهار و اوائل تابستان فقط یکمرتبه گل می کند .
ولی شمعدانی معمولی زونال طبیعتآ همیشه دارای گل است و حالت خواب لازم ندارد .
ولی این موضوع باین معنی نیست که اینها در نقاطی که زمستان سرد و ابری و تاریک دارندگل کنند . اما مسلم است که در اوایل زمستان اگر حرارت لازم ، آب کافی و نور لازم در اختیار بوته باشد شمعدانی ها در دیماه هم گل دارند .
برای اینکه بهترین نتیجه در زمستان گرفته شود ، باید قلمه ها را در اسفند و فروردین بزنند و بنا براین بوته ها در گلدان ۵/۱۲ سانتیمتر در پائیز گل می کنند .
تمام جوانه های گل باید تا شهریور و یا اواسط مهر بریده شود . یعنی تا موقعی که رشد گیاه ادامه دارد.
▪عمل آوردن شمعدانی در هوای آزاد :
تمام ارقام شمعدانی را در مناطق معتدل میتوان در هوای آزاد کاشت و عده کمی از آنها طاقت سرما را دارند و بقیه را باید در موقع شروع سرما به گلخانه برد تا از سرما محفوظ باشند .
شمعدانی زونال یا حلقه ای و شمعدانی پیچ برای کاشت در حاشیه ها مناسبند .
ولی شمعدانی عطری و اژدر مناسب نیستند .
در حاشیه ها نباید ارقام مختلف زیادی را باهم کاشت و حتی الامکان باید حاشیه عریض باشد تا رنگ گلها بیشتر و بهتر جلوه کند .
معمولا دو یا سه واریته اصلی در یک حاشیه ندرتا بنظر خوب می آیند .
حاشیه شمعدانی باید در آفتاب کامل در تمام روز قرار گیرد البته در وسط روز کمی سایه داشته باشد بهتر است .
در محل سایه شمعدانی بعوض گل کردن شاخ و برگ زیادی تولید می کند .
خاکهائی که کود زیاد خورده اند و غنی هستند بوته را بیشتر قوی می کنند و عوض اینکه بوته به گل بنشیند شاخ و برگ زیادی میدهد .
خاکهای اسیدی مانند خاک جنگل هائی که به بتازگی به باغ تبدیل شده اند نتیجه مطلوبی برای شمعدانی ندارند .
خاکهای لیمونی رسی برای شمعدانی خیلی مناسب است .
●آفات ، بیماریها و اختلالهای فیزیولوژیک :
شمعدانی نسبت به گیاهان زینتی دیگر نسبتآ قویتر و به آفات و بیماریها و اختلالهای فیزیولوژیک مقاوم تر است .
بوته هائی که خوب عمل آمده باشند کمتر به بیماریها مبتلا میشوند تا آنهائی که ضعیف و زجر کشیده هستند . اساس همه پیشگیریها عمل کشت است .
نور ، هوا ، حرارت و آب همیشه باید با احتیاج گیاه تناسب داشته باشد .
شمعدانی مورد حمله تعداد زیادی از آفات ، بیماریها ، ویروس ها ، باکتریها، و نماتودها قرار می گیرند که مهمترین آنها عبارتند از : شته های گیاهی ، کنه ها ، شپشک ها ، حلزون ها ، گال برگ ، بیماری های ویروسی و غیره .
بیماری های ویروسی که توسط حشرات مکنده ( شته ها ، زنجره ها ) و یا ابزارهای باغبانی ( قیچی ، چاقو و بیلچه ) منتقل می شوند و معمولا بدون درمان میباشند .
در بیماریهای ویروسی روی برگها رگ های بی رنگی آشکار می گردند و در آخرین مرحله زیان بیماری همراه پیچیدگی برگ می باشد .
اگر برگ را مقابل آفتاب نگاه داشته و به آن نگاه کنیم سلولهای مرده در برگ مشاهده میشود .
متاسفانه تشخیص این بیماری در مراحل اولیه بسیار مشکل است و زمانی آثار و علائم آن آشکار میشود که درمانی به غیر از کندن و سوزانیدن ندارد .
برای پیشگیری از بیماریهای ویروسی در مرحله اول باید حشرات ناقل ( شته ها ، زنجره ها ) را نابود کرد و در مرحله دوم وسائل و ابزار باغبانی را هنگام قلمه زدن ضدعفونی کرد .
▪گال برگ :
عامل ایجاد کننده گال برگ نوعی باکتری می باشد .
در برگها تولید تاول کرده و برگها را بشکل گل کلم در می آورد و باعث فساد برگها در نزدیک خاک و ریزش آنها می شود .
این بیماری نیز غیر قابل درمان بوده و باید بوته های مبتلا را از بین برد .
▪سیاه شدن ساقه و برگ ها :
این حالت در اثر بیماری قارچی پیتیوم pythiumبوجود می آید .
این بیماری باعث سیاه شدن انتهای قلمه در نزدیک سطح خاک میشود و در مدت کمی به سایر بوته ها سرایت می کند .
در این صورت بمحض اینکه بالای طوقه قهوه ای رنگ شد قلمه ها را باید بیرون اورده و آنها را از بین برد .
این بیماری فقط زمانی آشکار می شود که پوست ساقه صدمه خورده باشد .
ساقه های نرم و آبدار قلمه ها بیشتر مبتلا به این بیماری میشود .
در محیط مرطوب و رطوبت زیاد خاک ، اغلب قلمه ها به این بیماری مبتلا می گردند .
چاقو باید تیز باشد تا ته قلمه را خرد نکند و مقطع قلمه صاف باشد و ضمنا از آب دادن زیاد باید خودداری کرد .
▪افتادن برگ :
در حقیقت نمی توان اسم آن را بیماری فیزیولوژیکی گذاشت .
افتادن برگ واکنش یک گیاه سالم است برای اینکه خود را با شرایط متغیر سازگار کند موقع که تعادل بین روشنائی ، حرارت ، رطوبت و تعریق بهم میخورد و تغییر می کند ، گیاه خودش را با شرایط جدید تطبیق می دهد .
باین ترتیب هر وقت تغییرات قابل ملاحظه ای در حرارت یا شدت روشنائی اتفاق می افتد ، برگها میریزد .
از تغییر ناگهانی شرایط محیط تا حدود امکان باید پرهیز کرد .مثلا گلدانهای شمعدانی را در بهار وقتی از گلخانه بیرون می آورند ، چون به هوای بیرون عادت ندارند ، برگها کم و بیش می ریزند و برگهای جدید خود را با محیط خارج سازگار می کنند .
همچنین تعویض گلدان ممکن است باعث ریختن برگها شود ولی این موضوع زود جبران می شود و برگهای جدیدی بیرون میآید .
به طور آشکار نظیر همین اثرات ممکن است در اشتباهات کشت پیش آید .
گیاهی که خیلی خشک است و یا در زمین غرقاب است برگهایش می ریزد .
اما اینها دلایل غیر طبیعی هستند .
●پژمردگی :
پژمردگی گیاه در روزهای گرم و روشن اتفاق می افتد و این در موردی است که گیاه دارای ساقه های بلند و آبکی است و به طور ناگهانی مواجه با گرما میشود و آنقدر که رطوبت از دست می دهد ، نمی تواند از ریشه آب جذب کند .
در این موارد اغلب برگها و گاهی هم ساقه پژمرده شده و می افتد .
اگر در روزهای گرم اوائل بهار آب سرد به گیاه بدهیم ساقه ها خشبی شده و گیاه در مقابل تغییرات حرارت ناگهانی مقاوم میشود .

برگرفته از کتاب : پرورش گل ها و گیاهان زینتی
نوشته : مهندس منوچهر کارگر