دانشی انباشته از افسانه

● نگاهی به كتاب دهر
آسمان زیباست و این زیبایی ها در تاریكی شب صدچندان می شود. هنگامی كه شب هنگام به آسمان می نگریم، ستارگان همچون مرواریدی زیبا سوسو می زنند و تخیل ما را به پرواز درمی آورند. اما به راستی چرا این ستارگان به ما چشمك می زنند و چرا پایین نمی افتند و اصلاً ستاره ها چیستند؟ این نوار سفیدرنگی كه از یك سر آسمان تا سر دیگرش امتداد یافته چیست؟ در افسانه های ایران آمده است كه یك گاری حامل كاه هنگام حركت از یك سوی آسمان به سوی دیگر، مقداری از این كاه را بر گنبد آسمان ریخته است كه در شب های صاف و بدون ماهتاب به صورت ابری نورانی مشاهده می كنیم.
نام راه كاهكشان یا كهكشان نیز در همین داستان ریشه دارد. اما یونانیان نیز در تفسیر شكل گیری این گردنبند آسمان می گویند روزی «هركول» شیرخوار، پستان مادرش «ژونون» را چنان فشرد كه شیرش به آسمان پاشید و «گالاكسی» را پدید آورد. گالاكسی از كلمه گالاكتوز به معنی شیر مشتق شده است و از دل همین افسانه ها است كه مفهوم كهكشان راه شیری پدید می آید. اما مدت ها طول كشید تا تلسكوپ و دوربین نجومی اختراع شود و دریابند این ابرها در حقیقت اجتماعی از میلیون ها و میلیاردها ستاره همانند خورشید، ستاره منظومه شمسی است.
این كتاب كه در پنج بخش و ۲۳ فصل تنظیم شده است، برای ارائه دركی عمیق تر از پدیده های كیهانی از فیزیك ذرات بنیادی آغاز كرده است تا تعریفی كامل تر از ماده و خواص آن ارائه دهد و مقدمه برای بحث دشوار واكنش های شیمیایی انجام شده در ستارگان و فرآیندهای منجر به آزاد شدن انرژی فراهم شود. گام های عملی برای شناسایی آسمان عنوان دیگر فصلی است كه به مختصات جغرافیایی زمین، طول و عرض جغرافیایی، گاهنامه زمانی و ابزارهای اخترشناسی می پردازد. اما یكی از مهمترین بخش های كتاب كه حدود نیمی از كتاب را به خود اختصاص داده است، بخش برج ها و صورت های فلكی است.
هزاران سال پیش انسان هایی كه در تاریكی شب به آسمان نگاه می كردند و از زیبایی ستارگان و تعداد بی شمارشان شگفت زده می شدند، برای شناخت آسان تر، ستارگان را در دسته هایی و گروه هایی قرار می دادند. معمولاً حضور این ستارگان در كنار یكدیگر تصویرها و شكل های گوناگونی را به ذهن القا می كرد و باعث به وجود آمدن اسطوره ها و افسانه هایی شده و در عین حال منشاء نام این مجموعه ها است. البته باید در نظر داشت كه بسیاری از این مجموعه ها كه صورت فلكی نام دارند، حداقل در نگاه اول شباهت چندانی به آنچه نامگذاری شده اند ندارند، دیگر آنكه این نامگذاری ها بسته به وضعیت اجتماعی و فرهنگی متغیر است. برای مثال طبقه های ممتاز و مرفه جامعه ایرانی مجموعه ای از ستارگان را «هفت اورنگ مهین» می نامیدند، مردم عادی كه آن را به شكل خرس نشسته ای می دیدند «خرس بزرگ» می نامیدند تا از خرس كوچك متمایز كنند.
اما مردمی دیگر آن را به شكل «ملاقه» می دیدند، دیگران نیز آن را «گاوآهن» نامیدند. دلیل این تفاوت نام ها نیز به این دلیل است كه فقط چند صورت فلكی برای همه تصویر یكسانی را تداعی می كنند و بسیاری شباهت چندانی با این نام های افسانه ای ندارند. نكته دیگری كه باید به آن توجه داشت این است كه در بسیاری از موارد ستارگان و اجرامی كه با همدیگر در یك صورت فلكی قرار می گیرند، در عمل هیچ گونه ارتباطی با یكدیگر ندارند و ممكن است میلیون ها سال نوری از یكدیگر فاصله داشته باشند، به همین دلیل هوشمندان دیگر كهكشان ها (در صورت وجود) هنگامی كه به آسمان نگاه می كنند صورت های فلكی را مشاهده می كنند كه بسیار متفاوت از صورت های فلكی ما است.
به لحاظ تاریخی نیز سومریان اولین اقوامی بودند كه ستارگان را در گروه هایی به نام صورت های فلكی دسته بندی كردند. بابلی ها، چینی ها، مصری ها، كلدانی ها، ایرانی ها و یونانی ها نیز در این زمینه تجربه هایی داشتند. حتی امروزه هم بسیاری از نام های صورت فلكی ریشه یونانی یا ایرانی دارد.پس از اختراع تلسكوپ به تدریج بر تعداد صورت ها افزوده و نقشه آسمان كامل شد. هم اكنون «اتحادیه بین المللی اخترشناسان» ۸۸ صورت فلكی را به رسمیت شناخته است. به عبارت دیگر تمام آسمان به ۸۸ صورت فلكی متمایز تقسیم شده است كه مرزهای كاملاً مشخصی دارند. بنابراین هر نقطه ای در آسمان به یكی از این صورت های فلكی مربوط می شود. اما همان طور كه گفتیم نام صورت های فلكی یادآور افسانه های بسیاری است كه كتاب گوشه چشمی به آنها داشته است:
● در افسانه های یونانی آمده است كه «اریكتونیوس» یا «اریگا» پسر «هه مینستوس» یا «ولگان» (آهنگر خدایان) كه مادرزادی چلاق بود، روزی گردونه چهاراسبه را اختراع كرد. او كه بعدها پادشاه آتن شد، نام خود را به صورت فلكی «ارابه ران» تغییر داد.
● در افسانه های یونانی آمده است كه اسب بالدار، «بلرفن» شجاع را به جنگ «كیمیرا» می برد. «كیمیرا» هیولایی بود وحشتناك با سر شیر، بدن بز و دم مار كه از دهانش آتش بیرون می زد. «بلرفن» پس از كشتن «كیمیرا» با اسب بالدار به كوه «المپ» پرواز می كند، اما «ژوپیتر» مگس سمجی را می فرستد تا اسب بالدار را نیش بزند. اسب بالدار از شدت سوزش نیش مگس، رم كرده و «بلرفن» را به زمین پرت می كند و خود به پروازش ادامه می دهد و در آسمان جای می گیرد كه منشاء نامگذاری صورت فلكی «اسب بالدار» می شود.
● «زئوس» خدای خدایان یونانی، خود را به شكل گاو سفیدی درمی آورد تا دل «اروبا» دختر پادشاه «كرت» را نرم كرده و او را مفتون خویش سازد. شگرد «زئوس» كارگر می شود، «اروبا» فریب او را می خورد و در حالی كه بر پشت گاو سفید نشسته است، از كنعان تا كرت را شناكنان می پیمایند. در آنجا زئوس به شكل عقابی در آمده و به وصال دختر پادشاه می رسد و آن گاه به یادبود آن روز گاو را در آسمان آویزان می كند و به این ترتیب صورت فلكی گاو (ثور) شكل می گیرد.
اما برای شناخت اجرام آسمانی روش های دیگری هم وجود دارد از جمله «فهرست ها» یا كاتولوگ های نجومی. شارل مسیه ستاره شناس فرانسوی كه به دنبال كشف ستاره های دنباله دار بود توانست با استفاده از تلسكوپ ۱۰۳ جرم آسمانی شامل خوشه های ستاره ای و ابرهای ستاره ای را در فهرستی تنظیم كند كه به نام خود وی معروف شد. برخی از اینها پس از اختراع تلسكوپ شناخته شده بودند و بعضی ها از اكتشاف های خود او است.
بعدها ستاره شناسان دیگر با تصحیح و اضافه كردن شش جرم دیگر به این فهرست، تعداد جرم های فهرست مسیه را به ۱۰۹ رساندند. در قرن نوزدهم میلادی «یوهان دره یر» اخترشناس دانماركی، فهرست دیگری را به نام «فهرست همگانی نو» تدوین كرد كه با حروف اختصاری NGC نشان می دهند و حدود ۱۰ هزار ابر ستاره ای و خوشه ستاره ای را دربر می گیرد. فهرست «كالدول» نیز فهرستی است كه «پاتریك كالدول مور» ستاره شناس انگلیسی در سال ۱۹۹۵ تنظیم كرد و با حرف C نشان می دهند. این فهرست شامل ۱۰۹ جرم آسمانی است كه در فهرست مسیه از آنها ذكری نشده است. در این فصل ۴۰ صورت فلكی نیمكره شمالی و ۴۸ صورت فلكی نیمكره جنوبی با نقشه و نام ستارگان روشن هر صورت فلكی آمده است.
در بخش چهارم با نام منظومه شمسی، خورشید، زمین، ماه سیاره ها، خرده سیاره ها و غیره بررسی شده اند، اما غافلگیركننده ترین فصل كتاب فرآیند های حیات در زمین نام دارد كه با بحث حیات، مبانی زیست شیمی حیات و... آغاز می شود و با بحث های اخلاقی در مورد كلونینگ و نتیجه انتخابات ریاست جمهوری آمریكا به پایان می رسد كه برای كتابی با عنوان «دهر: پویشی در جهان بیكران» كمی عجیب به نظر می رسد. كتاب به واسطه موضوع انتخاب شده، شیوه نگارش متن و تعداد بسیار زیاد تصویر و حتی شكل صفحه آرایی برای آشنایی مقدماتی آسمان بیكران بسیار مناسب به نظر می رسد.

پویشی در جهان بیكران
حسین سالاری
نشر مهاجر (۸۵)
۳۸۴ صفحه
سلیمان فرهادیان

منبع : روزنامه شرق