گسترش فرهنگ دینی در ایران

این نوشتار سعی برآن دارد كه به اقدامات فرهنگی قشر روحانیت پس از انقلاب اسلامی در كشور بپردازد و در این راستا به شش مورد در عرصه فرهنگی كشور به طور تفصیلی و هشت مورد دیگر به طور مختصر اشاره شده است. البته گرایش مقاله بیشتر به سمت طرح مسائلی است كه غالباً تئوری و فرهنگ آن از ناحیه این قشر آگاه و اندیشمند (حوزه و روحانیت) به جامعه القا شده و در راستای عملی ساختن و اجرایی نمودن آن نیز اقدامات وسیعی انجام گرفته است.
اگرچه ممكن است این اقدامات به نتایج درخور انتظاری دست نیافته، و یا با دسیسه های دشمنان به گرایش های مخالفی كشیده شده باشد.
هدف این نوشتار بیان و یادآوری همان خدمات شایسته و بی هیاهوی فرهنگی روحانیت است كه غالباً با پوشش ها و نقدها وسانسورهای افراد مختلف از داخل و خارج به فراموشی سپرده شده است. چنانكه، رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای (مدظله العالی) در سال های نخست انقلاب همواره نسبت به آن ابرازنگرانی كرده و در سخنرانی مورخ ۱۷/۲/۶۳ فرمودند:«نقش روحانیون در این انقلاب نقش غیرقابل انكاری است هیچ كس هم تاكنون این نقش را انكار نكرده است. البته برای انكار كردن دیر نشده است! دستهای تحریف در جابه جای تاریخ ما از اول تا حال دخالت و اعمال نظر و اعمال نفوذ كرده اند. و این قضیه هم هیچ بعید نیست كه روزی یك عده آدم هایی پیدا بشوند، بنویسند و بگویند كه جامعه علمی اسلامی و روحانیت اسلام در این انقلاب نقش و تأثیری نداشته اند.»(۱)
روحانیت، عنصر اصلی مولد فرهنگ در كشور ما بوده است. ارزش ها و هنجارها، عمدتاً ازطریق روحانیت به جامعه تزریق گردیده و جزو فرهنگ عامه مردم درآمده و گفتار و كردار این قشر معتمد دینی، همواره در طول تاریخ، حجت شرعی و مقبول افراد جامعه بوده است.
این ارتباط وثیق بین مردم و روحانیت، ایجاب می كند كه به نگاهی متأملانه به نقش حوزه در القای فرهنگ عامه، بیندازیم و فلسفه این امر را نیز می توانیم در سخن مولا علی(ع) جویا شویم، كه فرمودند: (اللهم انه لا بدلك من حجج فی ارضك حجه بعد حجه علی خلقك یهدونهم الی و دینك و یعلمونهم علمك كی لایتفرق اتباع اولیائك)(۲)
«خدایا ضرورت است كه در زمین تو حجت هایی باشد كه یكی پس از دیگری بر خلقت فرود آیند، تا آنها را به دینت هدایت سازند و علم ترا به آنها فرا دهند تا بدین طریق موالیان تو را از تفرقه و پراكندگی نجات دهند.»
همه می دانیم كه حجت های واقعی خدا بر روی زمین، انبیاء عظام و ائمه اطهارند(ع) كه به نور علم و معرفت الهی مزین هستند و به معنای حقیقی، منصوب پروردگارند ولیكن در زمان غیبت علما؛ وارثان زمین و حجت های حق از ناحیه امامان معصوم و حجت غایب خویشند كه آن حضرت خود فرموده اند:
«و اما الحوادث الواقعه فارحجوا الی رواه حدیثنا فانهم حجتی علیكم و انا حجه الله علیهم»(۳)
«در امور مستحدثه طبق حدیث، به علما مراجعه كنید كه آنها حجت من بر شمایند و من حجت خدا بر آنها.» در عصر پرالتهاب كنونی، مخصوصاً در دو دهه اخیر انقلاب، همه شاهد این نقش بسیار مؤثر علما و روحانیت؛ مخصوصاً در راستای احیای فرهنگ غنی اسلام و نیز حفظ باورها و معتقدات دینی مردم و بالاخره انتقال علم و تئوری های پنهان دین، از لابلای كتاب ها و یا نقل از رجال و علما و اعصار گذشته و همچنین شاهد گسترش و شكوفایی این در سطح جامعه ای، دینی هستیم كه بی تردید بر جریده تاریخ رقم خواهد خورد و در دیدگان منصف بشر در زمان های بعدی نیز، به قضاوت خواهد نشست.
اكنون هیچ تحلیلگر منصفی وجود ندارد كه جایگاه تاریخی و تعیین كننده روحانیت را در راستای احیای فرهنگ و تبیین هویت فرهنگی ملت مسلمان، موردتأكید قرار ندهد. این فهم، خود تكیه بر تحولات شگرف فرهنگی دارد كه در باور و آرمان این ملت به وقوع پیوسته است؛ چنان كه بعد از پیروزی انقلاب، روحانیت معظم، در ابعاد مختلف فرهنگی- كه متعاقباً بیان خواهد شد- باتوجه به عرصه برتر و وسیعتری كه ازطریق شبكه های گسترده و اختیارات فراگیر دولتی پس از انقلاب به دست آمده، خدمات شایانی نموده است.
اما آن چیزی كه انگیزه ما را به نوشتن این مقاله برانگیخته است؛ بی انصافیها و یا بی توجه بودن اغلب اصحاب قلم، در بازگویی این نوع خدمات می باشد، كه بیم آن می رود؛ آیندگان به كلی، این نقش سزاوار روحانیت را در عرصه فرهنگی كشور از یاد ببرند و یا آن را متحول سازند. رهبر معظم انقلاب سال ها قبل در این باره ابراز نگرانی كرده اند و حتی تأكید فرموده اند كه: «این تأثیرات روحانیت در انقلاب است كه تأثیرات شگرف و عجیب و عمیقی است و درباره آن باید به صورت تحلیلی، كتاب نوشت. متأسفانه نه حالا چنین كتابی نوشتیم و نه دیگری؛ جوانان روحانی باید به فكر باشند... نگاه نكنید كه ما امروز در محیط و منطقه و شهر و روستای شما، به نام شما شعار می دهند؛ در تاریخ باید معلوم باشد كه نسبت روحانیت با این انقلاب چیست؟(۴)
.۱ رهبری دینی
حوزه در تاریخ كشورمان، همواره به عنوان متولی اصلی هدایت دینی در جامعه به حساب می آید و به عبارت دیگر؛ مرجع رسمی تبیین ارزش ها و تثبیت باورهای دینی و استنباط و افتای احكام عملی روحانیت بوده و خواهد بود؛ چنانكه در پرتو پرسش های بسیط اعتقادی و نیز گفت و شنودهای مذهبی میان ادیان، همواره دیدگان جامعه به حوزه و روحانیت معطوف گردیده و بدین گونه؛ ولایت حوزه در قلمرو دین، مقبول همگان واقع شده است. اكنون نیز پس از قرن ها طلوع خورشید اسلام، روحانیت در پرتو همان محوریت دینی خویش توانست، انبوه مردم دین خواه را به دنبال خود گسیل دارد و بالاخره؛ هدایت و اجرای یك انقلاب مبتنی بر دین را برعهده بگیرد.
شهید مطهری (ره)، پیرامون ضرورت و عینیت رهبری روحانیت در نظام دینی كشور فرموده است:«هر نهضتی نیازمند به رهبر و رهبری است در این جهت جای سخن نیست یك نهضت كه ماهیت اسلامی دارد و اهدافش همه اسلامی است، به وسیله چه كسانی و چه گروهی می تواند رهبری شود؟ و باید رهبری شود؟ و نهضتی را عهده دار شوند؟ بدیهی است افرادی می توانند عهده دار چنین رهبری شوند، كه در متن فرهنگ اسلامی پرورش یافته باشند و با قرآن و سنت و فقه و معارف اسلامی، آشنایی كامل داشته باشند و از این رو تنها روحانیت است كه می تواند نهضت اسلامی را رهبری نماید.» (۵)
روحانیت متعهد شیعه به جهت همان بعد محوریت دینی و مردمی بودن خود در جامعه، توانست بیش از سایر اقشار در دل ها رسوخ كند و هدایت درونی افراد را برعهده گیرد و در نتیجه؛ سیل خروشان انقلابی مردم را برانگیزد و یك حركت دینی عظیمی را به رهبری داهیانه عالمی روحانی برپا نماید.
براین اساس، هرگز نباید نقش حركت گسترده نهاد روحانیت را در راستای انقلاب ؛ كه بی تردید دستاوردهای بزرگ فرهنگی بیش از سایر زمان ها با خود به همراه داشته است، از یاد برد و یا در طول زمان و در پرتو امواج مخالف، چنین نقشی را به فراموشی سپرد.
شهید مطهری (ره) همچنین با هشدار نسبت به این مطلب تاكید فرمود:
«كسانی كه آرزوی اعتلای آئین مبین اسلام را درسر دارند و درباره علل ترقی و انحطاط مسلمین در گذشته دور و نزدیك می اندیشند، نمی توانند درباره دستگاه رهبری آن، یعنی سازمان مقدس روحانیت نیندیشند و آرزوی ترقی و اعتلای آن را درسر نداشته باشند و از مشكلات و نابسامانی های آن رنج نبرند؛ زیرا قدر مسلم این است كه هرگونه صلاح و اصلاحی در كار مسلمین رخ دهد، یا باید مستقیماً به وسیله این سازمان كه سمت رسمی رهبری دینی مسلمین را دارد، صورت بگیرد و یا لااقل، این سازمان با آن هماهنگی داشته باشد. اگر بفرض، حركتی اصلاحی و دینی از ناحیه فرد یا افرادی آغاز گردد و سازمان روحانیت آمادگی و هماهنگی نداشته باشد، گمان نمی رود موفقیت زیادی نصیب گردد.» (۶)
۲- مرزبانی از فرهنگ مستقل دینی و گسترش آن
روحانیت شیعه در طول تاریخ، همواره به حراست از منابع و متون دینی پرداخته است؛ چنانچه از همان ابتدا مرحوم شیخ مفید و سید مرتضی در برابر متكلمین معتزله و زیدیه، به دفاع از معانی اندیشه های شیعی می پرداختند و تا به امروز ارزش های دینی را پاس داشته و فرهنگ غنی شیعه را برای همه نسل ها به ارمغان آوردند. این خدمات و جانفشانی ها در پرتو انقلاب اسلامی به باروری لازم رسید. در این زمان كه فرهنگ فاسد غرب از قله كشورهای ابر قدرت بر جهان اسلام؛ چون سیلی مخرب گسیل یافت، روحانیت مقتدر در جایگاه دفاعی خود قرار گرفت و به عنوان نظریه پرداز حكومت دینی، به مقابله فرهنگی و مرزبانی از فرهنگ مستقل دینی پرداخت و به عنوان یك متكلم دینی، سعی كرد به دفاع از ارزش های دینی و نیز گسترش آن در مقابل اندیشه های نفوذی غرب بپردازد.
حوزه و روحانیت توانستند بذر ایمان را در دل ها بكارند و باور دینی را در جان ها، بپرورانند ورایت دین را در این مرز و بوم برافرازند. این تلاش غالبا در شرایط سخت و به دور از رفاه و آسایش رقم خورد. امام راحل (ره) در این باره فرمودند:
«این حوزه علمیه است كه اسلام را تا حالا زنده نگه داشته است. اگر روحانیون نبودند، از اسلام خبری نبود آنكه اسلام را زنده نگه داشته است، در مواقع سیاه، در این زمان های سیاه، همین روحانیون بودند، پشتیبانی كنید از اینها»(۷)
روحانیت انقلابی نیز در جایگاه متولیان اصلی فرهنگی دینی، همواره در گفتار و نوشتار خود به تعمیق و گسترش مبانی دینی و فرهنگ غنی اسلام در سطح جامعه پرداخته اند. در این راستا، اگر چه نقص ها و كاستی هایی هم داشتند؛ اما گام های بلندی نیز برداشتند.
مردم مومن و معتقد ما كه در جامعه ای دین طلب و دیندار رشد كرده اند و همواره تفسیر و بیان دینی خویش را از سخنان و آثار قلمی روحانیت فراگرفته اند و بر پایه گفتار آنها باورها و رفتارهای خود را- حتی در محیط های خفقان دهه های قبل از انقلاب- وفق داده اند؛ پس از انقلاب، به این نتیجه و بلوغ فكری رسیده اند كه حقیقتاً روحانیان در سنگرهای مرزبانی از فرهنگ مستقل دینی و حتی شیوع و گسترش آن، تلاش های فراوانی كرده و توانائی های بسیاری از خود بروز داده اند.
اكنون نیز در مقابل مسائل متحدثه و مباحث و مجادلات نظری و نظریه ها و قرائت های مختلف از دین، و انگاره هایی چون: اصلاحات، ناسیونالیسم، سكولاریسم و فمنیسم و ... كه زنگ خطری در دل سرزمین اسلام است، همین روحانیت مقتدر است كه با جدیت و اقتدار علمی خود، ایستادگی نموده و با همه كاستی ها و نارسائی ها و ناهماهنگی های اقشار و مراكز مختلف دیگر، به مبارزه علمی با آنها برخاسته است.
شهید مطهری با عنایت به این ضعف ها و تاكید بر اصلاح آن در درون روحانیت و نهادهای بیرون از آن، اعلام می دارد:«اگر این پرچمداری از دست روحانیت گرفته شود و به دست به اصطلاح روشنفكران بیفتد، یك قرن كه هیچ؛ یك نسل هم كه بگذرد، اسلام به كلی مسخ می شود. زیرا حامل فرهنگ اصیل اسلامی، در نهایت، باز هم همین گروه روحانیان متعهد هستند، به این دلیل الزامی است روحانیت اصلاح گردد.» (۸)
۳- مبارزه با خرافات، تحریف و انحراف در متن دین و جامعه دینی
یكی از وظایف روحانیت آگاه در طول تاریخ مبارزه با خرافات و كج اندیشی های حاصله در دین و بالاخره انحرافات در موضوع عاشورا بود كه شهید مطهری از آنها، به عنوان یك دغدغه فكری در كتاب های خود، مخصوصا سه جلد «حماسه حسینی» سخن به میان آورده است، بدین جهت كه این وظیفه و نقش روحانیت منحصر به زمان پس از انقلاب نیست، از این مبحث فاصله می گیریم و به موضوع انحراف زدایی و نقش روحانیت در این راستا، در بعد از انقلاب اسلامی می پردازیم.همه می دانیم كه روحانیت آگاه، همواره درصدد آن بوده است كه دین و ایمان مبتنی بر احساسات و عواطف مردم را - كه حقیقتاً تا دهه های قبل از انقلاب در معرض خطر تحریف و تغییر بود - به ایمانی عمیق و كامل دینی مبدل سازد؛ چنانكه براثر وسوسه ها و دسیسه های دشمنان دین - كه همواره از جوشش دینی مردم و روح متعالی آنها در بیم و خوف به سر می بردند - چیزی نمانده بود كه فرهنگ دینداری آنها، به برخی اعمال و عبادات متحجرانه و حب و بغض مفرط و انزوا و عزلت سطحی نگری تبدیل گردد، و آنها را به یك سری اعمال عبادی و فردی محض مشغول سازند وروحانیت مقتدر و آگاه را از محوریت و استقلال دینی و بالاخره مردم، جدا سازند. البته در این راستا، موفقیتهای بسیاری نیز كسب نمودند؛ تا جایی كه روحانیت را در جامعه منزوی ساخته و به تخریب وجهه دینی آنها پرداختند و نقش آنها را در جامعه، صرف تعلیم دهنده غسل و وضو و ذكر مصیبت معرفی نمودند.
آنها عزاداریهای مردم را صرف یك مراسم خشك و خالی محدود ساختند و درصدد آن بودند كه رفته رفته بین مردم و علمای دین فاصله ایجاد كنند. روحانیت متعهد، به میدان آمد، همه عزم و اراده اش را به كار بست تا اولا، تحریفات و خرافات وارده بر دین و بالاخره انحرافات دینی را در سطح جامعه از میان بردارد و ثانیا، با نزدیك شدن و نفوذ در دل مردم، به اصلاح و رشد دینی آنها بپردازد. و برای این منظور، از هیچ اقدام فرهنگی مانند احیای مساجد و برپایی نماز جمعه ها و وعظ و خطابه در میان مردم و نیز تألیف و انتشار كتاب و بالاخره ایجاد و گسترش نهادهای فرهنگی و اجتماعی، دریغ نورزید.
شهید مطهری با عنایت به این توفیق خاص روحانیت و مسئولیت های آنها در قبال این فهم تأكید فرمودند: «سر دیگر اینكه روحانیت توانسته است انقلابها را رهبری كند، استقلال است. البته آنها باید در كنار دولت بایستند و آن را ارشاد كنند. آنها باید بر فعالیت دولت نظارت و مراقبت داشته باشند و روحانیت باید در حفظ مساجد كوشا باشند امامت جماعت باید محفوظ بماند. روضه ها و ذكر مصیبتها باید محفوظ بمانند. اما لازم است اصلاح شوند و تحریفات و جعلها و دروغها، از آنها حذف و پیراسته گردد.» ۹
بنابر این روحانیت، از ابتدا در بستر دین، با معضلات فراوان فرهنگی، مانند خرافات، تحریفات و انحرافات مواجه بوده و در راستای اصلاح آن زحمات بسیاری را متحمل شده است همچنین، در این زمینه ها، به نتایج محسوس و ملموسی دست یافته است و واقعا بی انصافی است كه در این زمان؛ در حالی كه هنوز روحانیت آگاه و متعهد در سنگرهای مختلف فرهنگی به تلاش و فعالیت مشغول است؛ عده ای از اصحاب قلم و نواندیشان متاثر منفك نشده از اصالت دینی و فرهنگی خود آن را به باد انكار بگیرند و درصدد محو و نابودی آن برآیند. ولی مردم آگاه و روشن بین ما كه دوران مختلفی را پشت سر روحانیت سپری كردند، می دانند كه تنها، قشر روحانیت بزرگوار بود كه توانست به اعمال و مقدسات خشك و بی روح ما معنا ببخشد و ما را از شناخت سطحی و اجمالی دین، به معرفت حقیقی آن رهنمون سازد و عزاداریهای ما را كه عبارت بود از شمع و دخیل بستن، و گل و قمه بر سرزدن، به روح و فلسفه عاشورا و اهداف و آثار آن واقف نماید، با گفتاری از امام راحل (ره) و مقام معظم رهبری، این مطلب مهم را كه یك مثنوی سخن می طلبد به پایان می رسانیم.
«تردیدی نیست كه حوزه های علمیه و علمای متعهد در طول تاریخ اسلام و تشیع، مهمترین پـایگاه محكم اسلام در برابر حملات و انحرافات و كجرویها بوده اند. علمای بزرگ اسلام در همه عمر خود تلاش كرده اند تا مسائل حلال و حرام الهی را بدون دخل و تصرف ترویج نمایند. ۱۰
مقام معظم رهبری نیز در این باره فرمودند: «روحانیان و علمای دین در طول قرنهای متمادی، تحریف را از ساحت احكام الهی دور كردند و شعله ایمان را در دل مردم برافروختند و آنان را با قرآن كریم و تعالیم اهل بیت عصمت و طهارت آشنا ساختند.(۱۱)
۴-مقابله با تهاجم فرهنگی
همانطور كه در بین مطالب قبل اشاره شد، دشمنان قسم خورده دین از خارج و تابعین آنها در داخل این بار از طریق گسترش شبكه های فساد در كشور و نیز انتشار مجلات و شب نامه ها وپخش برنامه های ماهواره ای و اینترنتی و بالاخره گسترش آلات و ادوات ابتذال در میان جوانان به قصد تهی كردن درون آنها از دین بوده اند. و هدف دشمن از این تهاجم فرهنگی، به پوچی كشاندن وانزوای جوانان و جدایی آنها از دین و رهبران دینی است، تا در نهایت به فساد و ابتذال جامعه بیانجامد. دشمن در این راستا از هیچ خیانتی به نسل جوان انقلابی و تكیه به تاریخ درخشان این مرز و بوم و مفاخر و میراث دینی ما دریغ نمی كند. چنانكه رهبر معظم انقلاب سالها قبل، در این باره، زنگ خطر را به گوش همگان نواخت و بارها تأكید فرمود:
«امروز تهاجم فرهنگی عظیمی علیه اسلام است كه ارتباط مستقیمی با انقلاب ندارد و این تهاجم، وسیعتر از انقلاب علیه اسلام است. چیز عجیب و فوق العاده ای است كه با تمام ابعاد فرهنگی و اجتماعی و سیاسی علیه اسلام وارد كاروزار شده است. (۱۲)
در این عرصه، همه افراد به نوعی موظف به مقابله فرهنگی با دشمن هستند و هركس در هر موقعیتی كه در جامعه به سر می برد، باید با این پدیده شوم فرهنگی و فساد خانمانسوز غربی مبارزه كند و هیچ قشر و گروهی، نباید بی توجه و آرام از كنار این مسئله بگذرد و تمام بار آن را بدوش افراد و گروههای خاصی در جامعه بنهد. و جای بسی تأسف است كه بیشتر افراد و گروههای جامعه هر كدام به نوعی از كنار این مسئله بی توجه و خونسرد عبور می كنند و دیوار آن را بر سر مسئولین و یا قشر روحانیت مظلوم خراب می نمایند؛ غافل از این كه این قشر هوشمند و آگاه هم در این باره به فعالیت و تدبیر و تلاش مشغولند و هم، خدمات شایانی در زمینه فرهنگ دینی انجام داده اند. - و درجامعه بروز نسبتا خوبی هم داشته است - كه اگر خدمات بی شائبه این قشر مردم فرهنگی در جامعه نبود هر آینه دامنه فساد با این همهمه گسترده اش همه جا را فرا می گرفت. اگر چه، این قشر در این راستا از ضعف و كاستی و غفلتهایی نیز برخوردار بوده است، اما نسبت به اقشار دیگر، بیشترین نقش مقابله فرهنگی را در راستای مبارزه با فرهنگ منحط غربی ایفاء نموده است؛ در این مورد می توان به گسترش و فراگیری برنامه های تبلیغ دین از طریق رسانه های جمعی، چاپ و انتشار كتب و مجلات اعتقادی و نفوذ در دل مؤسسات فرهنگی و علمی كشور؛ مانند آموزش عالی، آموزش و پرورش، صدا و سیما، كانونهای فرهنگی و تأسیس تقویت بنیادهای فرهنگی نظیر، سازمان حج، سازمان تبلیغات، بنیاد شهید و ... بالاخره نهادینه ساختن و گسترش فرهنگ مساجد و نماز جمعه ها در سراسر كشور را اشاره نمود.
امام راحل(ره) در سالهای نخستین انقلاب با هشدار به همگان، نسبت به اوضاع فرهنگی كه در پیش روی جامعه بود، به نقش برتر علما و روحانیون در هدایت جبهه مقابل یعنی؛ جبهه فرهنگی اشاره و تاكید فرمودند: «من از آقایان علما و افاضل باید تشكر كنم. پیروزی ملت مرهون اقدامات علما، اولا و سایر طبقات بوده است. شما همان طور كه وظیفه شرعیتان هست كه امام جماعت باشید، پیشقدم باشید در مسائل امت، رفع كنید مفاسد را از ملتها؛ بحمدالله، قیام به امر فرمودید و من از قبل ملت شریف ایران از شماها تشكر می كنم.» (۱۳)
۵- هدایت معنوی جهاد
همه می دانیم كه در آغاز طریق انقلاب، دشمنان تا دندان مسلح، جنگی ناباورانه بر علیه ما ترتیب دادند تا علاوه بر اشغال سرزمین و منابع غنی كشورمان، كه سالها در آن متنعم بودند، دین و ایمان ما را هم بربایند. این جنگ، یك جنگ مرزی صرف نبود؛ بلكه تا اعماق جان افراد نفوذ كرد، چنان كه به صراحت اعلام می كردند كه هدف ما براندازی نظام اسلامی است؛ چرا كه از وجود چنین نظامی در منطقه و بلكه در جهان بیم داشتند.
بنابراین، امر دفاع در این وادی نیز تنها یك مرزداری صرف نبود؛ لذا روحانیت آزاده در زمان طاغوت، هیچ گاه لباس رزم و لشكری رژیم را بر تن نكرد. در دفاع مقدس ما روحانیت هم از جهت فیزیكی و هم از بعد معنوی و هدایت گری و سرانجام ایجاد روحیه و تشویق و ترغیب رزمندگان، پیشتاز بوده است. در جنگ تحمیلی، حوزه به خوبی توانست كارآمدیهای گوناگونی در راستای پاسداری از معنویت، پایبندی و تشویق رزمندگان و آشنا ساختن آنها با احكام شرعی و ابعاد معنوی جبهه دینی و بالاخره محوردهی دفاع بر اساس دین از خود نشان دهد. روحانی با حضور تبلیغی خود دلهای مردد را آرام می كرد و وسوسه ها را از جانها می زدود و آرامش روحی به رزمندگان می داد و با تلاوت آیات جهاد و مقاومت، درس استقامت به آنها می داد و با یادآوری تاریخ صدر اسلام و شجاعتهای امام حسین(ع) و ابوالفضل(ع)، آنها را در راه پاسداری از مرز و بوم كشور اسلامی تشجیع می نمود. رهبر معظم انقلاب كه خود یك رزمنده بسیجی و پیشتاز جبهه و جنگ و پشتیبان و حامی رزمندگان بود، در این باره خطاب به طلاب حوزه علمیه قم در بحبوحه جنگ فرمود: «در یك جمله به شما بگویم: بسا باشد كه مردمی آسمانی به جانی سرفراز لشكری را یكی از شماها گاهی یك لشكر را به جهاد و سلاح معنوی مجهز می كند، این خیلی ارزش دارد.» (۱۴)خوب است كه از زبان آن بسیجی دلدار در توصیف فضای جبهه و نقش روحانیت در آن، مطلب دیگری را مرور كنیم:
«جبهه های ما امتیازش بر همه جبهه های عالم این است كه محراب عبادت است و در آن معنویت وجود دارد. جبهه های ما فقط جبهه رزم نیست؛ بلكه در آنجا جبهه دعا و راز و نیاز و عبادت و ذكر و حال است؛ این بچه ها را می بینید كه وقتی می روند و می آیند، چقدر منور می شوند. این با حضور (۱۵) شما تامین خواهد شد، شما كه به آنجا بروید، مردم را ملكوتی و الهی می كنید.» (۱۶)
این خود البته یك فرهنگ اصیل دینی است كه در صدر اسلام نیز ما درباره بزرگان دین شاهدیم كه پیامبر(ص) و علی(ع) در كنار مسجد، میدان جنگ ترتیب می دادند و خود نیز، فرمانده جنگ را منصوب می كردند. در عرصه های مختلف تاریخ هم، هر جا كه روحانیت شیعه احساس می كرد كه اصول و مبانی دین در خطر است و یا مرزها و دیار دین مداران در معرض اشغال است و یا اموال مسلمین در معرض چپاول، به میدان می آمد، چنان كه مبارزات مرحوم نائینی، میرزای شیرازی، آخوند خراسانی، سید بهبهانی، شیخ فضل الله نوری، سیدجمال الدین اسدآبادی، مرحوم مدرس، آیت الله كاشانی و بالاخره امام خمینی(ره) از این دسته مبارزات بود كه هر كدام در جای خود، یك مثنوی سخن دارد.
در این باره از گفتار رهبر معظم انقلاب بهره می جوئیم كه در سال ۱۳۶۶ در جمع روحانیون اصفهان ایراد كردند:
«روحانیت ما در گذشته هم از این كارها خیلی كرده و در جنگ-های گوناگون حضور داشته-اند. در همین جنگ های عراق سال ۱۹۲۰ (۱۹۲۰م) علمای بزرگ ما پیشتاز جهاد بودند. اول مرحوم آقا میرزا محمدتقی شیرازی- میرزای دوم- بعد هم مرحوم شریعت اصفهانی (رضوان الله علیهما) فرمانده و رهبر میدان جنگ بودند. من خودم دو نفر عالم را دیدم كه در آن جبهه رفته و لباس رزم پوشیده بودند و جنگیده بودند. یكی مرحوم آیت الله كاشانی بود دیگری هم یكی از علمای مشهد بود.» (۱۷)
۶- تالیف كتاب و تدوین متون درسی
در عرصه كتاب و تالیف متون دینی در طول تاریخ، روحانیت، همواره پیشتاز بوده است. چنان كه می دانیم، دین در لابلای همین كتابها از عصر ائمه(ع) به بعد در قالب شرح وتالیف و تفسیر به ما منتقل شده است و علمای راستین به عنوان راسخان در دین و متولیان امر تبلیغ آن در عرصه های مختلف زمان و در شرایط نابسامان و بحران های سیاسی، با هزاران رنج و مرارت، این علوم و میراث گرانبها را در قالب كتاب و جریده و یا دست نوشته های مختلف برای نسل های بعد حفظ نمودند و از نابودی آنها جلوگیری كردند. در این میان، علمای معاصر مخصوصا بعد از انقلاب اسلامی، فرصت آن را یافتند كه با نشر و توزیع متون علمی و دینی قدیم و باروری آنها و نیز تالیف و تدوین كتب پربار و ارزشمند درباره نظریه ها و مباحث مختلف دینی در این عرصه فرهنگی، خدمات شایانی نمایند.
شكی نیست كه در هیچ زمانی، بسان این دو دهه انقلاب، زمینه برای چنین كار بزرگ فرهنگی فراهم نشد و درست به همین علت است كه توقع جامعه دینی و فرهنگی كشور ما از مسئولین ذی ربط در این راستا، بیش از پیش بوده است و حقیقتا جای آن دارد كه در فرصت های باقی مانده، با تدبیری جامع و اقدامی عاجل، به این امر بزرگ فرهنگی در قالب تالیف و انتشار كتب دینی كاربردی و مفید، و توزیع ارزان آن در میان مردم؛ به همراه ارائه تسهیلاتی جهت جذب عامه به مطالعه این متون هدایت بخش، تن دهند.
اما در این بحبوحه جنگ اندیشه ها، نباید از خدمات ارائه شده روحانیت در وادی كتاب و... درباره دین غافل گردیده و آن را به باد انكار و فراموشی سپرد. چنانكه می دانیم، درسها و متون عقیدتی و دینی كه اینك در مدارس و دانشگاه ها و دیگر مراكز آموزشی كشور بطور كلاسیك و كاربردی تدریس می شود، از ابتدا با هدایت فضلای حوزه رقم خورد. می دانیم كه این دروس با این شیوه های جدید و جامعیتی كه در برنامه درسی دانشگاه ها و مدارس گنجانیده شده است، قبل از انقلاب رواج نداشته و هیچ یك از تحصیل كرده های دانشگاهی قبل از انقلاب- چه آنها كه در داخل كشور فارغ التحصیل شدند و چه آنها كه در خارج تحصیل كرده اند- این متون دینی را تدوین نكردند و حتی به شیوه تدریس آن نیز واقف و آگاه نبودند. در این میان، تنها قشر روحانیت بود كه البته نقشی مؤثر و برجسته ایفا كرد؛ اگرچه در این راستا افراد دیگری نیز به یاری آنها شتافتند و در طریق نهادینه كردن دروس دینی دانشگاه ها و مدارس و نیز تأسیس رشته های پربار علوم انسانی، خدمات شایانی ارائه نمودند.
●سایر موارد:
در پایان به برخی دیگر از خدمات برجسته روحانیت در عرصه انقلاب اسلامی- كه بی تردید یك انقلاب فرهنگی به تمام معنا بوده است- اشاره می كنیم:
۱-نجات عرصه های هنری كشور از حیط قدرت و اندیشه های پنهان فراماسونری و غربی كه مدتها پس از انقلاب اسلامی در گرایش های هنرمندان وجود داشت. علاوه بر این، سمت و سوی دینی بخشیدن به این عرصه ها و نمودارهای هنری؛ مانند فیلم و سینما و شعر و قصه و موسیقی و رمان و غیره... كه این البته فصل مشترك خدمات روحانیت و برخی دیگر از افراد خدمتگزار در این حوزه بود.
۲-تأسیس و پرورش مؤسسات پژوهشی و مراكز تحقیقاتی علوم اسلامی و تأسیس مراكز علمی مختلف در باب اندیشه ها و مبانی فكری و دینی و حدیثی...
۳-سازماندهی معنوی امور حج و هدایت كاروانها و محوریت دینی اعتقادی، سیاسی و فرهنگی آنها؛ چنانكه قبل از انقلاب بیشتر جنبه تجارتی و اقتصادی داشته و جذب روحانی و مدیر كاروان، بدون تدبیر و گزینش و هدایت صحیح انجام می شده است.
۴-رشد و گسترش فرهنگ نیایش و دعا و مناجات از طریق، رسانه های گسترده عمومی و القای فرهنگ معنوی دعا در جامعه، به كمك خطابه و منبر و تألیف كتاب و...
۵-عمومیت و گسترش نمازهای جماعت در ادارات و اماكن عمومی و برپایی نمازهای جمعه در سراسر كشور، به عنوان میعادگاه عاشقان در هر هفته.
۶-مكانیزه كردن فرهنگ حجاب و گسترش آن در ادارات، اماكن عمومی و ... و رهایی جامعه و بانوان آن از فضای رعب كشف حجاب زمان شاه.
اگرچه در سال های اخیر، بر اثر تهاجم فرهنگی غرب و بی بند و باری برخی از جوانان در كشور، روز به روز، آن دستاوردهای بزرگ به فراموشی سپرده می شود و متأسفانه خود همان نظریه پردازان و عاملان بد حجابی در كشور، این نمودهای عینی را عموماً به سهل انگاری و بی توجهی روحانیت نسبت می دهند!
۷- ایجاد ارتباط دینی و معنوی و حتی علمی بین حوزه و دانشگاه و برقراری تفاهم فكری و فرهنگی بین روحانی و دانشجو به عنوان دو قشر عظیم علمی كشور؛ اگرچه احساس و مبانی آن توسط دشمنان بدخواه اینك مورد هدف قرار گرفته است.
۸-احیای نامها و نشانه ها و ارزش های دینی در كشور كه غالبا قبل از انقلاب به سمت واژه ها و نشانه های بیگانه و غربی در حركت بود. مانند نام خیابانها و كوچه ها و اماكن و معابر عمومی، سر در دانشگاه ها و مدارس، مراكز عملی و غیرعلمی كشور و...

سید محمد ابراهیم حسنی
پی نوشت ها:
۱-آثار موضوعی دفتر دهم «روحانیت و حوزه های علمیه از دیدگاه امام خمینی(ره)»، تبیان، جلد ۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، نشر عروج، اسفند ماه ۱۳۷۴، ص ۶۳
۲-اصول كافی شیخ محمد كلینی، ج ۱، ص .۳۳۹
۳-كتاب «الغیبه » مرحوم شیخ طوسی، ص .۱۷۷
۴-نگرش های موضوعی حوزه و روحانیت در آینه رهنمودهای مقام معظم رهبری، جلد اول، تهران، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، پاییز ۱۳۷۵، ص .۶۴
۵-مرتضی مطهری، آشنایی با نهضتهای اسلامی درصد ساله اخیر، (تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۶۵)، ص .۷۱
۶-مرتضی مطهری، ده گفتار، (تهران، انتشارات صدرا، پائیز ۱۳۶۹)، ص .۲۳۹
۷-تبیان، پیشین، بند ۷۲، ص .۹۲
۸-مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، (تهران، انتشارات صدرا، بهار ۱۳۶۸)، ص .۱۸۶
۹-همان.
۱۰-تبیان، پیشین، ص .۸
۱۱-روزنامه جمهوری، مورخ ۲۳ اسفند .۱۳۶۹
۱۲-حدیث ولایت، مجموعه رهنمودهای مقام معظم رهبری، جلد سوم، (تهران، مركز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۷)، صص ۴۰ و .۴۴
۱۳-تبیان، پیشین، بند .۷۰
۱۴-به نقل از: نگرشهای موضوعی، پیشین، ص .۹۲
۱۵-خطاب به روحانیون یزد.
۱۶-تبیان، پیشین، ص .۹۳
۱۷-همان، ص .۹۰

منبع : روزنامه کیهان