مکاشفه ای نو

مجموعه آثار هنرمندان دوره های افشاریه، زندیه و قاجاریه در بیش از ده سالن بزرگ فرهنگستان هنر به نمایش درآمده اند.
آثار به نمایش گذاشته شده در این نمایشگاه كه از موزه های سراسر كشور، كاخ ها و گنجینه های دولتی و خصوصی جمع آوری شده اند، شامل ۹۶ تابلوی نقاشی، ۵۴ نقاشی پشت شیشه، ۴۰ دیوارنگاره، ۱۰۷ چاپ سنگی، ۲۶ مهر، ۳۰ جلد كتاب، ۶۰ عكس از زندگی اجتماعی مردم و معماری در دوران قاجار هستند. در نمایشگاه «مروری بر هنرهای تصویری ایران در سده های۱۲ و ۱۳ هجری» تابلوهایی از اسماعیل جلایر، كمال الملك ، صنیع الملك، مهدی نقاش مخصوص، مطلب نقاش باشی، ابوالقاسم اصفهانی، آقا نجف نقاش باشی، محمودخان صبا و میرزا آقابزرگ كه قدیمی ترین تابلوی نقاشی موجود در ایران را خلق كرده است، بر دیوار گالری های مجموعه فرهنگی صبا به معرفی نمایش گذاشته شده اند. در این میان دو نقاشی كه در زمان حیات كریم خان زند و امیركبیر از چهره آنها ترسیم شده است، در كنار تصاویری از بزرگان آن دوران قرار دارد. در میان آثار مربوط به كمال الملك نیز منظره ای از فرحزاد كه در آن زمان ییلاق بوده، دیده می شود.
تابلوی «شیرین و فرهاد» اثر كمال الملك از مجموعه خصوصی مینا رزازی و نقاشی های پشت شیشه، چاپ های سنگی و حدود ۱۰۰۰ اثر از مجموعه دكتر جهانگیر كازرونی و فریال سلحشور در این نمایشگاه به نمایش درآمده اند.
تابلوی «هزار و یك شب» اثر صنیع الملك در كنار چند چهره نگاری از رجال عصر قاجار دیده می شوند. از آقا نجف نقاش باشی، تابلوی «دیدار شاه طهماسب با همایون شاه هندی» از میرزا ابوالحسن نقاش دوره افشاریه تابلوی «تاج بخشی نادرشاه افشار» و از محمودخان صبا (ملك الشعرا) تابلوی ذبح اسماعیل بر دیوار نمایشگاه جای گرفته اند.
همچنین كتاب های چاپ سنگی و تصویرسازی عجایب المخلوقات و هزار و یك شب اثر میرزا علی خویی، شاهنامه، یوسف و زلیخا، مختارنامه، خمسه نظامی، كلیله و دمنه، سفرنامه های ناصرالدین شاه به اروپا و عتبات، مثنوی و كلیات سعدی دیگر آثار به نمایش درآمده را تشكیل می دهند.
برپایی نمایشگاه «مروری بر هنرهای تصویری ایران در سده های ۱۲ و ۱۳» همراه با برگزاری سلسله نشست هایی صورت می گیرد كه طی این نشست ها صاحبنظران، پژوهشگران و استادان هنر ایران به ارائه نظریات خود درخصوص هنرهای ایرانی؛ نقاشی، تزئینات معماری و نقاشی پشت شیشه در دوره های مختلف به بحث و بررسی می پردازند. در میزگرد تخصصی كه با عنوان «نقاشی پشت شیشه» و «الگوهای تزئینی در معماری قاجار» برگزار شد، فریال سلحشور (مجموعه دار و كارشناس هنری) به ذكر تاریخچه هنر نقاشی پشت شیشه پرداخت و گفت: «نخستین نمونه های نقاشی پشت شیشه به قرن سوم پیش از میلاد باز می گردد.»
او با بیان تفاوت های این شیوه با نقاشی های كلیسایی اروپا و بیان ویژگی های فنی و روش ساخت و پرداخت این نوع نقاشی گفت: «این سبك از دشوارترین روش های نقاشی است كه برخلاف بوم از جزئیات شروع می شود و به رنگ زمینه می رسد. یا اینكه نقاش باید از آئینه نگاه كند و یا برعكس به كار بپردازد كه بسیار روش سختی است. او با بیان پیشینه این هنر در ایران و روند تكامل آن از دوران زند تا اوایل قاجار، كاركرد این شیوه هنری را در مجالس مذهبی، شمایل نگاری از ائمه، نقاشی خط با اسامی معصومین و آیات قرآن و كار بر پشت آیینه برشمرد كه برای نذر در مساجد، تكایا، امامزاده و سقاخانه ها به كار می رفت و بعدها هنرمندان نوگرای ایرانی در نقاشیخط، تركیبات مدرنی با الهام از این روش پدید آوردند.
مهدی مكی نژاد،كارشناس دیگر این نشست نیز با بیان اینكه هنر دوره قاجار چه از لحاظ مواد و تكنیك و فرم و چه از حیث مفهومی و معنایی بی سابقه و منحصر به فرد بوده است، به تشریح ویژگی های نقوش تزئینی در معماری این دوره پرداخت. در میزگرد دیگری كه در همین خصوص برگزار شد، دیوار نگاری ها و مهرهای تصویری دوره قاجار نیز مورد بررسی قرار گرفت. در این جلسه، ابوالفضل شاهی، دیوارنگاری های دوره قاجار را شامل داستان های قرآنی و حادثه عاشورا و سپس داستان های ایرانی نظیر لیلی و مجنون و روایات اسطوره ای شاهنامه برشمرد و بر پیوند عمیق هنرهای ایرانی با ادبیات و حكمت كهن تاكید كرد.
محسن احتشامی، پژوهشگر حاضر در این میزگرد نیز با بیان اینكه در عصر قاجار، حوزه هنری رسمی (درباری) و غیررسمی (عامیانه) وجود دارد، نقاشی های دیواری، نقاشی های عامیانه، كتاب های چاپ سنگی، نقاشی های زیرلاكی، نقوش سنگ قبر، نقوش روی مهر و حتی خالكوبی را به این حوزه نزدیك دانست و به حضور عناصر گرافیكی و نشانه شناسی بصری، رنگ، بافت، فرم و استفاده از خوشنویسی در این مهر های تصویری اشاره كرد.
شاهی با برشمردن انواع مختلف مهرها و ذكر كاركرد هر یك از نقوش این مهرها را شامل طبیعی و انتزاعی دانست و وجوه مردم شناختی و اجتماعی مرتبط با زیبایی شناسی تصویری این نقوش را یادآور شد.
دكتر حسن حبیبی، رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی و یكی از بازدیدكنندگان این نمایشگاه بزرگ، با تاكید بر ضرورت تاریخی نگاهی خودآگاه، راهگشا و جریان ساز به پویایی، اصالت و تداوم بن مایه های فرهنگ، سنت و هنر ایرانی، نقش و رسالت فرهنگستان هنر را در این مسیر، حیاتی توصیف كرد و گفت:« امروزه ما گرفتار پدیده «انقطاع فرهنگی» شده ایم و باید تداوم زنده، پویا و هویت بخش سنت های فرهنگی خود را با جریان جامعه امروز و جهان معاصر دوباره تعریف و برقرار كنیم.»
دكتر حبیبی همچنین گفت: «با دریافت جدید از سنتها و درك قابلیتهای ناشناخته هنر قدیم می توان آن را وارد زندگی كرد و با متن جریان ها و نبض تحولات زندگی جمعی پیوند زد و هماهنگ ساخت. این فرایند، حاصل نمی شود مگر با پشتوانه كار پژوهشی جدی، دامنه دار و پیگیر.»
حسین خسروجردی نیز گفته است: «این مجموعه شامل بخشی از دستاوردهای جدی هنر این سرزمین است. در حوزه هنر سنتی واجد تعریف درست «سنت» است در حوزه فرهنگ ملی به تمام معنا «ایرانی» است و تجلی تمام عیار هویت فرهنگی و معنوی ماست. چرا كه این نوع نگاه و كیفیت دریافت را كه در این هنر می بینیم در هیچ كشور دیگر حتی شرقی و اسلامی به چشم نمی خورد و بطور كلی بسیاری از شاخصه ها و قواعد بنیادی هنر مشرق زمین و ایران در این آثار جلوه ای در غایت اوج و كمال خود دارد.»
از سویی دیگر، حبیب الله صادقی، رئیس موزه هنرهای معاصر و رئیس مركز هنرهای تجسمی در این خصوص گفت: «دانش و دریافت سنت های هنری عصر قاجار و تاویل و تأمل هوشمندانه در آن به دلیل اهمیت این عصر و قرار گرفتن آن در یكی از دوران سازترین عرصه های تاریخی حیات و هویت این ملت در مواجهه با دنیای جدید به نوعی مكاشفه در سرچشمه های تداوم هنر ایرانی است.»
رئیس موزه لوور پاریس، هانری لورات نیز طی دیدار از نمایشگاه «هنرهای تصویری ایران در سده های ۱۲ و ۱۳ هجری» اظهار داشت: «اولین بار است كه مجموعه ای یكدست از آثار متعلق به یك مكتب هنری را در كنار هم با این حجم وسیع می بینم. این نوع دیگری از روبه رو شدن با مدرنیته در هنرهای تجسمی است و تازگی و مستقل بودن آن است كه یك «مكتب» كامل را می سازد. افراد كمی در دنیا هستند كه می دانند مكتبی به نام نقاشی قاجار وجود دارد و ما علاقه داریم آن را به عنوان بخشی از مجموعه هنر قرن ۱۹ جهان معرفی كنیم.»
در حاشیه این دیدار، موزه لوور و موسسه فرهنگی هنری صبا براساس تفاهم نامه ای كه به امضا رساندند، قرار گذاشتند موزه لوور، كلیه آثار ایرانی موجود در موزه لوور را در مجموعه ای به چاپ برساند و موسسه صبا نیز بخشی از آثار نقاشی پشت شیشه مربوط به نمایشگاه گنجینه دو قرن هنر ایران را در موزه لوور به نمایش بگذارد.
آیدین آغداشلو و مرتضی گودرزی از جمله صاحبنظران دیگری هستند كه در یكی از میزگردهای تخصصی برگزار شده در این خصوص حضور یافتند. آغداشلو با اشاره به سابقه اندك توجه به هنر قاجار به صورت جدی و جمع آوری و حفظ آثار آن به عنوان یك مكتب مستقل هنری و بیان تاریخچه شكل گیری و تكوین این هنر در گذار از مراحل تاریخی و بررسی زمینه ها و زیرساخت های سیاسی، اجتماعی این مكتب گفت:« در این دوران و با آشنایی ایرانیان با مدرنیته، فن شناسی غربی همراه با نگاه، دریافت و فرهنگ جدیدی وارد ایران شد و براین اساس بود كه آن جهان اساطیری خیالی و مثالی نقاشی ایران نیز به سرعت تحول یافت و به سمت واقعگرایی و نشان دادن مهارت و صناعت در عكس گرفتن از طبیعت متمایل شد و از اینجاست كه جستجوی باغ بهشت و جهانی ازلی در نقاشی ایران جای خود را به عینیت محسوس زمینی داد.»
آغداشلو با ذكر اینكه هر اثر را باید در بافت زمانی و مكانی خود بررسی كرد، گفت: «نقاشی این دوره مثل هر پدیده دیگر اختلاط و آمیزش دارد و اساساً نقاشی قاجار بازتاب رویارویی تمام عیار «سنت» و «تجدد» است و اگر بخواهیم تاریخ سیاسی - اجتماعی سرزمین مان را به درستی بشناسیم كافی است به تاریخ نقاشی آن نظر كنیم.»
مرتضی گودرزی نیز در خصوص تزئینات معماری دوره قاجار به ایراد سخن پرداخت و گفت: «مطالعه هنر قاجار در واقع شناخت هنر معاصر است و هنر این دوره یك فرهنگ جاری است كه همین امروز هم با آن مواجهیم. بسیاری از شاخصه های این فرهنگ همچنان در بخش وسیعی از جامعه هنری ما جاری است؛ از جمله التقاط نگاه عنایت آمیز به فرهنگ غرب، نوستالژی نسبت به گذشته.»
نمایشگاه «مروری بر هنرهای تصویری سده های ۱۲ و ۱۳ هجری قمری» تا دهم مرداد ماه در مجموعه فرهنگی- هنری صبا برپا است.

منبع : روزنامه همشهری