راهکار اجرایی برای جایگزینی خودروهای فرسوده در ایران

به جرات می توان گفت در تمام دنیا هیچ كالایی به اندازه خودرو دارای اثرات مختلف بر پیرامون خود نمی باشد. در واقع از زمانی كه یك خودرو وارد ناوگان حمل و نقل می شود تا زمانی كه به قبرستان خودروها می رود و حتی پس از آن(بدلیل اشغال فضا و جا)، دارای اثرات زیست محیطی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بسیار زیادی است.
با توجه به ارتباط تنگاتنگ خودرو با محیط زیست و جوامع انسانی و اثر پذیری شدید آنها از چرخه مصرف و اسقاط خودرو، تهیه طرحی جامع در این خصوص ضروری است. این طرح باید به گونه ای باشد كه اجرای آن باعث بیشترین كاهش اثرات نامطلوب خودرو درچرخه مصرف-اسقاط، در عین برخورداری از توجیه فایده – هزینه باشد.
با توجه به نتایج بررسی های انجام شده در خصوص عوامل ، روش ها و نحوه اسقاط خودرو های فرسوده در كشورهای مختلف، این مقاله به دنبال ارائه طرحی اولیه با لحاظ موارد مختلف مصرف و اسقاط خودرو و ارائه چارت سازمانی تشكیلات مرتبط و شكل اجرای طرح می باشد. امید است كه این مقاله بتواند راهگشای مسئولان در اجرای طرحی جامع، فراگیر و كارآمد باشد.
الف - اصول اساسی
۱- ایجاد شرایطی كه باعث افزایش هزینه های جاری خودروی فرسوده شود.
افزایش تدریجی هزینه های جاری خودروی فرسوده از طریق افزایش بیمه، مالیات، عوارض و مانند آنها و سختگیرانه تر شدن قوانین و مقررات مربوطه، به ‌طوری كه در آینده نگهداری خودروی فرسوده برای مالك آن به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نباشد، اعمال می شود.
۲- مرحله ای بودن طرح
این اصل به این معنی است كه اجرای طرح بایستی در ابتدا به صورت آزمایشی باشد وسپس با بررسی نتایج و بازخورد طرح روشها را بهبود بخشید. همچنین می توان با بسترسازی مناسب كیفیت اجرای طرح را ارتقاء بخشید.
۳-كاهش قیمت خودروی نو
كاهش و یا ثابت نگه داشتن قیمت خودرو(با توجه به تورم سالانه به معنی كاهش قیمت واقعی خودرو است)، باعث تمایل بیشتر صاحبان خودروهای دست دوم به تعویض خودروهای فرسوده با نو خواهد گردید.
۴- مشاركت ذینفعان جایگزینی خودرو (به جز مالك آن)
استفاده از خودروی فرسوده دارای اثرات بیرونی (External effect) بسیار زیادی است عمدترین این اثرات تخریب زیاد محیط زیست می باشد. از طرفی استفاده از خودروی فرسوده به معنی مصرف سوخت بیشتر است، عمده‌ترین سازمان ها و بخش هایی كه از خروج خودروهای فرسوده نفع می برند عبارتند از: وزارت نفت به دلیل كاهش مصرف بنزین، صنعت خودرو(وزارت صنایع) به دلیل افزایش تقاضای خودرو ناشی از ایجاد حجم عمده تقاضای جایگزینی.
لذا این سازمان ها بایستی به تناسب منفعتشان در طرح بخشی از هزینه های اجراء آن را تقبل كنند اما به تدریج این هزینه ها كاهش یافته و به صفر خواهد رسید.
ب- سازمان های مرتبط با طرح اسقاط خودروهای فرسوده
خودرو وسیله مصرفی است كه در مراحل مختلف تولید و بویژه در زمان مصرف با بخش های مختلف اقتصاد و اجتماع سروكار دارد. بنابراین اسقاط خودرو های فرسوده نیز با توجه به اثراتی كه می تواند بر بخش های مختلف جامعه داشته باشد طرحی ملی می باشد. برای داشتن اثر بخشی مناسب نیاز به طرحی جامع و فراگیر و سیستماتیك بوده به نحوی كه تمامی سازمانهایی كه به نحوی از انحاء با این مهم ارتباط دارند بایستی وظایفشان، بر اساس ماهیت سازمان و نوع ارتباطشان با موضوع، تعریف شود. با توجه به اهمیت طرح و ملی بودن آن، ایجاد سازمانی برای مدیریت طرح زیر نظر مستقیم ریاست جمهوری الزامی است. به نحوی كه این سازمان بتواند نقش مدیریت و هماهنگی و كنترل سازمان های مربوطه را برای رسیدن به اهداف، به نحو مطلوب انجام دهد.
ج- تشریح مراحل اصلی اجرای طرح
مراحل اصلی اجرای طرح به شرح زیر قابل دسته بندی است:
۱- مطالعات اولیه
شامل فعالیت های زیر:
• برآورد كلی ابعاد مسئله و عوامل توفیق
• تعیین میزان ظرفیت مورد نیاز برای معاینه فنی خودرو
• تعیین میزان افزایش عوارض شهرداری بر حسب فرسودگی خودرو
• مطالعه بازار خودرو و پیش بینی اثرات احتمالی اجرای طرح
• محاسبه میزان افزایش درآمد حاصل از افزایش عوارض، بیمه و مالیات مربوط به خودروهای فرسوده و امكان‌سنجی تامین بخشی از هزینه طرح از این محل
• برآورد صرفه جویی (كاهش انتشار آلاینده ها و مصرف سوخت) ناشی از جایگزینی و امكانسنجی تامین بخشی از هزینه طرح از این محل
۲- بسترسازی، اطلاع رسانی
اهم فعالیت های این مرحله به شرح زیر می باشد:
• تبلیغ و اعلام لزوم جایگزینی خودروهای فرسوده از طریق رسانه های عمومی
• اعلام تعریف موقت خودروی فرسوده (مثلا بر حسب سن خودرو) و مبنای تعریف دائم آن
• اعلام روند پیش بینی شده برای هزینه های سالهای آتی خودروی فرسوده
• اعلام روند پیش بینی شده برای محدودیتهای مربوط به خودروی فرسوده (تردد، خرید و فروش و ....)
• اعلام روند پیش بینی شده برای ارائه تسهیلات جایگزینی و تاكید بر این كه این تسهیلات كاهش خواهد یافت.
• اعلام اولویت برای خودروی جایگزین (CNG سوز، دوگانه سوز, كم مصرف و ...)
۳- اجرای آزمایشی
مهمترین فعالیت های این مرحله از طرح عبارتند از:
• اعلام محدوده اولیه برای اجرای طرح ( شهرهای آلوده: تهران، مشهد و...)
• اعلام تعریف اولیه خودروی فرسوده (مثلا عمر بالای ۲۰ سال)
• افزایش اولیه نرخ بیمه خودروها بر مبنای سن آنها و اجباری نمودن آن
• افزایش اولیه عوارض سالیانه خودروها بر مبنای سن آنها
• ایجاد محدودیت اولیه برای تردد خودروهای فرسوده
• افزایش اولیه محدودیت و مالیات خرید و فروش خودروهای فرسوده
• ارائه تسهیلات(روش موقت) با حفظ اولویت خودروهای مسافری و سازمانی
۴- مطالعات فنی و تكمیلی
عبارتند از:
• برآورد تعداد خودروهای مشمول طرح
• برآورد تعداد بهینه جایگزینی خودرو در هر سال
• برآورد دقیق هزینه ها و منافع اجرای طرح
• كاهش هزینه های مصرف سوخت، آلودگی، بازیافت و...
• افزایش درآمدهای حاصل از عوارض، مالیات، بیمه و ...
• تعیین معیار برای انتخاب خودروی جایگزین
• معیارهای تشخیص فرسودگی و پویا سازی این معیارها
• نظام ارزشگذاری بر قطعات اصلی خودروی فرسوده
• نظام ارزشگذاری بر بخش اسقاطی خودروی فرسوده
۵- فاز اول و دوم اجرایی
• گسترش حوزه اجرای طرح بر اساس نتایج مرحله آزمایشی و مطالعات صورت گرفته
• اعمال نتایج مطالعات تكمیلی و فنی و نتایج اجرای آزمایشی بر چارچوب كلی طرح
۶- كنترل و بررسی نتایج و اثرات اجرای طرح و به روز آوری آن
• گزارش گیری از روند اجرای طرح
• كنترل و نظارت بر اجرای صحیح طرح
• ارائه راهكارهای مناسب و تغییرات مورد نیاز در طرح با توجه به نتایج حاصل از اجرا

محمدرضا ولدی- مصطفی مهاجری امیری

منبع : مجله گسترش صنعت