هنر یونان (سفالگری،نقاشی روی ظروف سفالی)

● شیوه هندسی و دوره کهن
سفالگری، بهتر از هر وسیله هنری دیگری، دوره میسنی پسین (دوره ما بعد میسنی) را با دوره تاریخی یونان پیوند می دهد. پیوستگی میان دوره مابعد میسنی و دوره کلاسیک در سده پنجم پیش از میلاد را می توانیم تماماً با استناد به تزیین پیکری ظروف سفالی یونانی ردیابی کنیم و رویارویی هنرمند با اندیشه ها و مسایل اساساً جدید و تفسیرها و راه حلهای اساساً جدید او را نشان دهیم.
بدین ترتیب، با اطلاع از این پیوستگی و تصوری که یونانیان از تکامل شکلها داشند، بجاست مطالعه هنر یونان را از نقاشیهای گلدانی آغاز کنیم؛ زیرا این نقاشیها روشنگر تغییراتی هستند که عمیقاً بر تاریخ بشر تأثیر می گذارند و با ترتیب منطقی شگفت آوری حادث می شوند. پیش از این، در نمونه های متعددی، از پیکره های افتان و چوب کبریتی که از چاهی واقع در غار لاسکو به دست آمد تا مینوسی های چابک و چیره دست در جامهای وافیو، دیدیم که آدمی چگونه از خودش شبیه سازی کرده است.
اکنون می توانیم تغییرات حاصل در شبیه سازی پیکر آدمی را که پیامد تفاوتهای تصادفی در میثاق نیستند بلکه زاییده افزایش تدریجی و دقیقاً انباشته شده شناخت بشرند، مرور کنیم. این تغییرات به پیکر یک سنت فنی منضم شدند که به گذشته بازگشت نکرد. بر خلاف سنت مصری که پس از مرگ آخناتونِ نوآور (ن. ک فصل سوم) به گذشته و شکلهای قدیمی بازگشت. در گلدانها و ظروف سفالی دوره کهن یونان می توان دید که انسان، نخستین بار، موضوع مطالعه ژرف تحلیلی شده است.
همچنان که در تمدنهای کهن تر دیدیم – تدریجاً کنار گذاشته می شود و شیوه پر مشقت مشاهده حالت و جنبش بدن در جریان زندگی به جایش می نشیند. این تحول، ناگهان به وقوع نپیوست، بلکه صدها سال طول کشید و ترتیب تاریخی ظروف سفالین مزبور، از مراحل متوالی تغییر یاد شده پرده بر می دارد. بهتر آن است که این تغییرات را در آغاز بحث کنونی توصیف کنیم زیرا پیکره آدمی از نخستین روزهای ظهورش بر جداره این ظروف تاکنون، مضمون و موضوع اصلی هنر بوده است. همچنان که خود انسان محور اندیشه و علاقه هنر یونانی شده است.
● سفالگری
«چون ما دوستداران زیبایی هستیم، ولی با سادگی و ذهن را بی آنکه مردانگی از دست برود، تربیت می کنیم... ما پیروان مکتب یونانیم». توسیدید در سده پنجم پیش از میلاد که عصر طلایی آتن بود، پریکلس را وا می دارد تا ضمن مقایسه جامعه باز و دموکراتیک آتنی ها با جامعه بسته و پادگان مانند رقیبشان اسپارت، چنین ادعایی را در ستایش از آتنی ها به زبان آورد؛ ولی به احتمال زیاد او از فرهنگ یونانی بدان سان که به دست ما رسیده و از کمال مطلوب آموزش و پرورش زندگی انسان دوستانه ای که فرهنگ مزبور پی افکنده بود سخن گفته است.
در جهان نگری « انسان دوستانه» آنچه اهمیت دارد انسان است و او به گفته پروتاگوراس «مقیاس همه چیز» است. در نظر یونانیان آنچه آدمی را از همه چیز متمایز می گرداند عقل است و عقل آدمی که استدلال کردن را آموخته باشد، برترین پدیده یا کارکردی است که طبیعت آفریده است. گذشته از این، ارسطو به ما اطمینان می دهد که «همه انسانها طبیعتاً مشتاق دانستن اند» و آنچه ما می دانیم، نظام طبیعت است که با نظام عقل آدمی یکی است. یونانیان می گفتند نظام طبیعت و عقل، زیبا و ساده است و زیبایی اشیاء با شناخت ما از آنها یکی است؛ بدین ترتیب زندگی زیبا و «دستیابی به روح زیبا» در پی پذیرفتن آن جمله معروف یونانی «خودت را بشناس»! – می آید.
بدین ترتیب، برای رسیدن به زندگی زیبا و نیکو باید از مسیری عقلی گذشت؛ آدمی «مطابق طبیعت» یعنی مطابق قوانین طبیعی و قابل کشف برای انسان منطقی، زندگی می کند. در اینجا «خود» از اهمیت درجه اول برخوردار می شود و همچنان که آدمی در جهت خودآگاهی کامل گام برمی دارد، ضرورتاً از طبیعت نیز آگاه می شود. انسان در مقام برترین آفریده و بالاترین ارزش طبیعت تلقی می شود و یونانیان بودند که دموکراسی را همراه با چهره طبیعی انسان در هنر آفریدند. ورنر جیگر فقید، دانشمند و متخصص بزرگ یونان کلاسیک درباره ستایش یونانیان از انسان می نویسد: «در مقایسه با ستایس شرقیان از یک خدا – شاه ... و سرکوبی توده عظیم مردم ... آغاز تاریخ یونان ... همچون آغاز تصور تازه ای از فرد به نظر می رسد ... تاریخ شخصیت در اروپا باید از بررسی آنها [یونانیان] آغاز شود».[۱]
این ستایش از فرد – و از طریق او ستایش از طبیعت آدمی – چنان بخش لاینفکی از عادات ذهنی ما شده است که کمتر متوجه وجود و منشأش در اذهان یونانیان می شویم. ما تاریخ انسان را از عصر دیرینه سنگی به بعد در جهانی بررسی کرده ایم که زیر سیطره جانوران بزرگ بوده است – در معرض تهدید کرده ایم که زیر سیطره جانوران بزرگ بوده است – در معرض تهدید آنها بوده، با آنها می جنگیده، وابسته (با تجسم) آنها بوده، آنها را می پرستیده، قدرت آنها و ضعف خویش را مسلم فرض می کرده است. ولی در یونان، همین انسان ادعا می کند که قدرت ویژه اش – قدرت عمل – او را در مرتبه ای بس فراتر از جانوران قرار می دهد. لیکن ذهن یونانی، به طرزی خشک یا رنگ پریده، عقل گرای نیست؛ این ذهن نیروهای عنصر غیرمنطقی را که عقل باید پیوسته بر ضدشان پیکار کند، به خوبی غیرمنطقی را که عقل باید پیوسته بر ضدشان پیکار کند، به خوبی می شناسد. به بیان درست تر، هنر یونانی با فرهنگ یونانی، ترکیب فشرده ای از اضداد و گونه ای هماهنگی میان عاطفه عمیق و نظام منطقی تشکیل می دهد.
روشنی و تقارن این هنر، سرد نیست بلکه خیره کننده است، شکلهایش می توانند دقیق و مطابق اصول ریاضی و در همان حال سرشار از زندگی باشند. یونان، در نقطه مقابل مصر با سطوح کشیده افقی دشت رسوبی میان جلگه های صحرایی و تابش ظاهراً بی تغییر آفتاب، کشوری است با جغرافیا و آب و هوای متغیر، خلیجهای واقع در خط ساحلی عمیقاً تو رفته و بریده آن، یونان را به سرزمینی نیمه خشکی نیمه دریایی تبدیل می کند، آب پخشانهای کوهستانها این کشور را به چندین واحد کوچک تقسیم می کنند.
آب و هوای یونان بسیار تند – زمستانها سرد، تابستانها خشک و گرم است. تقریباً همیشه نسیم خنک از دریا می وزد. هوای فوق العاده صاف و جو تقریباً بلورین آن را غالباً لکه های پراکنده ابر، از یکدستی در می آورند. آسمان و دریا در این کشور، رنگی درخشان دارند. به همین علت شگفت آور نیست که یونانیان با علاقه ای که به طبیعت داشتند کوهستانها، جنگلها، رودها، آسمان و دریا را سکونتگاه خدایان دانسته اند؛ زئوس، پادشاه این قلمرو خدایان را در حال فرمانروایی از فراز بلندترین قله یعنی اولمپ مجسم کرده اند، موزها را ساکنان بیشه زارهای انبوه و سرد دامنه های طولانی کوههای پارناسوس و سیترون قرار داده اند، و آپولون را در حال سخن گفتن از شکافهای رعب انگیز و سنگی معبد دلفی نمایانده اند. پرستش طبیعت به پرستش شخصیتها تکامل می یابد. خدایان، شکلهایی انسانی به خود گرفتند که عظمت و نجابتشان از ضعف اخلاقی انسان مبرّا نیست، به بیان درست تر، بر خلاف خدایان مصر و بین النهرین، یگانه تفاوت واقعی این خدایان با انسانها این بود که ایشان فنا ناپذیر بودند.
در ضرب المثلی گفته می شود که یونانیان، خدایان خویش را به صورت انسانها و انسانهای خویش را به صورت خدایان در می آوردند. انسان پس از استحاله یافتن به مقیاس همه چیز، اگر همه چیز در حالت کمال خویش زیبا هستند، باید به معیار تغییر ناپذیری برای بهترینها مبدل شود؛ آفریدن فرد کامل، کمال مطلوب یونانیان شد. یونانیان، یا هلنی ها – نامی که ایشان به خود داده بودند – به نظر می رسند که حاصل درهم آمیزی مردمان اژه ای و مهاجمان هندو – اروپایی باشند. این درهم آمیزی، احتمالاً عامل حیات بخشی بوده است که در ریشه یابی علتهای نیروی اختصاصاً رقابتگرانه و خلاقانه مردم یونان باید همراه با آب و هوا و سرزمین پرتنوع کوهستانی – دره ای شبه جزیره یونان، در نظر گرفته شود.نخستین مهاجمان در حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد وارد این منطقه شدند و پس از ۱۶۰۰ پیش از میلاد، همچنان که دیدیم تمدن میسنی را در شبه جزیره یونان پی افکندند. پس از ۱۲۰۰ پیش از میلاد، میسنی ها نیز ظاهراً از مهاجمان تازه ای که از شمال آمده بودند – دوریها و شاید ایونیها – شکست خوردند. دوریها شبه جزیره پلوپونز را مرکز فرمانروایی خویش قرار دادند و احتمالاً ایونیها را به سوی شرق در امتداد سواحل دریای اژه عقب راندند و به آسیای صغیر رساندند. در منشأ ایونیها امروزه نیز اختلاف هست. برخی از دانشمندان معتقدند که ایونیهای پیشین در روزگار حاکمیت میسنی ها در آتن به سر می برده اند و در دوره یورشهای دوریها از آنجا رانده شده اند. برخی دیگر معتقدند که اینان در فاصله سده های یازدهم و هشتم پیش از میلاد از درآمیختن تیره های نژادی مختلفی پدید آمده اند.
در هر صورت، به نظر می رسد که ایونیها در مقایسه با دوریها که نظامی عشیرتی داشتند و معروفترین شهرشان اسپارت محافظه کار بود مردمانی با خصوصیات فردی قوی تری بودند. در ایونی بر ساحل شرقی آسیای میانه، حماسه هایی از عظمت فردی در سده هشتم پیش از میلاد ساخته و رواج یافته بود و در سده هفتم پیش از میلاد، فیلسوفان خردگرای میلتوس به تفسیر جهان موافق اصول عقلی در مقابل تفسیر دینی آن برخاستند و تحول عظیمی چون تبدیل پرستش طبیعت به شناخت یا علم طبیعت را که امروزه نیز ادامه دارد بنیاد نهادند. بین ایونی و پلوپونز، آتیکا واقع شده بود و آنجا در آتن، یک نظام محافظه کار عشیرتی و کوششی فردگرایانه با هم درآمیختند و برومندترین پولیسها یا کشور – شهرهای یونان را پدید آوردند و کشور – شهری که توسیدید می توانست به وجودش ببالد، «مکتب یونان» بود.
در سده هشتم پیش از میلاد، کشورهای جداگانه یونان نخستین مسابقات دوستانه و تشریفاتی میان خود را برگزار کرده بودند: المپیاد ۷۷۶ پیش از میلاد، که یونانیانِ تاریخ پرست نیز همان واقعه را آغاز تاریخ خویش قرار داده اند. کشورهای مزبور، از آن زمان به بعد با وجود رقابتهای و جنگهای دیرینه ای که میانشان جریان داشت، خود را «هلنی ها» نامیدند و در نقطه مقابل «بربرها» ی اطرافشان که به زبان یونانی سخن نمی گفتند قرار دادند.
هلنی ها کوشا و خستگی ناپذیر با برخورداری از سواحل مضرس و جزایر منزلگاهی سرزمین شان، به ملتی تجارت پیشه و کوچ نشین مبدل شدند که توانست بر دامنه مرزهای جغرافیایی و فرهنگی یونان بیفزاید. تشکّل های عشیرتی تکامل یافته و به چندین کشور – شهر مبدل شدند که هر کدام یک واحد مستقل به شمار می رفت، ساخت سیاسی هر کشور با کشوری دیگر فرق می کرد، ولی در این میان الگوی خاصی به ظهور رسید که در آن حق حاکمیت نخست از آن پادشاهان، پس از او از آن اشراف و سپس از آنِ «جباران» یا «تیرانها» یی بود که قدرت فردی خویش را اعمال می کردند. سرانجام، در آتن، آن تعادل پویایی که دموکراسی نامیده می شود به ظهور رسید. آتن به طرق گوناگون، مظهر و نماد فرهنگ یونانی شده است؛ بسیاری از ظریف ترین آفریده های تمدن یونانی به دست آتنی ها یا کسانی ساخته شده است که پیوندی تنگاتنگ با آتن و سنتهای آن داشتند.
آتن در دوران کوتاه شکفتگی اش به دنبال جنگهای ایران و یونان، یک مرکز فعال بازرگانی با جمعیتی در حدود صد هزار نفر بود. آکروپولیس یا شهر مرتفع که سابقاً یک دژ مستحکم میسی بود ولی در این دوره با ساخته شدن معابدی به رنگهای درخشان بر زمینه آسمان شدیداً آبی رنگ شهرت دیگری پیدا کرد، بر بیشه های زیتون و پشت بامهای آتن مشرف بود. در زیر ستون بندیهای سرپوشیده ای که بازار مرکزی شهر (آگورا) را در خود گرفته بود، شهروندان آتنی برای بحث درباره آخرین تحولات سیاسی یا اندیشه های جدید فلسفی، گرد می آمدند.
بحث فلسفی در میان آتنی ها، کار یا تمرینی عمومی و خصوصی بود که هرجا امکانی برای گرد آمدن چند بحث کننده فراهم می آمد، در می گرفت. این عشق به پیکار عقلی، پیشتاز پرتوان علم، به طرز حیرت آوری عمومیت داشت و آدمی چه به خانه یک ثروتمند پا می نهاد چه به بازار و ورزشگاه شهر می رفت و چه در نبش یک خیابان می ایستاد، این گونه بحث، دریچه های زندگی پرجنب و جوش سیاسی و معنوی کشور – شهر یونانی را به روی افراد می گشود، کار یا تمرین بدنی نیز نقش مهمی در تربیت و زندگی روزانه افراد داشت و هدف آتنی ها در جهت ایجاد تعادلی بین عقل و جسم که کمال مطلوب تربیت انسانهاست، در عبارت «عقل سالم در بدن سالم» است بیان شده بود.
تراژدیهای اشیل و سوفوکلس که در حضور تماشاگران مشتاق آتنی اجرا می شدند، فرد را به صورت موجودی موظف در برابر خدایان و ظهور و سقوط بخت او را به عنوان بازتابی از ستیز میان سرنوشت کور و نیروی نویافته عقل مجسم می کردند. عناصر ثابت در فرهنگ یونانی عبارت بودند از انسان، طبیعت و عقل؛ و یونانیان خوبی را به معنی هماهنگی میان این سه تلقی می کردند. آنها بر شالوده این اعتقاد اولیه که برای جهانیان تازگی داشت، دستاوردهای عظیم خویش را در عرصه های هنر، شعر، ریاضیات، فلسفه، منطق، تاریخ و علم بنا نهادند – و این میراثی است که تمدن غرب به نوبه خود بر آن بنیاد نهاده شد.
یونانیان با کشف انسان، مسأله ثبات و تغییر را کشف کردند و آن را فرا روی خویش یافتند، انسانها می میرند، ولی بشریت می ماند و یونانیان با آنکه در جهت کمال مطلوب بی زمان سیر می کردند، تغییراتی را که موجب رشد و تکامل می شوند پذیرفتند. بقایای تمدن یونانی به ما امکان می دهد که سیر تکامل سبک یونانی در هنر را بازسازی کنیم. اینکه عملاً چیزی به نام سبک یونانی پدید آمد و «تکامل» یافت، فی نفسه، مسأله مهمی است؛ زیرا به عنوان مثال، تکامل در هنر مصر، بسیار جزیی بود؛ الگوی مراسم آیینی و شکل، در هم نشکست. تغییر در هنر مصر، وقتی رخ داد، بر خلاف الگوی فرهگ به طور کلی بود.
البته نباید فراموش کرد که یک عامل مهم در ظهور ناگهانی یونان بر اوج پیشرفت تاریخی، شالوده ای بود که تمدنهای مصر و خاور نزدیک پی افکنده بودند و یونانیان نیز متواضعانه تأیید کردند که کیفیت تمدنهای مزبور را به عاریت گرفته اند. یونانیان از این تمدتهای کهن تر از تمدن خویش، اندیشه ها و مضامین، میثاقها و مهارتهای جدید را جذب کردند؛ ولی یونانیان از همان آغاز، حتی وقتی شکلهای قدیمی را می پذیرفتند و به کار می گرفتند، با آغوش باز به سوی آزمایشگری و تجربه اندوزی شتافتند. تغییر و تکامل، جزو ذاتی فرهنگ یونان بودند – همچنان که محافظه کاری، جزو ذاتی فرهنگ مصر بود – و تغییر در اینجا، همچنان که در مراحل تکرار شونده زندگی آدمی از خردسالی تا بزرگسالی دیده می شود، شکلهای مشخص و قابل تشخیصی دارد. هنر یونانی در مقایسه با هنر نسبتاً نامتغیر خاورمیانه باستانی، مراحلی به مراتب مشخص تر دارد.

منبع : واحد مرکزی خبر