هنر اتروسک؛ هنر رومی اتروسکها (معماری)

مردم ایتالیا ضمن آنکه در نخستین دوران حیات خویش از انوار تابان خورشید یونان روشنایی می گرفتند خود نیز سحابا و خصوصیات ریشه دار و محکمی داشتند. هنر اتروسک (یا اتروریایی) و هنر رومی را مانند هر هنر دیگر، باید همچون آمیزه ای از تأثیرات برخاسته از منابع بیرونی و عناصری از خود این سرزمین در نظر گرفت. هنر رومی، وارث بلافصل تمام فرهنگهای پیشین، حوضه مدیترانه، از جهات بسیار، ترکیبی از هنرهای روزگار باستان بود و اساساً با کل هنر یونان تفاوت داشت. رم نیز نقش بزرگی در انتقال تمدن به اروپای غربی داشت. به همین علت در دوره های بعد، هنر روم نمادی از هنر روزگار باستان به شمار می رفت.
از لحاظ تکامل سیاسی، تاریخ یونان و تاریخ ایتالیای باستانی تا اندازه ی به موازات یکدیگر پیش می روند، ولی پیشرفتهای عظیم یونان در پی جنگ با ایرانیان در سده پنجم پیش از میلاد که به آغاز عصر پریکلس انجامید، در ایتالیا قرینه ای پیدا نکرد زیرا در اینجا کشاکشهای پایان ناپذیر و تلخ میان خود قبایل ایتالیک از یک طرف و قبایل ایتالیک و اتروسکها از طرف دیگر، فرهنگ این سرزمین را از پیشرفت بازداشت.
● اتروسکها
منشأ اتروسکها، مانند منشأ میسنی ها، صدها سال یکی از اسرار ناشناخته جهان باستان به شمار می رفته است. زبان اتروسکها با آنکه به خطی مشتق از یونانی نوشته می شد و در کتیبه هایی که تاکنون خوانده نشده اند آثاری از آن دیده می شود، ارتباطی به خانواده زبانهای هند و اروپایی ندارد.
تاریخ دانان جهان باستان که همانند تاریخ دانان جهان امروزی شیفته حل این معما شده بودند عموماً احساس مخصوصاً هرودوت «پدر تاریخ» اعلام داشت که اتروسکها، از لیدیا برخاسته اند. این سنت همچنان دوام آورده است و چون فرهنگ اتروسک به عنوان فرهنگی متفاوت با فرهنگهای دیگر ساکنان ایتالیا در حدود ۷۰۰ پیش از میلاد به ظهور می رسد، از صدها سال پیش تاکنون تاریخ ورود ایشان به سرزمین ایتالیا را سده هشتم پیش از میلاد دانسته اند.
اما این گونه اظهار نظر، بسیار ساده اندیشانه است و توضیح کافی درباره پیوندهای علنی بین فرهنگ اتروسک و فرهنگهای کهنتر ایتالیا در آن وجود ندارد. برخی از دانشمندان امروزی معتقدند که اتروسکها اعقاب بلافصل مردمی بسیار کهنتر از هند و اروپائیان هستند که از شمال به ایتالیا سرازیر شده بودند. ولی این نظریه نیز به نوبه خود نمی تواند علت پیدایش برخی از عناصر فرهنگ اتروسکها مخصوصاً مراسم پیچیده و پرشکوه تدفین ایشان را که ظاهراً با رسوم شرقی پیوند دارد روشن سازد.
در نظریه تلفیقی دیگری گفته می شود که هرودوت در آثارش به تاریخ خاصی اشاره نمی کند و مهاجرتی که وی از آن نام می برد می تواند به دوره جابه جایی و مهاجرت عظیم ملتهای حوضه مدیترانه مربوط باشد که در حدود ۱۲۰۰ پیش از میلاد به وقوع پیوست و موجب زوال تمدن میسنی شد. در آن زمان، مهاجرانی که از آسیای صغیر می آمدند می توانسته اند در ایتالیا سکونت گزیده باشند با مردم بومی این سرزمین درآمیخته باشند و فرهنگ موسوم به فرهنگ ویلانونها را که اسلاف بلافصل اتروسکها بودند پدید آورده باشند.
بنابراین تغییراتی را که به پیدایش فرهنگ اتروسک به معنی اخص واژه انجامیدند باید ناشی از نفوذ هرچه بیشتر عناصر خارجی – نخست شرقی و سپس یونانی – دانست که در اثر بسط داد و ستد و بازرگانی میان ایتالیا و سرزمینهای دیگر به این کشور راه می یافتند. در اینجا لازم است گفته شود که اتروسکها به عنوان دریانوردانی ماهر (یا راهزنان بدنام دریایی) در روزگار باستان شهرت فراوان داشتند و در دوره موسوم به «خاورمآبی» در صحنه تاریخ پدید آمدند.
امروزه بیشترین محققان در سرّ این نکته اتفاق نظر دارند که هنر اتروسک، عمدتاً در سده های هفتم و هشتم پیش از میلاد و در پی مهاجرت و اقامت یونانیان در ایتالیای جنوبی شکل گرفت و تکامل یافت. اتروسکها با آنکه عامل بازدارنده ای در برابر پیشرفت یونانیان به سوی شمال در امتداد ساحل دریای تیرنه شدند و با وجود بی اعتمادی و اختلاف ریشه داری که با همسایگان جنوبی خویش داشتند – بی آنکه ذره ای از خصایل بومی خویش دست بردارند – مشتاقانه فرهنگ یونانی را جذب کردند.
اتروسکها با سرمشق قرار دادن شهرهای کوچ نشینان یونانی، از زندگی در روستاها دست برداشتند و به تمدن شهری روی آوردند و در شهرهای مستحکمی بر فراز تپه ها اسکان یافتند. اینان در سده ششم پیش از میلاد بیشتر نواحی شمالی و مرکزی ایتالیا در سده ششم پیش از میلاد بیشتر نواحی شمالی و مرکزی ایتالیا را از دژهای نیرومندی چون تارکوینی (تارکوینیای امروزی)، کائره (چروتری امروزی) ویی، پروسیا (پروجای امروزی) و ولسینی (اور ویتوی امروزی) در زیر فرمان خویش داشتند.
ولی این شهرها هیچگاه با یکدیگر متحد نشدند تا کشور یگانه ای تشکیل دهند و به همین علت سخن گفت از ملت یا پادشاهی اتروسک درست نیست. این شهرها با یکدیگر همزیستی می کردند، مستقلاً و در زمانهای مختلف رونق می یافتند یا نابود می شدند و هرگونه وحدت ظاهری میان آنها در درجه نخست بر پیوندهای مشترک زبانی و اعتقادات و مراسم مشترک مذهبی استوار بود.
این ناپیوستگی سیاسی، سرانجام اتروسکها را به صیدی سهل الوصول در برابر تهاجم رومیان مبدل کرد؛ مثلاً در دوره ده ساله محاصره شهر ویی، هیچ یک از شهرهای اتروسک به کمک این برادر زاده محاصره شده خویش نیامدند.
● معماری
از معماری اتروسکها اطلاعات چندانی در دست نیست. شهرهای ایشان به دست رومیان ویران شدند یا بازسازی شدند و شهرهایی که باقی ماندند در چنان جاهای مناسبی برپا شده بودند که امروز نیز مسکونند و آغاز حفاری توسط باستان شناسان را غیرممکن می سازند. از آثار پراکنده به دست آمده چنین نتیجه گیری می شود که که اتروسکها، دست کم در دوران تاریخ متأخر خویش، به طر قابل ملاحظه ای از طاق سنگی استفاده می کردند و این از شیوه هایی بود که مورد پسند یونانیان واقع نشد ولی رومیان سده های بعد، در ساختمانهای خویش اهمیت فوق العاده ای بر آن دادند.
ما نخستین خانه اتروسک را از روی نمونه های گلین که به عنوان خاکستردان مرده به کار می رفته اند و از روی اتاقکهای تدفینی که در درونشان اتاقها و اندرون خانه شخص متوفی بازسازی می شده اند می شناسیم. اگر بخواهیم از روی اندرون مقبره نقشهای برجسته متعلق به سده سوم پیش از میلاد قضاوت کنیم، باید گفت ساختمان مستطیل شکل ساده ای با سقف شیب دار تدریجاً تکامل یافت و در دهلیزهای سرگشاده خانه های پومپئی و هرکولانوم به اوج تکامل خود رسید.
در ساختن دهلیز سرگشاده که تالاری بلند، مربع یا مستطیل شکل در مرکز ساختمان بود و روشناییش از طریق سوراخ بزرگی در سقف تأمین می شد و بقیه اتاقها نیز به طور قرینه گرد همین تالار ساخته می شدند، نیروی ابتکار و نوآوری رومیان به کار گرفته شد. این دهلیز سرگشاده کانون زندگی خانوادگی و زیارتگاه خدایان خانگی به شمار می رفت. اجاق باستانی دین خانوادگی در حوضه دریای مدیترانه، بیان معماری بسیار والایی در دهلیز سرگشاده باشکوه پیدا کرد، زیرا دهلیز سرگشاده اهمیت و مقامی به معماری خانگی داد که بسی بزرگتر از اهمیت و مقامی بود که یونانیان به آن می دادند.
اطلاعات ما درباره معبد اتروسکها بر چندین پی باقی مانده و شرحی که ویترو ویوس معمار و مهندس رومی سده نخست پیش از میلاد درباره معماری داده است استوار است. این معبد به احتمال زیاد با تقلید از معابد یونانی ساخته شده است؛ مثلاً نقشه ساختمانی آن تشابه بسیار دقیقی به نقشه رواق یا ستون بندی بی دیوار یونانی دارد.
لیکن اقتباس اتروسکها که بر پایه ای بلند به نام پودیوم قرار داشت و فقط از یک طرف پله می خورد، در بیشتر موارد از چوب و خشت به روش تیرهای عمودی و افقی ساخته می شد و روبنای چوبی سنگینی داشت که بیشترین بخش سطح آن با نقشهای برجسته از گل پخته خوش رنگ تزیین می شد، تأکید اتروسکها بر نمای فوق العاده آراسته با تزیین نسبتاً پراکنده و اندک جناحین و پشت معبد، توجه بیننده را بر رواق ورودی جلب می کرد.
سازماندهی محوری معبد اتروسک، اساساً با طرز سازماندهی معبد یونانی تفاوت داشت. در پشت رواق پیش آمده، زیارتگاه که به سه مقصوره هم اندازه تقسیم شده بود فضاهای تاریک دخمه یا غار مانندی تشکیل می داد. هدف از ساختن این معبد آن نبود، که مانند معبد یونانی، از بیرون یا از تمام جهات به صورت یک جسم پیکری دیده شود بلکه اتروسکها در درجه اول می خواستند از آن به عنوان فضایی اندرونی استفاده کنند. معبد، پناهگاهی بود که پیش آویز عریض سقفش آن را محفوظ نگه می داشت.
در بقایای به دست آمده از گورستانها هنر اتروسکها به واضح ترین شکل ممکن متجلی می شود. اینان با استفاده از ردیفهای سرشاری از نقاشیهای دیواری و نقشهای برجسته رنگین که زینت بخش فضاهای اندرونی مقابرشان بود به بازگویی زندگانی پرنشاط، میهمانیها و رقصهایشان پرداخته اند و نرمی و حرارتی که در این نقاشیها و نقشها احساس می شود حکایت از منشأ نسبتاً یونیک و نسبتاً بربر آنها دارد.
اتروسکها مسابقات ورزشی و جنگهای خود را نیز بدین طریق مجسم ساخته اند. دستیابی ایشان به قدرت و زوال بعدیشان در تغییر تدریجی دیدگاهشان از خوش بینی به بدبینی و انتخاب موضوعات هرچه ناگوارتر و خونخوارانه تر به موازات افول ستاره سیاسی شان دیده می شود. با آنکه شهرت اتروسکها به رفتار شقاوتمندانه و غیرانسانی بیشتر بر شهادت یونانیان و رومیان باستانی یعنی دو گروه از دشمنان ایشان استوار است، عناصری از نقاشیهای مقبره ای ایشان حکایت از آن دارد که جامعه ایشان خصوصیات و جنبه های بسیاری داشته که عملاً با خشونت و افراط می شده اند. به بیان دقیق تر، همین خصوصیات توانستند نقشی سرنوشت ساز در شکل گیری یک فرهنگ پرتوان و آفرینشگر ایفا کنند و جانشینان رومی ایشان را در رسیدن به حاکمیت بر جهان یاری دهند.
اتروسکها گورستانهای خویش را در نقطه ای خارج از شهرهایشان می ساختند. از صدها مقبره که به طرز منظم در امتداد شبکه ای از خیابانهای متعدد یافت شده اند چنین برمی آید که اتروسکها شهرهایی به معنی کامل واژه برای مردگان می ساخته اند (نکروپولیس). مقبره ها برحسب منطقه و رسوم محلی، با یکدیگر فرق می کردند. در بخش شمالی اتروریا مقابر را در سطح زمین می ساختند، ولی در جنوب، مخصوصاً در جاهایی که توفای خاک باعث آسانی حفاری می شد، مقابر را در دل کوه می کندند. توفا که در اصل همان خاکستر سخت فشرده آتش فشانی است، به سادگی کنده می شود و پس از تماس با هوا مانند بتون سخت می شود. توفا را می توان به صورت قالبسنگهای بادوام ساختمانی که نیازی به پختن ندارند نیز برید و در ساختمان به کار گرفت، اتروسکها و رومیان وسیعاً از توفا استفاده می کردند و در ایتالیای امروزی نیز صنعت آجرسازی توفای نسبتاً کوچک و پر رونقی وجود دارد.
رایج ترین نوع مقبره اتروسکها تومولوس یا ساختمان مدوری است که بخش بسیار اندکش خاکبرداری شده و سپس با خاک پوشانده شده است. این مقبره بیشتر در چروتری ساخته می شد و نظر به شکل گنبدوارش، به نظر می رسد که دنباله یک سنت باستانی برخاسته از حوضه مدیترانه باشد.
لیکن بیشتر فضاهای درونی مقابر اتروسکها از جمله تومولوس ها چهارگوش هستند و به تقلید از شیوه معماری اتاقهای نشیمن شبیه سازی شده اند. نمونه برجسته آن مقبره نقشهای برجسته یا اتاقک زیرزمینی بزرگی در چروتری است که از ستونهای جسیمی یا سرستونهای شبه یونیک (آیولیک) برای نگهداشتن سقف شیبدار آن استفاده شده است. این ستونها حفظ شده اند – یعنی خاک توفا را آنقدر تراشیده اند تا شکل ستون از آن درآمده است، مانند مقابر تخته سنگی مصری در بنی حسن. این مقبره، همانند بیشتر مقبره های اتروسکها، برای تدفینهای چندگانه و به عنوان آرامگاه نهایی تمام اعضای یک خانواده به اضافه خدمتکارانش طراحی شده بود. خاکستردانهای مرده و دیگر وسایل تزیینی مقبره را در تاقچه ها یا فرونشستگیهای درون دیوارها و روی برآمدگی نیمکت مانند در پای دیوارها می گذاشتند. تزیینات مقبره نقشهای برجسته عبارت است از نقشه های برجسته گچی با تصویرهایی از انواع سلاح، ابزار و وسایل پخت و پز؛ و نشان می دهد که خانواده اتروسک در زندگی روزانه اش از وسایل و امکانات فراوان استفاده می کرده است.

منبع : واحد مرکزی خبر