فاطمه بنت اسد (ع)؛ پیشگام در عرصه ایمان و هجرت

شخصیت والا و برتر فاطمه بنت اسد علیهاالسلام از بانوان مجاهد و مهاجر صدر اسلام از دو زاویه حقوقی و حقیقی مورد توجه است: نقش ایشان نسبت به پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و تربیت حضرت علی علیه‏السلام . علاوه بر این، از ابعاد و ساحت‏های معرفتی، ولایی، جهادی و حضور و ظهور در عرصه‏های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایشان نیز سخن به میان می‏آید. از جمله ایمان آگاهانه، بصیرت در دین و پایداری در حفظ و گسترش ارزش‏های اسلامی، تقرّب وجودی و ایدئولوژیكی ایشان به پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و حضرت علی علیه‏السلام ، زن نمونه بودن، برخورداری از عقلانیت و معنویت‏گرایی.
شناخت تحلیلی و فراگیر شخصیت والای فاطمه بنت اسد علیهاالسلام از دو جهت ضروری است:
الف. از زنان نمونه صدر اسلام و الگوی ایمان، جهاد در راه خدا، هجرت، بصیرت و صبر در عرصه‏های ایدئولوژیكی و سیاسی و اجتماعی است.
ب. مادری نمونه، تأثیرگذار و كارآمد در كانون خانواده و اجتماع است، آن هم مادرِ مركز حقیقت، فلك حكمت، منبع معرفت و تجسّم عدالت در ساحت‏های عقلانی، اخلاقی و اجتماعی؛ یعنی قطب عارفان، امیرمؤمنان، پیشوای پارسایان، الگوی مجاهدان، اسوه عابدان و زاهدان حضرت علی علیه‏السلام ، كه مردم‏داری و حكمت و حكومت از امتیازات برجسته و منحصر به فرد ایشان می‏باشد و جامعه اسلامی و بشری هماره، بخصوص در عصر جدید، محتاج و مشتاق چنین اسوه‏های جاودانه انسانی است كه فراتر از زمان و زمین و زبان توانسته است نقش مهم و تعیین‏كننده‏ای در تاریخ ایفا نماید.
● ابعاد شخصیتی
از شخصیت فاطمه بنت اسد علیهاالسلام می‏توان در دو بخش مباحثی را مطرح نمود
۱. شخصیت حقوقی او در ارتباط با پرورش، سرپرستی و حق مادریِ عقل كل، هادی سُبُل، خاتم رُسُل، بشیر و نذیر، یعنی محمّد مصطفی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و فرزند یگانه‏ای است كه تشبّه تام و كامل به خدای سبحان پیدا كرد و باید اعتراف نمود كه بشر معمولی عاجز از ادراك مقاماتِ غیبی و فتوحات معنوی و وجودی اوست؛ یعنی علی علیه‏السلام كه خود را «عبدٌ من عبید محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله »(۲) می‏نامد. شخصیتی همچون فاطمه بنت اسد علیهاالسلام ، كه مادر حقیقی علی علیه‏السلام (۳) و ایفاگر نقش مادری برای محمّد رسول‏اللّه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏باشد، از بزرگ‏ترین افتخارات، امتیازات و شرافت وجودی آن «بانوی نمونه»، مادری اسوه و زنی اهل ایمان و عمل صالح می‏باشد كه مصداق بارز «مَن عَمِلَ صالح مِن ذَكَرٍ او اُنثی فهو مؤمنٌ فَلَنُحیینَّهُ حیاهًٔ طیّبهً»(نحل: ۷۹) است.(۴)
۲. شخصیت حقیقی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام در حنیف بودن، حقگرایی و توحیدش ظهور یافته است. او پیش از بعثت پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بر دین نیایش ابراهیم علیه‏السلام بود؛ چنان‏كه همسرش ابوطالب علیه‏السلام نیز دین حنیف و توحید ابراهیمی علیه‏السلام را داشت(۵) و پس از بعثت نبی اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز از اولین زنانی بود كه به اسلام گرایش پیدا كرد و با پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله پس از خدیجه علیهاالسلام به عنوان نخستین زن بیعت نمود(۶) و ابوطالب علیه‏السلام نیز كه همسر فاطمه علیهاالسلام بود، در قالب شعری چنین سروده است:
وَ لَقدْ عَلِمْتُ بانَّ دینَ محمّدٍ مِن خَیرِ ادیان البریّهِٔ دنیا(۷)
یعنی: هر آینه دانستم كه دین محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از بهترین ادیان بشر در جهان است. و همو به فرزندش جعفر (وقتی دید پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در یكی از درّه‏های مكّه با علی علیه‏السلام نماز می‏خواند) گفت: پیش برو و طرف چپ پسر عمویت برای نماز بایست.(۸) حال آیا شخصیتی كه پیش از ظهور اسلام بر آیین توحیدی و ابراهیمی و پس از ظهور اسلام از زمره اولین مسلمانان و پیروان آیین توحیدی محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله قرار گیرد، دارای مقامات معرفتی، ایمانی، اخلاقی و تربیتی والایی نیست؟ چگونه زنی كه این‏چنین در سایه‏سار بینش وحیانی و گرایش آسمانی زندگی كرده است، شایسته الگو شدن نباشد؟ انتخاب آگاهانه، آزادانه و مبتنی بر بیداری و پایداری آیین الهی از سوی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام او را در مرتبه‏ای از انسانیت قرار می‏دهد كه شایسته تكریم و تفضیل‏های سرور عالمیان محمّد مصطفی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله قرار گرفته و خدای سبحان او را لایق مادری علی علیه‏السلام برگزیده و در خانه خویش كعبه مكرّمه جواز ورودش داده است، در حالی كه مریم عذرا علیهاالسلام را چنین مقامی نداد، و این منزلت تنها از حضرت علی علیه‏السلام نیست كه مولود كعبه است، بلكه از موقعیت ممتاز فاطمه بنت اسد علیهاالسلام نیز حكایت می‏نماید. اینك آیا شایسته تأمّل و تدبّر نیست كه مریم مادر عیسی علیهماالسلام صاحب مقام عبودیت، طهارت، رزق معنوی و بهشتی و مقام ولایت باشد(۹) و مادر حضرت علی علیه‏السلام ، كه كعبه بر او شكافته شد تا در پناه عنایات و افاضات عینی و رحمانی قرار گیرد، دارای منزلت عبودیت، طهارت، رزق معنوی، بهشتی و مقام ولایت نباشد؟(۱۰) مقام «ولایت» از رهگذر معرفت الهی، عبودیت الهی، محبت الهی، سرعت و سبقت در ایمان و عمل صالح حاصل می‏گردد كه مقام فنای در خدا و شهود ملكوت عالم و آدم و زمامدار مطلق هستی پیدا و پنهان یا شهادت و غیب است؛ «بِیَدهِ مَلكوتُ السّمواتِ والارضِ»(یس: ۸۳)؛ «و كَذلِكَ نُری ابراهیمَ مَلكوتَ السمواتِ والارضِ لِیكونَ مِن الموقنینَ»(انعام: ۷۵) ملكوتی كه چشم عقل و دل فاطمه بنت اسد علیهاالسلام ، بدان گشوده شد همان چیزی بود كه وی را اهل حقیقت و یقین نمود.
● زندگی ظاهری و باطنی
فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف علیهاالسلام ، با ابوطالب علیه‏السلام همسر و عموزاده‏اش و با رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از یك تیره بودند.(۱۱) او نخستین زن هاشمی‏ای بود كه همسرش نیز از خاندان هاشم بود.(۱۲) وی از زنان سابقه‏دار و مؤثّر در تاریخ اسلام به شمار می‏آمد، او از حیث ایفای نقش مادری برای پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و ایمان و مقاومت در راه هدف توحیدی و الهی و هجرت از مكّه به مدینه سرآمد و نمونه بود. به تعبیر ابوالفرج اصفهانی، او نخستین زنی بود كه پس از نزول آیه «یَا اَیُّها النَّبیُّ اِذا جاءَكَ المؤمناتُ یُبایِعنكَ» (ممتحنه: ۱۲) با پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بیعت كرد(۱۳) و ابن ابی الحدید نیز به این مطلب، كاملاً معترف بوده است و اشاره كرده(۱۴) كه وی یازدهمین مسلمانی است كه به اسلام گروید.(۱۵) پس مصداق آیه مباركه «یَا ایُّها النَّبی اِذا جاءَكَ المؤمناتُ یُبایِعنكَ عَلی اَن لا یُشركنَ بِاللّهِ و لایَسرِقنَ و لایَزنینَ و لایَقتُلنَ اولادَهُنّ و لایَأتینَ بِبُهتانٍ یَفْتَرینَهُ بَین اَیدیهنّ و اَرْجُلِهِنَّ و لایَعصینَكَ فی مَعروفٍ فَبایعهُنَّ و استغفِر لَهُّنَ اللّهَ اِنّ اللّهَ غَفورٌ رَحیمٌ» (ممتحنه: ۱۲) است كه به گفته ابن عبّاس آیه مزبور در مورد ایشان نازل شده.(۱۶)
همچنین او مصداق آیه «والسابقونَ الاوّلونَ مِن المهاجرینَ والانصارِ و الّذینَ اتَّبعوهُم بِاحسانٍ رَضِیَ اللّهُ عَنهم و رَضوُا عَنهُ و اَعدَّ لهم جنّاتٍ تجری مِن تَحتِهاَ الانهارُ خالدینَ فیها ابدا ذلك الفوزُ العظیمُ» (توبه: ۱۰۰)(۱۷) است. فاطمه بنت اسد علیهاالسلام از جمله زنان بزرگواری بود كه فضیلت سبقت و مهاجرت را درك كرد و در آیه دوازدهم سوره ممتحنه، پس از اثبات صفت بیعت با پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بسیاری از صفات نكوهیده و رذیله، مثل شرك به خدا، دزدی، زنا، قتل فرزند، افترا و بهتان و مخالفت با پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از او سلب شده‏اند. او از همه آن‏ها اجتناب كرد. او با پیامبر بیعت نمود كه صفات رذیله یاد شده را انجام ندهد و از آن‏ها دوری كند. او حتی قبل از بیعت و نیز بعد از آن هرگز آلوده به آن صفات زشت نشد و از زنان مؤمن، موحّد، پاك صورت و پاك سیرت بود؛ یعنی به مقام تخلیه و طهارت از ضد ارزش‏ها و صفات مذموم اخلاقی و رفتاری رسیده بود.
در آیه یكصدم سوره توبه نیز از «سبقت» و «هجرت» به عنوان امتیازات برجسته نام برده شده و در كنار آن فضیلت‏ها، از صفاتی بسیار مهم، بنیادین و معرفتی ـ معنوی، كه از عقیده، اخلاق و اعمال پاك حكایت می‏نمایند، نیز نام برده شده است؛ همچون پیروی از پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، رضایت خدای سبحان از آنان و رضایت آنان از خداوند متعال، آماده شدن بهشت برای آنان ـ كه صفت بهشتی بودن را اثبات می‏نماید ـ و اینكه اهل فوز عظیم و رستگاری‏اند و فاطمه بنت اسد علیه‏السلام همه صفات سلبی و ثبوتی در آیات یاد شده را دارا بود؛ چنان‏كه از حضرت جعفر بن محمّد علیه‏السلام روایت شده است كه فاطمه دختر اسد علیهاالسلام نخستین زنی بود كه از مكّه به مدینه با پاهای خود به سوی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله هجرت كرد و حضرت فرمود: «فاطمه دختر اسد مادر علی علیه‏السلام جزو یازده تن از "سابقون" در اسلام و از "بدریون" است و هنگامی كه آیه «یَا اَیُّها النَّبیُّ اِذا جَاءكَ المؤمناتُ یُبایِعنكَ»نازل شد، فاطمه نخستین زنی بود كه با پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بیعت نمود.»(۱۸)
● شكوه ایمان در بارگاه الهی
با توجه به مباحث پیش‏گفته، شخصیت ایمانی و الهی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام تا اندازه‏ای روشن شد. در این فراز از نوشتار حاضر، توجه به ایمان این بانوی محترم به خدای تبارك و تعالی و پیغمبران الهی، حتی پیش از بعثت رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، بر اساس حدیثی از اصول كافی در باب ولادت امیرالمؤمنین علیه‏السلام ، كه شیعه و سنّی آن را نقل كرده‏اند، قابل توجه است كه چگونه وقتی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام درد زایمان بر او فشار آورد، به كنار خانه خدا آمد و با این چند جمله، شكوه ایمانش را در پیشگاه الهی و بارگاه قدس ربوبی متبلور ساخت و عرضه داشت:
«پروردگارا! من ایمان دارم به تو و به همه پیغمبران و كتاب‏هایی كه از سوی تو آمده‏اند و گفتار جدّم ابراهیم خلیل را تصدیق كرده‏ام؛ همو كه این خانه كعبه را بنا كرد.
پروردگارا! به حق همان كسی كه این خانه را بنا نهاد و به حق این نوزادی كه در شكم من است، ولادت او را بر من آسان گردان.»(۱۹)
در حدیث یاد شده، چند نكته مهم متجلّی‏اند: الف. ایمان به خدا و وحدانیت الهی؛ ب. ایمان به انبیای الهی علیهم‏السلام ؛ ج. ایمان به ابراهیم خلیل الرحمن علیه‏السلام ؛ د. ایمان به كتاب‏های آسمانی نازل شده بر پیامبران خدا؛ ه. ایمان به خانه خدا و قداست و عظمت آن؛ و. شناخت فرزندش حضرت علی علیه‏السلام و جایگاه و منزلتش نزد خدای متعال؛ ز. توسّل به انوار قدسی پیامبران، خانه خدا و شخصیت حضرت علی علیه‏السلام . آیا این‏ها همه از معرفت، ادب و تكامل روحی و معنوی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام حكایت نمی‏نمایند؟در احادیثی دیگر، از شخصیت متعالی و هوشیار فاطمه بنت اسد علیهاالسلام نسبت به مقام و منزلت حضرت محمّد و علی علیهماالسلام سخن به میان آمده است.(۲۰) همچنین پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله پس از دفن فاطمه بنت اسد علیهاالسلام به عمّار فرمود: «به خدا سوگند! من از قبر فاطمه بیرون نیامدم، جز آنكه دو چراغ از نور دیدم كه نزد سر فاطمه آوردند و دو چراغ دیگر از نور نزد دست‏های او بود و دو چراغ از نور در كنار پاهایش و دو فرشته كه بر قبر او گماشته شده بودند و تا روز قیامت برای او استغفار می‏كنند.»(۲۱)
نحوه عملكرد پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در مراسم وفات، كفن و دفن فاطمه بنت اسد علیهاالسلام در شناخت عمیق‏تر مقام والای او بسیار تنبّه‏آمیز و بصیرت‏بخش است؛ چنان‏كه شیعه و سنّی نقل كرده‏اند: رسول خدا در مراسم تشییع و كفن و دفن او حاضر شدند و تابوت او را بر دوش گرفتند و در حَفر قبر نیز شركت كردند و سپس داخل قبر گردیدند و در آن خوابیدند و آن‏گاه پیراهن خود را بیرون آوردند و دستور دادند فاطمه را در آن پیراهن كفن كنند و در قبر بگذارند.(۲۲) امیرالمؤمنین علیه‏السلام فرمود: «چون فاطمه دختر اسد بن هاشم وفات كرد، رسول گرامی او را در پیراهنشان كفن كردند و بر او نماز خواندند و در نماز، بر او هفتاد تكبیر گفتند و وارد قبرش شدند و با دستانشان قبر را وسیع كردند و محكم گرداندند. آن‏گاه از قبر خارج شدند، در حالی كه اشك از دیده فرومی‏ریختند و با دستان خویش، خاك بر روی لَحَد ریختند.»(۲۳)
از سوی دیگر، فاطمه بنت اسد علیهاالسلام نیز هنگام ولادت پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به كمك آمنه علیهاالسلام مادر آن حضرت آمد و چون حضرت محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به دنیا آمد، نوری پدیدار شد كه مابین شرق و غرب را فراگرفت و موجب تعجب و شگفت آن دو گردید و فاطمه بنت اسد علیهاالسلام داستان نوری را كه مشاهده كرده بود، به ابوطالب علیه‏السلام بشارت داد.(۲۴) این موضوع نیز دست كم بر دو مطلب دلالت می‏نماید:
۱. حضور فاطمه بنت اسد هنگام تولّد پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و كمك به آمنه بنت وهب، مادر بزرگوار پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ؛
۲. شهود نور فراگیر و مسلّط بر شرق و غرب عالم.
حال آیا نحوه رفتار پیامبر اكرم در وفات فاطمه بنت اسد علیهاالسلام و حضور عارفانه و شاهدانه او هنگام تولّد پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بر والایی منزلت آن زن نمونه و قرب وجودی او نزد خدا و رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله دلالت نمی‏نماید؟
● سیمای ایمانی ـ معرفتی
در این بخش، به پنج گفتار راهگشا و عمیق از پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله درباره شخصیت فاطمه بنت اسد علیهاالسلام استناد می‏كنیم:
۱. پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از فاطمه بنت اسد علیهاالسلام چنین یاد كردند: «او پس از ابی‏طالب، بهترین خلق خدا به لحاظ رفتار با من بود. او مادر دیگر من پس از مادرم بود. ابوطالب نیكی می‏كرد و صاحب سفره بود و فاطمه ما را بر طعامی كه تهیه دیده بود، گرد می‏آورد و از هر غذایی كه بود، سهم مرا از دیگران بیشتر می‏داد تا دوباره برگردم.»(۲۵)
۲. فاطمه بنت اسد علیهاالسلام شنید كه پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمودند: «مردم در روز قیامت عریان حضور پیدا می‏كنند.»
فاطمه علیهاالسلام گفت: وای بر من از چنین كار وقیحی!
حضرت فرمودند: «من از خداوند درخواست می‏كنم تا شما را پوشیده برانگیزاند.»
همچنین فاطمه علیهاالسلام شنید كه پیامبر درباره عذاب قبر سخن می‏گفتند. عرض كرد: «وای از ناتوانی در آن روز!»
حضرت فرمود: «من از خداوند درخواست می‏كنم تا شما را از این بابت كفایت كند.»(۲۶)
۳. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «در قبرش خوابیدم تا فشار قبرش را سبك گردانم و پیراهنم بر او پوشاندم تا از لباس بهشتی بپوشد.»(۲۷)
۴. پیامبر گرامی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله پس از تدفین فاطمه بنت اسد علیهاالسلام فرمودند: «فرشتگان افق را پر كردند و درِ بهشت را برای او (فاطمه) گشودند و فرش‏های بهشتی را برای او گستردند و ریحان بهشتی به ملاقات او آمدند و او در روح و ریحان و نعمت بهشتی غوطه‏ور است و قبرش باغیاز باغ‏های بهشت است.»(۲۸)
۵. پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند: «جبرئیل به من خبر داد كه او اهل بهشت است و خداوند به هفتاد هزار فرشته امر كرده كه بر او نماز بخوانند.»(۲۹)
در اینجا، به برخی از سخنان علما و اندیشمندان بزرگ اسلامی در خصوص شخصیت معرفتی، اخلاقی، ایمانی و معنوی فاطمه بنت اسد علیهاالسلام اشاره می‏كنیم:
الف. عبدالله بن عبّاس می‏گفت: «او نخستین زنی است كه پیاده و با پای برهنه از مكّه به مدینه هجرت كرد و نخستین زنی است كه پس از خدیجه با پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در مكّه بیعت كرد.»(۳۰)
ب. زهری گفته است: «پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فاطمه را دیدار می‏كرد و در خانه‏اش می‏خوابید. او زنی شایسته بود.»(۳۱)
ج. جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزی می‏گوید: او زنی بود كه اسلام آورد و از بانوان صالحه بود.»(۳۲)
د. سید محسن امین گفته است: «او از پیشگامان در اسلام و نخستین زن مهاجر به مدینه بود.»(۳۳)
در پایان، به دو نكته مهم در باب شخصیت فاطمه بنت اسد علیهاالسلام اشاره می‏كنیم:
۱. فاطمهٔ بنت اسد علیهاالسلام از زنان مهاجر به مدینه بود كه به همراه حضرت علی علیه‏السلام و فاطمه زهرا علیهاالسلام به سوی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله حركت كردند و در «ضجنان» در طول شبانه‏روزی كه در آنجا توقف كرده بودند، حضرت علی علیه‏السلام آن شب را با «فواطم» یا به نماز و یا به ذكر خدا در حال ایستاده و نشسته و خوابیده، به سر آوردند و تا سپیده‏دم چنین كردند. سپیده‏دم نماز صبح را حضرت علی علیه‏السلام با ایشان به جای آورد و پس از آن، منزل به منزل را با یاد خدا طی می‏كردند تا به مدینه رسیدند. وحی الهی پیش از ورود به مدینه، در شأن آن‏ها نازل شد: «الّذینَ یَذكرونَ اللّه قیاما و قعودا و علی جُنُوبِهم و یَتفكَّرونَ فی خَلقِ السّمواتِ والارضِ» تا آنجا كه در پاسخ آن‏ها آیه شریفه می‏فرماید: «فَاستجابَ لهم رَبُّهم اَنّی لا اُضیعُ عَملَ عاملٍ مِنكم مِن ذَكَرٍ او اُنثی.» (آل عمران: ۱۸۹ ـ ۱۹۵) لفظ «ذَكَر» اشاره به حضرت علی علیه‏السلام و «انثی» اشاره بر فواطم (فاطمه بنت رسول‏الله، فاطمه بنت اسد علیهماالسلام و فاطمه بنت زبیر) دلالت دارد.(۳۴)
۲. امام صادق علیه‏السلام فرمودند: «فاطمه بنت اسد، مادر امیرالمؤمنین علیه‏السلام ، نخستین زنی بود كه با پای پیاده از مكّه به مدینه به سوی پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله هجرت كرد. او از نیكوكارترین مردم به پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بود. شنید كه پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند: روز قیامت مردم همانند روز تولّد، عریان برانگیخته می‏شوند. ایشان از این عریانی ناراحت شد. پیامبر فرمودند: از خداوند می‏خواهم كه تو را پوشیده محشور نماید. نیز شنید كه پیامبر در باب فشار قبر می‏فرمودند. او از ناتوانی در آن روز شكوه كرد. حضرت فرمودند: از خدای بزرگ درخواست می‏كنم كه شما را در این زمینه كفایت كند.»(۳۵)
اینك با توجه به مباحث مطرح شده، به چند اشارت درباره شأن و شخصیت حضرت فاطمه بنت اسد علیهاالسلام بسنده می‏نماییم:
▪ اشارت اول: فاطمه بنت اسد علیهاالسلام دارای فكری نورانی و روحی لطف و درونی پاك بود كه خدای سبحان توفیق ایمان حقیقی و عمل صالح به او بخشید و او را همسر ابوطالب علیه‏السلام ، كه مسلمانی فداكار، مجاهد و حامی همه‏جانبه پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بود، قرار داد(۳۶) و باطن الهی ـ توحیدی او را ظرف وجود و پرورش حضرت علی علیه‏السلام گرداند. پس او مصداق «بَلَدهًٔ طیّبهٔ» (اعراف: ۵۷) و «كلمهًٔ طیّبهٔ» (ابراهیم: ۲۲ ـ ۲۴) بود. این وجود مبارك آیت كبری(۳۷) الهی شد؛ یعنی ابوالائمّه علی علیه‏السلام را در دامان خویش پرورش داد و پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز او را به منزله مادر خویش خواند.
▪ اشارت دوم: فاطمه بنت اسد علیهاالسلام الگویی از زنان اهل بصیرت دینی، معرفت دینی و در عین حال، هجرت و جهاد در راه خدا و پایداری در راه اهداف توحیدی بود و در عین حال، اهل سبقت در ایمان نیز به شمار می‏رفت. پس علم و معرفت،(۳۸) تقوای الهی(۳۹) جهاد در راه خدا(۴۰) سبقت در اسلام و ایمان آوردن را،(۴۱) كه از معیارهای فضیلت و برتری و مراحل تكامل علمی و عملی و سلوك معرفتی و معنوی است، دارا بود و بنا بر نصّ آیه قرآن، كه در شأن حضرت علی علیه‏السلام و فواطم نازل شده است،(۴۲) اهل تفكر و تذكر و از جمله صاحبان لبّ و خردورزی بود. پس در حقیقت، وی تفسیر عینی و واقعی بر جمله «عقولُ النساءِ فی جمالهنّ و جمالُ الرجالِ فی عقولُهم»(۴۳) نیز به شمار می‏رفت. پس، از نبوغ فكری و فرهنگی، بینش سیاسی و اجتماعی، طهارت فكری و فعلی برخوردار بود؛ همچون حضرت خدیجه علیهاالسلام و سمیّه آل یاسر در راه تعالی ایمان و ترویج ارزش‏های اسلامی تلاش‏ها و مجاهدت‏های فراوانی داشتند و دوشادوش پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و حضرت علی علیهماالسلام و مجاهدان و مهاجران در راه اسلام كوشش نمودند و در دوران غربت اسلام، از آن حمایت كردند. و این مقام معنوی بسیار ستودنی و مهم است.(۴۴)
▪ اشارت سوم: فاطمه بنت اسد علیهاالسلام در اثر صلاحیت فكری و روحی و استعداد درونی و ظرفیت وجودی‏اش، شایسته این مقام منیع بود كه از انوار و لمعات ملكوتی و رحمانی دو انسان كامل، كه صاحبان مقام ممتاز نبوّت و ولایت بودند، یعنی حضرت محمّد مصطفی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و حضرت علیّ مرتضی علیه‏السلام ، بهره‏های وافی و كافی ببرد و چون مریدی گرد وجود آن مرادهای جاودانه الهی بگردد و سلوك خَلقی و خُلقی، تجلّی تكوینی و تهذیبی، جذبه سلوكی و سلوك جذبه‏ای خویش را مرهون و مدیون آنان باشد. كمتر انسان‏های اهل فضیلت بوده‏اند كه شایستگی یافته‏اند تا در پرتو هدایت، حمایت، ارشادها و اشارت‏های انسان‏های كاملی همچون پیامبر اكرم و حضرت علی علیهماالسلام قرار گیرند و چه شگرف و شگفت و در عین حال، شیرین و دلنشین است كه پیر راه و خضر طریق و مرشد حكیم انسان سالكی همچون فاطمه بنت اسد علیهاالسلام ، پیامبر و علی علیهماالسلام باشند كه پدران امّت‏اند! و چه زیبا و صادقانه فاطمه بنت اسد علیهاالسلام مرید و شاگرد آنان شد و تعالی وجودی و رقای معنوی و معرفتی یافت و جاودانه تاریخ گردید و تشبّه و تخلّق به اسوه‏های حسنه جست و خود اسوه‏ای برای سالكان كوی حقیقت و اسلام‏مداران و دین‏داران گشت.
▪ اشارت چهارم: فاطمه بنت اسد علیهاالسلام جامع عقل و دل و معرفت فكری و باطنی بود و پذیرش توحید پیش از بعثت نبی اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و قبول اسلام پس از بعثت و نثار و ایثار در راه دین و دین‏داری و شهود انوار غیبی هنگامه تولّد سیّد كائنات عالم و عقل كل و خاتم رسل و توسّل به نوزاد در رحم هنگام ولادت حضرت علی علیه‏السلام در خانه خدا گواه صادقی بر این حقیقت است كه او مصداق بارز آیت كریمه «اِنّ فی ذلكَ لَذكری لِمَن كانَ له قلبٌ اَو الَقَی السّمعَ و هوُ شهیدٌ»(۴۵) است و از چشم و دل شهودی و گوش جان برای درك حقایق و ترنّمات و نغمات غیبی برخوردار بود و توانست از دو چشم و دو گوش و دو قلب خویش(۴۶) یعنی قوای ظاهری و باطنی وجود خود بهره كافی و شافی ببرد.
▪ اشارت پنجم: فاطمه بنت اسد علیهاالسلام مؤیَّد به تأییدات الهی و قدسی بود و كتاب علم او را پیامبر اسلام امضا كرد و بهشت، جایگاه او و فرشتگان، استقبال‏كننده‏اش بودند و از چنان موقعیتی برخوردار بود كه در تشییع جنازه‏اش، پیامبر جنازه او را بر دوش گرفت و همچنان زیر جنازه‏اش بود تا به قبر رسید و جنازه را بر زمین نهاد و داخل قبر شد و در آن خوابید و آن‏گاه برخاست و جنازه‏اش را در قبر نهاد و سپس سر خود را به طرف او خم كرد و مدتی طولانی سخنانی با او گفت و در آخر، سه بار به او فرمود: پسرت! آن‏گاه بیرون آمد و خاك بر روی قبر ریخت و سپس خود را روی قبر او انداخت و حاضران شنیدند كه می‏فرمود: «لااله‏الاالله اللّهم اِنّی اِستَودِعُها ایّاكَ»؛ معبودی جز خدای یكتا نیست، پروردگارا! او را به تو می‏سپارم.(۴۷)
نتیجه آنكه فاطمه بنت اسد علیهاالسلام به حقیقت، مصداق «اِلیهَ یَصعدُ الكَلِمُ الطّیّبُ و العملُ الصالحُ یَرفَعُه» (فاطر: ۱۰) بود و از زنان نمونه صدر اسلام و پیشگامان عرصه ایمان، توحید، جهاد و هجرت به شمار می‏رفت و شخصیت برجسته دینی در دو حوزه درك دینی و درد دینی و شایسته الگوپذیری و اسوه‏گیری برای همه اصحاب اسلام و بخصوص زنان و دختران مسلمان در دوران كنونی است. امید است جامعه اسلامی و علوی، بخصوص نسل جوان، با این بانوی مسلمان و نمونه بیش از پیش آشنا شود.

۱ دكترای عرفان اسلامی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه «فرهنگ و اندیشه اسلامی».
۲. اصول كافی، ج ۱، ص ۸۹ و ۹۰، باب الكون و المكان.
۳. شیخ مفید، الارشاد، ج ۱، ص ۲ / شیخ عباس قمی، تاریخ زندگی حضرت علی علیه‏السلام ، ص ۱۴ / سیدهاشم رسولی محلاّتی، زندگی امیرالمؤمنین علیه‏السلام ، چ هشتم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۷، ص ۱۴ ـ ۱۵.
۴. ر. ك: عبداللّه جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، چ سوم، قم، اسراء، ۱۳۷۷، ص ۹۰ ـ ۹۱.
۵. علی محمّد علی دخیّل، فاطمه بنت اسد، ترجمه صادق آئینه‏وند، تهران، امیر كبیر، ۱۳۶۲، ص ۱۲.
۶. ابن الصباغ مالكی، الفصول المهمّه، ص ۳۱.
۷. علی محمّد علی دخیّل، پیشین، ص ۱۳.
۸. ابن ابی الحدید، شرح نهج‏البلاغه، ج ۱، ص ۵ و طبق حدیثی در اصول كافی، ج ۱، ص ۴۴۸ امام صادق علیه‏السلام حكایت ابی‏طالب را حكایت اصحاب كهف دانست كه ایمان خود را مخفی داشتند و تظاهر به شرك كردند و خداوند دوبار به آن‏ها پاداش داده است.
۹. مریم: ۱۷ و ۱۸ / تحریم: ۱۲ / آل عمران: ۳۷، ۴۲، ۴۳، ۴۵ و ر. ك: عبدالله جوادی آملی، پیشین، ص ۱۴۴ ـ ۱۷۳ / عبدالله جوادی آملی، ولایت در قرآن، تهران، رجاء، چ چهارم، ۱۳۷۵، ص ۲۷۶.
۱۰. ر. ك: محمّد دیلمی، ارشاد القلوب / سیدمحسن امین عاملی، اعیان الشیعه / شیخ صدوق، الامالی، محمدباقر مجلسی، جلاء العیون / همو، بحارالانوار / شیخ صدوق، علل الشرائع.
۱۱. سیدجعفر شهیدی، علی از زبان علی یا زندگانی امیرالمؤمنان علیه‏السلام ، چ هشتم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸، ص ۶.
۱۲. سیدمحسن امین، پیشین، ج ۳، ص ۱۰.
۱۳. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبییّن، ص ۵.
۱۴. ابن ابی الحدید، پیشین، ج ۱، ص ۶.
۱۵. همان.
۱۶. سبط بن جوزی، تذكرهٔ الخواص، ص ۱۰.
۱۷. ر. ك: ناصر مكارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج ۸، ص ۹۹ ـ ۱۱۱.
۱۸. هاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۲۲۷؛ و در زمینه شرایط بیعت، رابطه بیعت زنان و شخصیت اسلامی آنان ر. ك: ناصر مكارم شیرازی و دیگران، پیشین، ج ۲۴، ص ۴۴ ـ ۵۰ و ج ۲۲،ص۶۹ ـ ۷۸.
۱۹. محمدبن یعقوب كلینی، اصول كافی، ج ۳، ص ۳۰۱ ـ ۳۱۳ / محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۵، ص ۳۰۷ / علاّمه امینی، الغدیر، ج ۶، ص ۲۱ به بعد / حاكم نیشابوری، المستدرك علی الصحیحین، ج ۳، ص ۴۸۳.
۲۰. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۷۰، ۱۷۹، ۱۸۰ / ابن اثیر، اسدالغابهٔ، ج ۵، ص ۵۱۷.
۲۱. سیدهاشم رسولی محلاتی، پیشین، ص ۱۵.
۲۲. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۷۰، ۸۰، ۱۷۹ و ۱۸۰ / ابن اثیر، پیشین، ج ۵، ص ۵۱۷.
۲۳. حاكم نیشابوری، پیشین، ج ۳، ص ۱۰۸.
۲۴. سیدهاشم رسولی محلاّتی، پیشین، ص ۱۲.
۲۵. توفیق ابوعلم، الامام علی؛ رجل الاسلام المخلّد، ص ۳۳ / ابن حجر عسقلانی، الاصابهٔ فی التمییز الصحابه، ج ۴، ص ۳۶۹ / ابوالمؤیّد الموفق خوارزمی، مقتل الحسین علیه‏السلام ، ج ۱، ص ۳۳.
۲۶. سبط بن جوزی، پیشین، ص ۱۲.
۲۷. عمادالدین بن یحیی بن ابی كبر العامری، شرح بهجهٔ المحافل، ج ۱، ص ۲۳۲.
۲۸. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۹، ص ۱۷.
۲۹. حاكم نیشابوری، پیشین، ج ۳، ص ۱۰۸.
۳۰. سبط بن جوزی، پیشین، ص ۱۳.
۳۱. همان، ص ۱۲.
۳۲. جمال‏الدین ابوالفرج ابن الجوزی، صفوهٔ الصفوهٔ، ج ۲، ص ۲۸.
۳۳. سیدمحسن امین، پیشین، ج ۴۲، ص ۲۵۰.
۳۴. علی محمّد علی دخیّل، پیشین، ص ۲۴ ـ ۲۵.
۳۵. محمد بن یعقوب كلینی، پیشین، ج ۱، ص ۴۲۲.
۳۶. ر. ك: محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۳۵، ص ۶۸ ـ ۱۸۳ / علاّمه امینی، پیشین، ج ۷، ص ۴۹ ـ ۳۳۰ / عبداللّه شیخ علی الخنبیزی، ابوطالب مؤمن قریش.
۳۷. محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۳۶، ص ۱.
۳۸. مجادله: ۱۱.
۳۹. حجرات: ۱۳.
۴۰. نبأ: ۹۵ / توبه: ۲۰.
۴۱. حشر: ۱۰ / توبه: ۱۰۰.
۴۲. آل عمران: ۱۹۰ ـ ۱۹۵ / ر. ك: ناصر مكارم شیرازی و دیگران، پیشین، ج ۳، ص ۲۴۳ ـ ۲۵۱.
۴۳. محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۲۲۴.
۴۴. ر. ك: عبداللّه جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، ص ۲۹۰ ـ ۳۰۴ / علی محمّد علی دخیّل، زنان بزرگ اسلام، ج ۲، ص ۹ ـ ۳۴.
۴۵. ق: ۳۷ / نیز ر. ك: محمّد بن یعقوب كلینی، پیشین، با ترجمه و شرح فارسی، چ پنجم، اسوه، ۱۳۸۱، ج ۳، ص ۳۰۷، حدیث سوم.
۴۶. حج: ۴۶ / مولی محسن فیض كاشانی، تفسیر الصافی، مشهد، مطبعهٔ سعید، ج ۳، ص ۳۸۳ و ۳۸۴ / سیدمحمّدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۴، ص ۳۸۹، معرّب، چاپ ایران / ناصر مكارم شیرازی و دیگران، پیشین، ج ۱۴، ص ۱۴۵ ـ ۱۴۶.
۴۷. سیدهاشم رسولی محلاّتی، پیشین، ص ۱۴ و ۱۵ / سیدمهدی شمس الدین، بانوان نمونه، قم، دارالفكر، ۱۳۷۶، ص ۳۵.
منبع:ماهنامه بانوان شیعه، شماره ۳

منبع : خبرگزاری فارس