ادب

ادب لغتی است عربی که در مواقع کثیر، استعمال شده و معانی عدیده از آن اتخاذ گشته که برخلاف عادت، ناچاریم بعضی از آنها را به‌همان جملات عربی ذکر کنیم. پنج مورد است که لفظ ادب استعمال شده اما الاول الادب الذی یتادب به‌الادیب من الناس سمی ادبالانه یادب الناس الی المحامد و ینهاهم عن‌المقابح یعنی نخست ادبی که شخص ادیب مردم را بدان تأدیب می‌کند از آن رو ادب نامیده شده است که مردم را به خوبی‌‌ها عادت می‌دهد و از بدی‌ها باز می‌دارد.
اماالثانی - فی‌الحدیث عن ابن مسعود ان هذا لقرآن ما ادبه الله فی‌الارض فتعلموا من مادبته دوم این‌که در حدیث از ابن مسعود (که از مفسرین اولی است) روایت شده است که رسول اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود:
همانا قرآن مکتب ربوبی است در زمین، پس شما باید از این دارالتربیه تعلیم بگیرید. اما‌الثالث الصنیع یدعی‌الله الناس بدعاهٔ و مادبهٔ. یعنی مردم بدعوتخانه و صنعت و جایگاه ادب و تربیت دعوت می‌شوند.
اماالرابع للبعیراذاربض و ذلل ادیب مؤدب. یعنی هنگام آب دادن و چرانیدن شتر، ادیب و مربی باید تا آن حیوان را ادب کند و تربیت نماید.
اماالخامس جاش ادب‌البحر و هوکثرهٔ مائه پنجم این‌که گویند ادب و ریا به منتهی رسید به سبب آبش. مقصود از این بیانات آن‌که تصور نشود ادب و ادبیات منحصر است بادای الفاظ و تلقین کلمات، بلکه مقام ادب خیلی از این‌ها بالاتر است زیرا ادب به معنی تربیت و تعلیم و پرورش صنایع و پرورش دام‌ها به‌ویژه شتر که در قرون اولی بهترین مایه برکت بوده و همچنین به‌ معنی فوران و نبعان آب آمده و مجموع این معانی علمی است.
قال (صلّی الله علیه وآله وسلم) ادبنی ربی باحسن تأدیب (المنجد تألیف لاب‌لویس معلوف‌الیسوعی چاپ ۱۹۰۸ در قاموس می‌نویسد الادبه محرکه آلظرف و حسن التناول - ادب ادباً ظرف و حسن تناوله فهو ادیب ج ادباء اقرب الموارد.)
در المنجد می‌نویسد ادب به معنی ظرف و تهذیب و تسویه اخلاق است و ملکه‌ایست که انسان را از افعال شنیع نگاه می‌دارد و هم اطلاق بر عموم معارف می‌شود ادب مجموعه فضائل است و هر که دارای ملکات نفسانی باشد او را مؤدب گویند و در اصطلاح علمای اخلاق گویند مراد از ادب این است که با خرد و کلان احترام و ادب نگاهدارند و سخن سنجیده گویند و قدر و مقام و موقع و مرتبه هر کس را نیکو نگاهدارند که اکابر اخلاقین گفته‌اند الادب و وسیلهٔ کل فضیلهٔ و ادب بهترین سرمایه است و چون در میان مردم طلا ارزش افزون‌تر از همه چیز دارد گفته‌‌اند الادب خیر من‌الذهب همانطور که با طلا می‌توان همه چیز بدست آورد ادب بهتر است که با آن همه چیز را به‌علاوه طلا را بدتس آورد .
سرمایه سعادت ادب است و پیرایه گرامت نیز ادبست در هیچ مقام و منصب بدون زاد ادب نتوان رفت و طی مراحل کمال دنیا و دین و آخرت بی‌ادب میسر نباشد.
(فطوبی للطالب المؤدب و حسن مآب)
در قرآن دربارهٔ بی‌ادبی اقوام بنی‌اسرائیل و موجب خشم آمدن حضرت موسی و نزول عذاب الیم برای بی‌ادبی آن افراد بودهٔ رب‌النوع ادب حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرماید:
کن ابن من شئت و اکتسب ادبا یعینک محمودهٔ من النسب
ان الفتنی من یقول ها انا ذا لیس الفتی من یقول کان ابی
همچنان می‌فرماید: ادب گنج گداست - یار بی یاور - جلیس در مجلس - انیس در وحدت است - خاطر پریشان را زنده می‌دارد - صاحب خویش را به مقصد می‌رساند.
حکماء گفته‌اند ادب صیانت نفس از قول ناپسند و فعل ناستوده است.
(قال - علیه‌السلام ادب المؤمن خیر من ذهبه - علی‌الرجال الادب و علی‌النساء الذهب - الادب صورهٔ‌العقل‌الادب جمال‌الرجل)
علماء گویند بهترین میراث برای فرزند ادب است که سرمایه فضیلت او شود و حفظ مال پدر تواند کرد چنانچه جهل از دست می‌دهد - عقل بی‌ادب شجاعی است بی‌اسلحه - هر که ادبش بیشتر شرفش افزون‌تر است.
قال انکم الی اکتساب الادب احوج منکم الی اکتساب الذهب و الفضه
شمار است حاجت به‌کسب ادب فزون‌تر ز تحصیل سیم و ذهب
قال (علیه‌السلام) - قم عن مجلسک لابیک و معلمک و لو کنت امیراً
در بیانات رب‌النوع ادب است که فرموده از محل استقرار خود برای پدر و معلم و مربی خود برپای خیز و ادب و احترام کن اگرچه توامیر و آنها زیر فرمان تو باشند.
ادب نفس عبارت از سجایای مرضیه فطری است و ادب درس علوم و معارف اسلامی است در تعریف آداب گفته‌اند - ”طرق‌الحق کلها آداب“ (زبده‌الصحایف فی اصول‌المعارف، ص ۹۴) راه‌های حق همه آداب سعادت است و ادبیات در اسلام همان نثر و نظمی است که متضمن آداب و ادب درس و نفس باشد که از احساسات رقیقه معانی دقیقه در الفاظ منظم و پراکنده ریخته شود.
و در علوم اسلامی ۲۵ علوم که حاصل شود صاحب آن‌را ادیب گویند (تاریخ ادبیات ایران تألیف نگارنده در ۱۴۰۰، ص ۱۸۰، ادب‌الکاتب ابن قتیبه کتاب نوادر ابوعلی قالی - کامل مرد - البیان و البین جاحظ)
و مکتب اسلام به کسی ادیب گوید که به ادب نفس و درس و ادبیات علوم اسلامی از نثر و نظم کاملاً آشنائی داشته باشد و بدان عمل کند و ادب را همه جا رعایت نماید چنانچه در آداب حلیهٔ‌المتقین و مکارم‌الاخلاق ادب عملی را وصف نموده‌اند.
الادب وسیله الی کل فضیله - و ذریعهٔ الی کل شریعه
لیس الفتی کل الفتی الا لفتی فی ادبه - و بعض اخلاق الفتی اولی به من نسبه
حکماء گفته‌اند همانطور که وجود انسان محتاج به غذاست عقل آدمی هم نیازمند ماده‌ایست که ادبش نامند هارون از مردی پرسید پسر کیستی؟ گفت زادهٔ ”ادب هستم“
هر کس دارای ادب شد اگرچه وضیع باشد شریف گردد.
گفته‌اند فضل و شرف به عقل و ادب است نه به اصل و حسب مردی با فضیلت است با فضیلت با کمال است نه به اجمال به ادب است نه به لباس.
مکتب اسلام اصولی برای تعلیم و فروعی برای تربیت آموخته که طبق آن مسیر زندگی معین باشد ولی در عین حال فرمود این اصول را به زبان عصری و با مقتضیات زمان و مکان بیاموزند تا در مردم اثر کند و مورد اعمال و استفاده قرار گیرد.
زنده است کسی که از تبارش ماند خلفی بیادگارش
قال (علیه‌السلام) ادبوا اولادکم بغیر اخلاقم فانهم خلقوالغیر زمانکم
منظور از آن حضرت از تأدیب تعلیم محاسن اخلاق است که قرآن بدین جهت اهمیت دارد که هر قدر عقل بشر رقاء و ارتقاء یابد باز در مکتب ابتدائی آموزش و پرورش قرآن قرار دارد و چون عادات و تطورات اخلاقی ملل برحسب زمان و مکان محیط مختلف است امام می‌فرماید ادب کنید اولاد خود را به ادب روز که آنها برای روزگاری غیر از دوران زندگی شما خلق شده‌اند و باید به سبک نوینی اخلاق و ادب نفس فرا گیرند که نفس ادب در اسلام یکی است ولی روش آموختن آن مختلف است.
هر که فرزند خود را ادب آموخت در خردی بزرگش گردانید و آن‌که ادب را نشناخت بر سر مال و منال و جاه و جلال به تاخت نیکوترین جلال‌ها ادب است چنانچه زشت‌ترین مقال‌ها دروغ است.
از بقراط حکیم پرسیدند فرق باادب و بی‌ادب چیست؟ جواب گفت فرق حیوان با زیان با بی‌زبان
مکتب اسلام چنین تربیت می‌کرد - که ابن‌عباس - ابوعالیه را نزد خود خواند و مردان قریش را پائین‌تر از وی نشاند - ترش‌روئی ایشان را دید - دلتنگی آنان‌را از این معنی فهمید که چرا غلام یا موالی و ایرانی را بالاتر از قریش نشانده برای تنبیه آنان گفت - ادب چنین است که آدم خود را بر بزرگ برتری بخشند و بنده‌ها بر خواجه بالاتر گیرد حتی برده را بر تخت بنشاند - این‌ها همه محصول ادب است.
برای تهذیب نفس ۱۵ نوع ادب نوشته‌آند که عرفا مقید به اجراء آن هستند و برای رسیدن به این مراحل تکاملی ریاضت‌ها می‌کشند.
۱) ادب به اعتقاد تفرد مراد است و آن‌که می‌خواهد تربیت کند باید حسن تفاهم داشته باشد تا مراتب ارشاد و تهذیب و تربیت صورت گیرد.
۲) ادب ثبات عزم است و ملازمت صحبت مربی
۳) ادب تسلیم است که خود را مهیا و حاضر برای اخذ تربیت نماید.
۴) ادب ترک اعتراض است که مربی را طبیعت روحانی بشناسد و به داروی او اعتراض و چون و چرا نکند تا مزاج نفس شفا یابد.
۵) ادب سلب اختیار است که بدون مراجعه به مربی در هیچ امری از امور دنیوی و اخروی کلی یا جزئی از پیش خود کاری نکند مانند کسانی که به اصطلاح طلب امروزی رژیم گرفته‌اند باید تسلیم اوامر طبیعت گردند.
۶) ادب مراعات خاطرات مربی است چون اعتماد بر حسن اخلاق و کمال مربی یافت باید در اطاعت اراده خاطر او باشد.
۷) ادب رجوع به علم استاد و مربی یا شیخ و مراد است که در هر کار دستور او را شمع هدایت خود قرار دهد و بدون دستور طبیب روحانی عمل نکند.
۸) ادب اصغای سمع است که در موقع شنیدن دستورات و اخذ کلمات تربیتی سر تا پا گوش باشد و کاملاً مترصد و منتظر الفاظ و کلمات و حرکات و اطوار مربی و شیخ و استاد خود باشد تا به کمال او برسد
(یا ایها الذین آمنوا لاتقدموا بین یدی‌الله و رسوله) (سورهٔ حجرات، آیه ۱)
۹) ادب غض صوت است که برابر او صدا بلند نکند و ادب کلام حفظ نماید نرم و ملایم سؤال کند که قرآن دربارهٔ پیغمبر می‌فرماید:
ای کسانی که گروید‌ه‌اید صدای خود را بلندتر از صدای پیغمبر نکنید و در اطراف او هو نکشید.
(یا ایها‌الذین آمنوا لاترفعوا اصواتکم فوق صوت النبی) (سورهٔ حجرات، آیهٔ ۲۶)
کسانی که صدای خود را به نرمی دربارهٔ کسب تربیت بلند می‌کنند خداوند دل‌‌های آنها را در پرهیزکاری امتحان فرموده است.
۱۰) ادب منع نفس است از تبسط که به امر او و استاد و شیخ و مربی طریق مباسطت نسپرد نه در فعل و نه در عمل تا وقار و سکینت محفوظ بماند.
(ولا تجهر والله کجهر بعضکم لبعض ان تحبط اعمالم و انتم لاتشعرون)
۱۱) ادب معرفت اوقات کلام است که به اندکی سخن گوید و چگونه ادا کند که استعلام و استفهام باشد نه تعنت و تکبر
۱۲) ادب محافظت حد مرتبه و لیاقت خویشتن است که در سؤال و استعلام حد خویشتن بشناسد و چیزی که درخور مقام او نیست نپرسد.
۱۳) ادب کتمان اسرار است از خود و شیخ یعنی مراتب کشف و شهود را بر هرکس نگوید که هر دلی محرم اسرار نیست.
۱۴) ادب اظهار اسرار خویشتن است نزد مربی که مانند طبیب درد خود و امراض خود و اسرار حالات خویش بگوید.
۱۵) ادب نقل قول است که هرچه بازگو کند استعداد شنونده را در نظر بگیرد و بر قدر فهم سمع سخن گوید.