عفو و اغماض

عفو و اغماض یکی از صفات برجستهٔ مؤمنین است و در قرآن و احادیث دربارهٔ آن آیات و روایات بسیاری آمده است که قسمتی از آن‌را بیان می‌کنیم و سپس آثار نیک و موارد آن‌را متذکر شده و سرانجام یادآور می‌شویم که چه کسانی بهتر است دارای این صفت باشند.
● آیات:
کسانی که در فقر و بی‌نیازی انفاق می‌کنند و خشم خویش را فرو می‌برند و از خطاهای مردم می‌گذرند نیکوکارند و همانا خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد.
(اَلَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرّٰاءِ وَ الضَّرّٰاءِ وَ الْکٰاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعٰافینَ عَنِ النّٰاسِ، وَاللهُ یُحِبَّ الْمُحْسِنینَ) (سورهٔ آل‌عمران، آیهٔ ۱۳۴)
”کظم“ بستن سر مشکی است که از آب پر شده باشد و کنایه از کسی است که از خشم و غضب پر شده باشد و از عکس‌‌العمل خودداری نماید. و ”غیظ“ غضب شدید و حالت برافروختگی و هیجان فو‌ق‌العادهٔ روحی است که با مشاهدهٔ ناملایمات برای انسان رخ می‌دهد.
قرآن مجید دربارهٔ صفات برجستهٔ پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله وسلم) چنین می‌فرماید:
در پرتو رحمت الهی با آنان مهربان شدی، که اگر خشن بودی (مردم) از اطراف پراکنده می‌شدند، بنابراین آنان را عفو کن و برای آنها طلب آمرزش نما و در کارها با آنان مشورت کن و آنگاه که تصمیم گرفتی مصمم باشد و بر خدا توکل کن همانا خداوند توکل‌کنندگان را دوست دارد.
(فَبِمٰا رَحْمَهٍٔ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْکُنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شٰاوِرْهُمْ فِی الْاَمْرِ فَاِذٰا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ اِنَّ اللهِ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلینَ) (سورهٔ آل‌عمران، آیهٔ ۱۵۹)
با آنان مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکی‌ها دعوتشان نما و از جاهلان روی‌گردان باش.
”خُذِالْعَفْوَ وَ اْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ اَعْرِضْ عَنِ الْجٰاهِلینَ“ (سورهٔ اعراف، آیهٔ ۱۹۹)
امام صادق (علیه‌السلام) در ذیل این آیه چنین می‌فرمایند: ”در قرآن مجید آیه‌ای جامع‌تر از این آیه در مسائل اخلاقی وجود ندارد“ و بعضی از مفسرین سر سخن امام را چنین توجیه نموده‌اند که آیه شامل اصول فضائل اخلاقی، که همان ”عقل“، ”عفت“ و ”شهوت“ است، می‌باشد. بدین معنا؛ فضائل عقلی که نامش “حکمت” است در جملهٔ ”وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ“ دستور به نیکی‌ها و شایستگی‌ها خلاصه می‌گردد. و فضائل نفسی در برابر طغیان شهوت (شجاعت) را جملهٔ ”وَاَعْرِضْ عَنِ الْجٰاهِلینَ“ شامل می‌شود. (تفسیر نمونه، ج۷، ص ۶۴)
(وَ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی الْاَرْضِ هَوْناً وَ اِذٰا خٰاطَبَهُمْ الْجٰاهِلون قٰالُوا سَلٰاماً) (سورۀ فرقان، آیهٔ ۶۳)
بندگان (خاص) خدای رحمان آنانند که بر روی زمین با تواضع و فروتنی حرکت می‌کنند و در مقابل سرزنش جاهلان با متانت نفس و زبان خوش روبرو می‌شوند.
● روایات
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود:
(اَلٰا اُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ خَلٰائِقِ الدُّنْیٰا وَالْاٰخِرَهِٔ: اَلْعَفْوُ عَمَّنْ ظ‌َلَمَکَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ، وَ الْاِحْسٰانُ اِلیٰ مَنْ اَسٰاءَ اِلَیْکَ وَ اِعْطٰاءُ مَنْ حَرَمَکَ) (کافی، ج۲، ص ۱۰۷)
هان ای مردم! بهترین اخلاق مردم دنیا و آخرت را به شما خبر دهم: گذشت از کسی که به تو ظلم کرده؟، برقرار نمودن رابطه با کسی که از تو بریده، نیکی کردن در مقابل کسی که به تو بدی کرده و بخشیدن به کسی که تو را محروم ساخته.
و نیز امام صادق چنین فرموده‌اند:
سه صفت، از صفات خود دنیا و آخرت است:
۱. گذشت از کسی که به تو ستم کرده
۲. پیوستن به آن کسی که از تو بیرده
۳. خویشتن‌داری، آنگاه که با نادان روبرو شوی.
(ثَلٰاثٌ مِنْ مَکٰارِمِ الدُّنْیٰا وَالْاٰخِرَهِٔ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ تَحْلُمُ اِذٰا جَهِلَ عَلَیْکَ) (کافی، ج۲، ص ۱۰۷)
پیامبر اکرم فرمود:
بر شما باد به گذشت و عفو، زیرا که گذشت چیزی بر شما جز عزت نیفزاید، و از یکدیگر بگذرید تا اینکه خدا شما را عزیر گرداند.
(عَلَیْکُمْ بِالْعَفْوِ فَاِنَّ الْعَفْوَ لا یَزیدُ الْعَبْدَ اِلّٰا عِزّاً فَتَعٰافُوا یُعِزُّکُمُ اللهُ) (کافی، ج۲، ص ۱۰۸)
باز رسول اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) می‌فرماید:
هیچگاه خداوند کسی را با جهل عزیز نکرده و هیچ بردباری را ذلیل ننموده است.
(مٰا اَعَزَّ اللهُ بِجَهْلٍ قَطُّ وَ لٰا اَذَلَّ بِحِلْمٍ قَطُّ ) (کافی، ج۲، ص ۱۱۲)
امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرماید:
کسی که خشم خویش را فرو برد و حال آنکه می‌تواند آنرا اعمال کند خداوند روز قیامت دلش را مملو از امن و ایمان کند.
(مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلیٰ اِمْضٰائِهِ حَشَا اللهُ قَلْبَهُ اَمْناً وَ ایمٰاناً یَوْمَ الْقِیٰامَهِٔ) (کافی، ج۲، ص ۱۱۲)
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید:
سه صفت در هر کس باشد خداوند حورالعین را بتزویج او در می‌آورد:
۱. خشم و غضب خویش ار فرو نشاند.
۲. در راه خدا و مقابل شمشیرها استقامت و بردباری داشته باشد.
۳. بر مال حرامی که به دستش افتاده طمع نکند.
(ثَلٰاثٌ مَنْ کُنَّ فیهِ زَوَّجَهُ اللهُ مِنَ الْحُورِ الْعینِ کَیْفَ شٰاءَ: کَظْمُ الْغَیْظِ، وَالصَّبْرُ عَلیَ السُّیُوفِ لِلّٰهِ عَزَّوَجَلَّ وَ رَجُلٌ ا‌َشْرَفَ عَلیٰ مٰالٍ حَرٰامٍ فَتَرَکَهُ لِلّٰهِ عَزَّوَجَلَّ) (بحار، ج۷۱، ص ۴۱۷)
و سیرهٔ عملی پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله وسلم) و ائمه معصومین (علیه‌السلام) نیز چنین بوده چنانکه عفو عمومی پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) در فتح مکه و عفو امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بعد از پیروزی در جنگ بصره بر این مطلب گواهی می‌دهند. (علاقمندان به تاریخ این جنگ‌ها مراجعه کنند).
در اینجا سؤالی مطرح می‌شود که چرا در آیات و روایات این‌همه از عفو و اغماض تمجید شده است؟
جواب؛ چون‌که غضب سرچشمهٔ بسیاری از گناهان بزرگ است و حالت غضب خطرناک‌ترین حالات انسانی است که اگر کنترل نشود عقل را از بین برده و شخص را به جنون و دیوانگی می‌کشد و آنگاه بسیاری از خطاهای هولناک را مرتکب شده که متوجه عواقب شوم آن از قبیل کفاره و جریمه و بالأخره عذاب الهی نمی‌شود:
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید:
آن کس که خشم خود را با اینکه قدرت بر اعمال آن دارد فرو ببرد خداوند در قیامت قلب او را پر از رضایت خویش می‌کند.
(مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ لَوْشٰاءَ اَنْ یَمْضِیَهُ اَمْضٰاهُ مَلَأَهُ اللهُ قَلْبَهُ یَوْمَ الْقِیٰامَهِٔ رِضٰاهُ ) (تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص ۳۹۰)
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) نیز می‌فرماید:
آن کس که خشم خود را فرو برد با اینکه می‌تواند آن را اعمال کند، خداوند دل او را سرشار از آرامش و ایمان می‌کند.
(مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَیَقْدِرُ عَلیٰ اِنْفٰاذِهِ مَلاَءَهُ اللهُ اَمْناً وَ ایمٰانا ً )
این حدیث می‌رساند که فرو بردن خشم اثر فوق‌العاده در تکامل معنوی و تقویت ایمان انسان دارد، اما باید توجه داشت که اگرچه خودداری از خشم فوائد بسیاری دارد ولی گاهی به تنهائی قادر بر ریشه‌کن کردن عداوت و کینهٔ قلبی نمی‌باشد و برای این امر مهم باید ”کظم غیظ“ توأم با عفو و بخشش گردد و از اینجاست که انسان به مقامات و مراتب بالاتری می‌رسد و نیکی کردن در مقابل بدی دیگران صفتی است بسیار ارزشمند که آیه ۱۳۴ آل عمران بر این مطلب گواهی می‌دهد و چشم‌پوشی از بدی دیگران روشی است که أئمهٔ معصومین همیشه در برابر بدخواهان داشته‌اند.
● چند سؤال:
آیا گذشت از ستمگر موجب تقویت او نمی‌شود؟ و آیا این عمل او را تشویق به ادامهٔ ستم نمی‌کند؟ و همچنین آیا عفو دشمن یک نوع واکنش منفی تخذیری در مظلومان ایجاد نخواهد کرد؟
پاسخ سؤالات این است که مورد ”عفو و گذشت“ با مورد ”احقاق حق“ و مبارزهٔ با ظالم فرق دارد و در دستورات اسلامی
امر شده که:
نه ظلم کنید و نه تن به ظلم و ستم دهید.
(لٰا تَظْلِمُونَ وَلٰا تُظْلَمُون) (سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۷۹)
و امام متقین علی (علیه‌السلام) در وصیت‌نامهٔ‌ خود به حسنین (علیهم‌السلام) می‌فرماید:
دشمن ظالم و یار و یاور مظلوم باشید.
(کُونٰا لِلظّٰالِمِ خَصْماً وَلِلْمَظْلُومٍ عَوْناً) (نهج‌البلاغه، وصیت شمارهٔ ۴۷)
با ظالمان پیکار کنید تا به حکم خدا گردن نهند.
(فَقٰاتِلُوا التَّی تَبْغی حَتّیٰ تَفیءَ اِلیٰ اَمْرِاللهِ ) (سورهٔ حجرات، آیهٔ ۹)
بنابراین اگر در اسلام دستور به عفو و بخشش داده شده به جنگ و پیکار نیز فرمان داده است چنانکه برای هر دو قسمت شواهدی از قرآن و روایات ذکر شد، و اینجاست که می‌گویند که آیات قرآن یکدیگر را تفسیر می‌کنند: ”اَلْقُرْٰانُ یُفَسِّرُ بَعْضُهُ بَعْضاً “
ممکن است در نظر بعضی از افراد ناآگاه و بی‌اطلاع تصور شود که دو دستور ”عفو“ و ”پیکار“ با هم تضاد دارند. ولی با توجه به آیات و روایات مشخص گردید که موارد عفو و بخشش با پیکار و مبارزه با هم فرق دارد.
توضیح اینکه عفو و گذشت مخصوص موارد قدرت و پیروزی بر دشمن و مخصوص زمان شکست نهائی او است و احساس خطر جدید از طرف دشمن نشود و عفو و گذشت در اصلاح و تربیت او مؤثر گردد و او را به تجدیدنظر در حرکت و سیاست خود وا دارد.
چنانکه در تاریخ درخشان اسلام فراوان به چنین مواردی برخورد می‌کنیم، که در این باره حدیثی معروف وجود دارد:
آنگاه که بر دشمن پیروز گشتی، عفو و گذشت را شکرانهٔ این پیروزی قرار ده.
(اِذٰا قَدَرْتَ عَلیٰ عَدُوِّکَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُکْراً لِلْقُدْرَهِٔ عَلَیْهِ ) (نهج‌البلاغه، کلمات قصار ۱۱)
اما در جائی که هنوز از طرف دشمن احساس خطر می‌شود و یا اینکه گذشت و عفو دشمن را جسورتر و آماده‌تر می‌کند و در ستمگریش او را راضی و خشنود می‌سازد، اسلام در چنین مواردی نه تنها عفو و گذشت را اجازه نمی‌دهد بلکه مبارزه تا آخرین مرحلهٔ پیروزی را تأکید نیز می‌نماید؛ چنانکه سیرهٔ پیامبر اسلام و ائمهٔ معصومین در طول تاریخ اینچنین بوده است.
یکی دیگر از موارد عفو و بخشش، در حقوق شخصی و خانوادگی می‌باشد، که عفو و گذشت در چنین مواردی بر انتقا‌م‌جوئی که باعث از هم پاشیدن کانون خانواده و جامعه می‌گردد، مقدم است.
● عفو و گذشت از چه کسانی نیکوتر می‌باشد:
طبیعی است که عفو و بخشش از همهٔ اشخاص نیکوست و لیکن از رهبران و مبلغان نیکوتر، چرا که آنان با افراد متعصب، لجوج، جاهل، ناآگاه و کم فرهنگ رابطهٔ بیشتری دارند و چه بسا با دشنام و سنگ‌اندازی آنان مواجه می‌شوند، که در این صورت سلاح پیروزی عفو و گذشت و مهربانی با آنان است نه گلاویز شدن و مبارزه کردن، زیرا که تحمل و حوصله و چشم‌پوشی از جاهلان بهترین روشی است که می‌توان آنان را آگاه ساخت و خشمشان را فرو نشاند و حسد و تعصبشان را ریشه‌کن کرد؛ و قرآن مجید در این‌باره خطاب به پیامبر چه زیبا می‌فرماید:
با آنان (جاهلان) مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکی‌ها دعوتشان بنما و از جاهلان روی گردان - با آنان ستیز مکن.
(خُذِ الْعَفْوَ وَ اْمُرْ بِالْعُرْفِ وَاَعْرِضْ عَنِ‌الْجٰاهِلینَ ) (سورهٔ اعراف، آیهٔ ۱۹۹)