ثبت هنری واقعیت

آیا عكاسی هنر است؟ در دورانی كه اثر هنری حتماً باید اثری از ویژگی شخصی هنرمند را در خود داشته باشد، آیا تنها ثبت تصویری یك واقعه دلیل هنری بودن آن است؟ میزان تغییری كه عكاس در طبیعت یا واقعه می دهد تا عكسش هنری شود، چگونه تعیین می شود؟ آیا تحریف یا تخریب واقعیت در عكاسی هنری مجاز است؟
امروزه هنر عكاسی در برابر پرسش های بی شماری قرار گرفته تا بتواند با یافتن پاسخی به آنها در برابر دیگر هنرها استقلال و هویت خود را به دست آورده و عیان سازد. عكس از یك طرف باید مدام اعلام كند غایت نقاشی رئالیستی نیست و از سوی دیگر نداشتن عنصر حركت، ضعف عكاسی در برابر سینما قلمداد نمی شود و اینكه عكس هم می تواند احساس وجود درام و قصه را همچون سینما و ادبیات به مخاطب بروز دهد تا آنجا كه كسی مثل كارتیه برسون مدعی می شود عكس ناب همچون موسیقی تصویری است كه بدون هیچ مفهوم تأویلی برای مخاطب آشنا و ملموس قابل حس و درك است.
حال سؤال اساسی اینجاست كه هنر عكاسی در چه عرصه ای خود را بروز می دهد و تفاوت جنبه های رسانه ای عكاسی با بخش هنری آن را چگونه می توان تشخیص داد و آیا عكاسی هم مثل سینما تركیبی متعادل از هنر- رسانه است و یا نه باید عكاسی را چون گرافیك براساس میزان تاثیرگذاری اش بر مخاطبان سنجید؛ یعنی هر چه مخاطب گسترده تر، رسانه ای شدن یك عكس بیشتر. منتقدان و كارشناسان بسیاری به سؤالات فوق پاسخ های متفاوت داده اند، اما همگی آنها متفق القولند كه با طبقه بندی انواع شیوه های عكسبرداری براساس موضوع و فرم شاید بتوان تفاوت های عكاسی هنری و رسانه ای را بهتر تشخیص داد.
برگزاركنندگان نمایشگاه پنجره های نقره ای در موزه هنرهای معاصر تهران با چنین دیدگاهی به عكاسی معاصر ایران (بعد از انقلاب تاكنون) سعی در تعریف و تبیین عكاسی ایران در شكل هنری و رسانه ای آن داشته اند، به گونه ای كه دكتر محمد ستاری، دبیر این نمایشگاه در مقدمه ای كه بر كاتالوگ مجموعه عكس ها نوشته تاكید می كند: امروزه عكاسی در ایران به عنوان یكی از مطرح ترین و پرمخاطب ترین شاخه های هنرهای تجسمی قلمداد می شود. از سوی دیگر اقبال جوانان به عكاسی به عنوان هنر ناب كه رابطه تنگاتنگی با واقعیت زندگی روزمره دارد رو به افزایش است .
●پنجره های نقره ای
۱۷۰ عكس از ۱۷ عكاس دربرگیرنده ۱۷ نگاهی است كه در نمایشگاه عكسی تحت عنوان پنجره های نقره ای در موزه هنرهای معاصر تهران برگزار شده است.
در بخش عكاسی فتوژورنالیسم آثار محسن وفایی شاندیز، محمدصیاد صبور، محمد فرنود، كاوه گلستان و آلفرد یعقوب زاده موضوع روزهای انقلاب اسلامی ۵۷ و جنگ به نمایش گذاشته شده اند.
در بخش عكاسی جنگ، كارهای امیرعلی جوادیان و سعید صادقی نشان دهنده گوشه ای از حماسه آفرینی رزمندگان و مردم ایران است. آرمان استپانیان و بهمن جلالی با تغییر روی عكاسی های قدیمی ذهنیات خود را به عكس جدیدی تبدیل كرده اند.
عكاسی مستند اجتماعی دربرگیرنده عكس های محسن راستانی و احمد ناطقی است و عكس هایی با موضوع طبیعت به آثار نیكول فریدنی و تورج حمیدیان تعلق دارد.
پرتره های مریم زندی در كنار فخرالدین فخرالدینی چهره های آشنای فرهنگ و هنر ایران را به تماشاگران نمایشگاه بازشناسانده اند و كامران عدل به تنهایی، بازگوكننده تصویری عكاسی معماری است. همان گونه كه علی رئیس شقاقی با عكس هایش، كاربری تبلیغاتی عكاسی را در ایران نشان داده است.در كنار این مجموعه كه برای اولین بار در كنار یكدیگر قرار گرفته اند و شامل عكس های آشنای قدیمی و عكس هایی است كه به تازگی به نمایش درآمده اند، یك بخش جنبی وجود دارد كه گزیده ای از اصل عكس های سه عكاس پرآوازه دوره قاجار یعنی آقارضا عكاس باشی، آنتوان سوریوگین و عبدالله قاجار را دربرمی گیرد.
●نگاهی بر ۱۷ نگاه
از میان عكس های به نمایش درآمده در گالری های موزه هنرهای معاصر، چند عكس به دلیل همان مقایسه هنر و رسانه قابل تأمل است كه به آن می پردازیم.
- اعزام سپاهیان محمد(ص)- میدان آزادی‎/ ۱۳۶۵- عكاس: محمد فرنود از بخش فتوژورنالیسم: این عكس در یك كلام، یادآور هشت سال دفاع و ایثار است. حركت در عكس موج می زند و یك فشردگی هماهنگ در عكس باعث می شود بیننده تحت تاثیر اراده سربازان رژه رونده در عكس قرار گیرد. نگاه خارج از كادر خطوط پرسپكتیوی كه به واسطه دست ها، اسلحه ها و سربندها ایجاد می شود و بر تداوم و تاثیر عكس خارج قاب تاكید بیشتری دارد.
- سرلشگر ناجی فرماندار نظامی‎/ ۱۳۵۷- عكاس: كاوه گلستان از بخش عكس های انقلاب اسلامی: نورپردازی پركنتراست، حرف اول را در این عكس می زند. اگرچه عكس با زاویه high angle (رو به بالا) گرفته شده و قاعدتاً باید اقتدار فرماندهان نظامی و گارد را به رخ بكشد، اما نگاه ها و فرم ایستادن افراد و تركیبی كه خطوط عمودی ضعیف اندام آنها در تضاد با قوس های محكم رواقی بالای سرشان به وجود آورده، احساس ضعف و تزلزل را به بیننده انتقال می دهد.
- پرویز تناولی‎/ ۱۳۷۵- عكاس: مریم زندی از مجموعه پرتره ها: چهره مجسمه ساز شهیر تناولی اگرچه در نقطه طلایی قاب عمودی عكس نیست، اما خطوط افقی سیاه و سفید پشت سرش به همراه تصویر محو مجسمه ای كه در بالای سر تناولی با دهانی باز كه همچون حفره ای سیاه خودنمایی می كند، باعث می شود چشم های پرسشگر تناولی كانون دیده بیننده باشد. عكاس با یك حركت فرمی نوآوری و دید هنری، تناولی را به خوبی به بیننده یادآوری می كند.
- آبشار آب پری- مازندران‎/ ۱۳۷۳- عكاس: نیكول فریدنی از مجموعه عكاسی طبیعت: در این عكس زمان سنجی مناسب و باز بودن شاتر دوربین حس سیال و درونی آب را هویدا كرده و خطوط مارپیچ رودخانه بیشتر از آنكه جداكننده فضای سبز طبیعت پس زمینه باشد، پیوند دهنده سبز و آبی و سفید در یك عكس به واقع رنگی است.
- زورخانه‎/ ۱۳۸۲- عكاس: بهمن جلالی از بخش عكاسی خلاق: كلاژ دو عكس زورخانه ای و تك چهره یك زن دوران قاجار كه خطوط نستعلیق و تاش های قرمز روی آنها به صورت محو دیده می شود بیشتر از آنكه حسی واحد را بازگو كنند، تركیبی از احساسات و درك عقلانی را از عكس ها بروز می دهند كه برای هر مخاطبی تازه و بدیع است.
●نگاهی گوشه چشم
اگرچه این نمایشگاه با چنین عنوانی برای اولین بار است كه برپا شده و می تواند كمبودها و نقص های هر كار اولی را داشته باشد، اما انتخاب عكس ها از عكاسان و كنار هم قرار دادن چنین طیف وسیعی از عكس های ایرانی خود نقد و نظرهای متفاوتی را برمی انگیزد.
عكس هایی با سابقه و تایید تاریخی چگونه می توانند همچون یك كار تبلیغاتی ساده ارزیابی شوند؟ چگونه عكس های تجربی و ساده احمد ناطقی را با پیچیدگی و فرم گرایی آثار كامران عدل مقایسه كرد؟
آیا تقسیم بندی عكاسی در ایران همین هشت گونه است؟ گونه هایی كه در مواردی اختلال موضوعی آنها باعث سردرگمی بیننده می شود؛ مثل عكس های بخش فتوژورنالیسم، جنگی و رویدادهای انقلاب اسلامی. از طرفی تنها یادمان این نمایشگاه كاتالوگ آن است كه از طراحی و گرافیك لازم برخوردار نیست، به طوری كه در صفحه شناسنامه آن اطلاعاتی دوباره تكرار شده اند و مشخصات فهرستی عكس ها یكدست نیست و نمی توان به راحتی عكس ها و عكاسان شان را پیدا كرد و از یكدیگر جدا ساخت. در هر حال این كاری است جدید كه امیدواریم جایگزینی برای دو سالانه عكاسی ایران نشود و سنتی برای حذف یك پدیده جاری قلمداد نگردد.

سهیلا نیاكان

منبع : روزنامه همشهری