نوروز در اساطیر

روش تحقیق، تحلیل تاریخی است و فن پژوهش بر مطالعات كتابخانه‌ای و تاریخی استوار است.
ایرانیان نقش مهمی در ایجاد حكومت عباسیان داشتند و خلفای عباسی برای تداوم حاكمیت خود و راضی نگه داشتن ایرانیان سعی كردند به آداب و رسوم ایرانی عمل كنند كه از جمله این آداب و رسوم جشن‌ها و اعیاد ایرانی بودند.
خلفای عباسی (تا پایان متوكل) اعیادی چون نوروز، مهرگان و سده را مانند پادشاهان ساسانی جشن می‌گرفتند. عوامل خاصی باعث تشویق و ترغیب آنها به برگزاری این گونه‌ جشن‌ها و اعیاد شد كه می‌ توان به عوامل اقتصادی،‌ دینی، سیاسی و اجتماعی اشاره كرد.
ایرانیانی كه در دربار خلفای عباسی دارای مقامات بزرگی بودند نیز نقش مهمی در نقود این جشن‌ها و اعیاد داشتندكه می‌توان به وزیران، دبیران، امیران و سرداران نظامی، مؤیدان و دهقانان ایرانی اشاره كرد.
به نظر می‌رسد كه اولین خلفای عباسی تا هارون‌الرشید به شكل ظاهری و بیشتر برای كسب یا جلب رضایت ایرانیان به برخی از جشن‌ها و اعیاد ایرانی اهمیت می‌دادند و از دوران خلافت هارون‌الرشید كه با وزارت خاندان برسكی همراه بود، برخی از جشن‌های ایرانی مثل نوروز، مهرگان و سده به عنوان یك سنت در دربار خلافت عباسی مرسوم شد.
● جشن‌نوروز:
نوروز واژه‌ای است مركب از دو جزء كه روی هم به معنای روز نوین است و بر نخستین روز از نخستین ماه سال خورشیدی آنگاه از آفتاب به برج حمل انتقال می‌‌‌یابد گذارده می‌شود. واصل پهلوی این واژه نوك روچ یا نوك روز بوده است.
بیرونی در تعریف نوروز نقل می‌كند "نخستین روز است از فروردین ماه و از این جهت روز نو نام كردند، زیرا كه پیشانی سال نو است و آنچه از پس اوست از این پنج روز همه جشن‌هاست..."
مورخین و محققان درباره جایگاه نوروز با هم اختلاف دارند. به نظر می‌رسد آریائیها از مهاجرت به فلات ایران و هم مرز شدن با تمدن میان رودان سال را به دو قسمت تقسیم می‌كردند كه هر یك با انقلابی شروع می‌شد و دو جشن نوروز و مهرگان سرآغاز این دو انقلاب بودند. یعنی هنگام انقلاب تابستانی جشن نوروز گرفته می‌شد و زمان انقلاب زمستانی جشن مهرگان پاس داشته می‌شد.
هنگام جشن نوروزدر انقلاب صیفی را گفته‌های بیرونی و خیام و مسعودی تأیید می‌كند.
برخی معتقدند كه جشن نوروز و مهرگان جشنی بوده‌ است كه در ایران قبل از ورود آریائیها وجود داشته است و اقوام قبل از آریائیها كه در فلات ایران ساكن بوده‌اند به آن عمل می‌كرده‌اند و جشن نوروز و مهرگان را بعداً سومریها از اقوام غیرآریایی اقتباس كرده‌اند و دو عید ازدواج مقدس و اكتیو را پدید آوردند و بعد در بین‌النهرین این دو عید به صورت واحدی در آغاز سال درآمد، درحالی كه در ایران به صورت دو عید جداگانه برقرار ماند.
▪ نوروز عامه و نوروز خاصه
در مورد این‌كه جشن نوروز از اول فروردین تا چند روز طول می‌كشید میان مورخین و اختلاف نظر است.
برخی مورخین و محققین سازمان جشن نوروز را به سی‌روز می رسانند.
این گروه معتقدند كه پنج روز اول را نوروز عامه و بقیه را نوروز خاصه نامیده‌اند.
به نظر می‌رسد كه اگر در دربار پادشاهان یك ماه جشن گرفته می‌شد مستلزم آن نبود ك همه مردم یك ماه تمام را جشن بگیرند، بلكه در پنج روز اول همگی جشن برپا می‌كردند و مابقی كه نوروز خاصه یا بزرگ بود را در دربار برگزار می‌كردند.
برخی دیگر نیز معتقدند كه زمان جشن نوروز شش روز است و پنج روز اول را نوروز عامه و ششم فروردین را نوروز خاصه می‌گفتند.
▪ نوروز در اساطیر
آخرین گاهنبار سالگرد آفرینش انسان است، كه پنج روز آخر سال یعنی پنج روز كبیسه را در بر می‌گیرد. بهترین و زیبا‌ترین مورد، مورد آفرینش است و سالگرد این پنج روز پایانی سال كه دوازده ماه سی روزه را در پشت دارد، مدخلی بر نوروز است.
به نظر می‌آید شش جشن گاهنبارها كه بر پایی آنها در این زرتشتی تكلیف دینی الزام آور بوده است همراه با هفتمین جشن از نوروز نام داشتن و خبر سال تازه را به همراه داشت زرتشت به دین خود اختصاص داده بود زیرا نوروز مجموعه‌ای جشن‌های هفتگانه را كه به آموزه‌های بنیادی او درباره هفت امشاسپند بزرگ و آفرینش هفتگانه پیوند داشت را شامل می‌شود.
▪ جشن نوروز در دربار عباسیان
مطابق اسناد و روایات تاریخی و منابع تحقیقی عید نوروز از جمله ایجادی است كه در میان مردم ایران حتی در دوره اشغال نیز رواج داشت و ایرانیان مطابق عادت به حاكمان و سران حكومت هدیه می‌دادند در دوره اسلامی نیز به این رسم خود عم كردند و اولین بار در حكومت اسلامی رسم گرفتن هدیه به وسیله كارگزاران خلیف عثمان در عراق، ولیدبن عقبه و سعیدبن العاص مرسوم شد.
همچنین نقل شده است كه سعیدبن العاس كارگزار عثمان هدیه‌های نوروز را با زور و فشار مطالبه می‌كرد كه مردم به عثمان شكایت كردن و او نیز سعید را از آن كار بازداشت.
در زمان خلافت حضرت علی(ع) نیز دهقانان ایرانی برای حضرت در این روز هدایایی آوردند كه در بحث جشن‌ها و اعیاد ایرانی در روایات اسلامی آوده شده است.
در روایات نقل شده است كه اولین كسی كه در دربار عباسی رسماً عید نوروز را جشن گرفت منصور خلیفه عباسی بود.
● چهارشنبه‌سوری یا جشن‌سوری
در مورد زمان جشن چهارشنبه سوری و علت نامگذاری این جشن میان محققین اختلاف نظر وجود دارد كه می‌‌توان این اختلاف نظرها را به دو دسته تقسیم‌بندی كرد. الف) برخی معتقدند كه زمان برگزاری این جشن بیست و ششم اسفند ماه یعنی آغاز جشن فروردگان كه در آخرین پنج روز اسفند ماه و پنجه مسترقه است كه جمعاً ده روز می‌شود و همان طور كه قبلاً گفته شده مطابق سنت‌ ایرانی‌ها از دیر زمان برای استقبال فروهرها و راهنمایی آن‌ها آتش روشن می‌كردند و مراسم خاصی را می‌گرفتند.
ب) برخی دیگر معتقدند كه این جشن در آخرین شب سال یعنی آخرین روز از ؟؟؟؟؟ كه جشن آفرینش انسان است انجام می‌گیرد، یعنی در سیصد و شصت و پنجمین روز از سال و شب آخرین روز كه فردا صبح آن نوروز است بر پشت بام‌ها آتش می‌افروختند و آمدن سال نو را به دهات اطراف و مردم دور و نزدیك خبر می‌دادند.
▪ عوامل اجتماعی نوروز
علاوه بر اینكه بیش از نیمی از قلمرو حكومت عباسیان را ایرانیان در برداشتند و نفوذ جمعیتی آنها باعث اشاعه جشن‌ها و ایجاد و دیگر آداب و رسوم در دربار فرآیند تمدن‌سازی قرار گرفته بودند و ابزارهای لازم را در اختیار نداشتند مجبور بودند از افكار و تجربیات ایرانیان سود ببرند در نتیجه در این موضوع باعث اشاعه فرهنگ و تمدن ساسانی در تمدن عباسی شد كه اولین مظاهر این فرهنگ و تمدن جشن‌ها و اعیاد بودند.
از طرف دیگر عباسیان بعد از آنكه توانستند بر دشمنان خود فابق آیند و به مرحله آرامش رسیدند خواستند از دستاوردهای قدرت خود سود ببرند و تجمل‌گرایی روی آوردند و در این زمینه جشن‌ها و اعیاد ایرانی به خوبی آنها را راضی می‌كرد و این موضوع دلیل دیگری برای گسترش جشن‌ها و اعیاد ایرانی در دربار عباسی بود.
▪ عوامل دینی
برخی از سنت‌های قوم مغلوب در قوم غالب باقی می‌ماند ك یكی از راه‌های ماندگاری این سنت‌ها همان دادن ظاهر دینی به آن و پیدا كردن یك توجیه دینی برای انجام و اجرای این سنت‌ها است. جشن‌ها و اعیاد ایرانی نیز از این قاعده مستثنی نبودند و ایرانیانی هم كه در دربار عباسی بودند به دلیل اعتقادی كه به برگزاری این جشن‌ها واعیاد داشتند سعی كردند برای مشروعیت بخشیدن به آنها در دربار عباسی و در میان مسلمانان برای آنها توجیهی دینی پیداكنند و چنین بنمایانند كه اسلام بسیاری از مراسم نوروز و مهرگان را تأیید كرده است و با دادن صورت اسلامی به آنها آن جشن‌ها را جزء وجوهات مشترك دین زرتشت و اسلام به شمار می‌آوردند.
به همین دلیل احادیث و روایاتی را از طول پیامبران یا خلفا و یا بزرگان و پیشوایان دین در تأیید این جشن‌ها نقل كردند.
به این صورت اعیاد ایرانی را اعیاد اسلامی قلمداد كردند و یار حزء سنت‌هایی دانستند كه اسلام آنها را تأیید كرده است و جزء احكام امضایی محسوب می‌شوند.
از طرف دیگر خلفای عباسی كه از جشن‌ها و اعیاد ایرانی برداشت‌های اقتصادی و سیاسی و اجتماعی می‌كردند، برای اینكه عناصر داخلی خود یعنی اعراب را توجیه كنند و حتی آنها را نیز در برگزاری جشن‌ها و ایجاد ایرانی همراه كنند به جشن‌ها و اعیاد ایرانی یك صورتی عربی و یا اسلامی دادند.

حمید اشرفی خیرآبادی
استاد راهنما: دكتر ژاله آموزگار
پایان‌نامه دوره كارشناسی ارشد رشته تاریخ اسلام و دانشكده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس زمستان ۱۳۸۲

منبع : فرهنگ و پژوهش