تاریخ شکل گیری مطبوعات و رسانه ها در بین ترکمن ها

تلاش برای حفظ هویت ملی و فرهنگی باعث شده است كه تركمن های ساكن در كشورهای شرقی آسیایی و تركمن های ساكن اروپا، نشریات و روزنامه های مختلفی را به زبان ملی خود به چاپ برسانند و دارای برنامه های رادیویی و تلویزیونی ویژه خود باشند.
در این میان تركمن های عراق از پیشینه خاص و ویژه ای برخوردارند. تركمن های عراق به دلیل جدا شدن از سرزمین مادری، در طول قرون متوالی برای حفظ ملیتشان از سالیان كهن شروع به انتشار نشریات و روزنامه به زبان مادری شان كردند. محمود داقوقلی تركمن عراقی نویسنده روزنامه یورت كه در بغداد منتشر می شود درباره پیشینه انتشار روزنامه و نشریه های تركمنی در عراق مقالاتی به چاپ رسانده است. وی در مقالات خود از روزنامه های تركمن زبان «زورا»، «بشیر»، «موصل» و دیگر نشریات تركمن زبان كه در عراق پایان قرن XIX ۱۹ نام برده است. تحقیقات بیشتر در این زمینه در تز روزنامه نگار تركمن عراقی كه برای دكترای «تحقیقات زبان شناسی تطبیقی دانشگاه سنان» با عنوان «مطبوعات و مسائل ادبی تركمن های عراقی» ارائه شده و نیز كتابچه عصام محمد محمود با عنوان «مطبوعات الموصل» مطبوعات موصل آمده است. روزنامه نگار تركمن عراقی «آتا تارزی باشی» در مقاله ای با عنوان «كركوك مطبوعاتینگ تاریخی» چاپ سال ۲۰۰۱، اطلاعات بیشتری را درباره نشریات تركمن در عراق می دهد.
در این تحقیق تارزی باشی، درباره سه مرحله گسترش فعالیت روزنامه نگاران تركمن در عراق می نویسد. اولین مرحله از دوره عثمانی در ۱۸۶۹ تا ۱۹۲۱ شروع می شود مرحله دوم از ۲۳ آگوست ۱۹۲۱ تا ۱۳ جولای ۱۹۵۸ و دوره سوم از ۱۴ جولای ۱۹۵۸ تا ۳ مارس ۱۹۸۵. تركمن ها از ۱۸۶۹ تا ۱۹۸۵ در عراق بیش از ۳۰ نشریه و روزنامه مختلف تركمنی به زبان های تركمنی، عربی و انگلیسی به چاپ رسانده اند.
اولین روزنامه تركمنی در دوره اول از تقسیم بندی تارزی باشی روزنامه زورا نام قدیمی بغداد است. روزنامه تركمن زبان زورا تحت نظارت مدحت پاشا در سال ۱۸۶۹ شروع به انتشار كرد. در آن زمان مدحت پاشا نایب السلطنه امپراتوری عثمانی در منطقه بغداد بوده است. وی علاوه بر اینكه مدیرمسئولی مجرب بود، یك سردبیر ماهر با اندیشه روزنامه نگاری خوبی نیز بوده است. استعداد روزنامه نگاری وی قبلا در منطقه دانوب و در روزنامه دانوب مشخص شده است. ماشین های چاپ روزنامه های زورا، بشیر و موصل از فرانسه خریداری شده بود.
انتشار زورا تا سال ۱۹۱۷ در بغداد ادامه یافت. در طول ۴۸ سال انتشار زورا، ۲۶۰۶ شماره از نشریه با رسم الخط عربی به زبان تركمنی و عربی به چاپ رسید. عمده زحمات انتشار این روزنامه برعهده حسن آزوم، احمد فهمی، عباس حمادی، فهمی المدرس، جمال صادیق، احمد آزاد الفروغی، علی رضا الفروغی، احمد عزالدین، احمد شافی، محمود شكاری الراسی زاده، عبدالمجید شافی و... بوده است.
در ۱۸۷۱ مدحت پاشا به استانبول برگشت ولی انتشار روزنامه را تحت عنوان دیگری ادامه داد. وی به دلیل تبعیضات سیاسی حكومت وقت عثمانی به جزیره رودس فرستاده شد. جایی كه او بهترین مقالاتش را از قبیل «ترك در پاریس»، «دوردانه خانم»، «ضیفا» و... نوشت. وی ۷۵ سال عمر كرد و بیش از ۱۵۰ مقاله را در زمینه های تاریخ، ادبیات، تعلیم و تربیت و فلسفه نوشته است.
انتشار نشریات و روزنامه های تركمنی در منطقه بغداد تحت زعامت فوزی پاشا نیز گسترش یافت، وی در سال ۱۸۸۰ به ریاست منطقه كركوك رسید.
در سال ۱۸۹۷ او با گرد هم آوردن نویسندگانی جدید هسته اصلی انتشارات تركمن را ایجاد كرد. در آن زمان نشریات تركمنی و عربی اكثرا در بغداد، موصل و بصره انتشار می یافت. روزنامه هایی تحت عناوین مختلف مثل بغداد، قیلینچ، ییلدیزیم، یئنی مد، افكار عمومیه، معاریف، تمبله tombale، جهاد، مخطببات، آتی، نینوا، جانباز، عثمانلی آشناسی، حوادث، تجدد، نجمه، ایله ری، آفاق، بشیر و غیره.
دوره دوم انتشار روزنامه های تركمنی از ۲۳ آگوست ۱۹۲۱، با اعلام پادشاهی امیر فیصل تحت قیمومیت بریتانیا آغاز شد. در این سال ها از ۱۵ نوامبر ۱۹۲۶ روزنامه تركمنی كركوك به وسیله وجدی افندی انتشار یافت. در آن زمان ها افرادی همچون دده خدری، عبدالرحمان بكر و یعقوب جمال مسئولیت مدیریت خود را در روزنامه آزمودند. روزنامه به دو زبان تركی و انگلیسی منتشر می شد اما بعد از انقلاب ۱۹۵۸، این روزنامه كركوك با عنوان جدید قورباقی gavurbagi تنها به زبان عربی اجازه انتشار یافت. در سال ۱۹۳۵ روزنامه ایله ری انتشار خود را با مدیریت بكر صدقی، رشید عارف و «آرای مصطفی» آغاز كرد. سردبیری این روزنامه برعهده بكر صدقی بود. از ۸ مه ۱۹۵۴ روزنامه آفاق انتشار خود را با مدیریت «شكر هرمزلی» و با سردبیری «حسام الدین صدیحی» sadyhi آغاز كرد. اما بعد از وقایع شهر كركوك در سال ۱۹۵۹ انتشار آن متوقف شد. بعد از آن، مرحله سوم انتشار نشریات تركمن زبان در عراق رقم خورد.
از ۲۳ سپتامبر ۱۹۵۸ روزنامه بشیر بشیر نام قدیم شهر كركوك با تلاش امین عصری و محمد حاجی عزت انتشار خود را آغاز كرد. سردبیر آن «آتاتر زیباشی» بود. انتشار این روزنامه تنها ۷ ماه دوام یافت و بعد از ۲۶ شماره تعطیل شد. با بنیانگذاری سازمان «توركمن قارداشلیق اوجاغی» تحت مسئولیت عبدالله عبدالرحمان در ۱۹۶۰ نشریه «فرند شیپ» دوستی از ۲۱ مه ۱۹۶۶ در بغداد آغاز به كار كرد. اما در ژانویه ۱۹۸۰ تمام نویسندگان آن نشریه بازداشت و زندانی شدند. از ۲۱ مه سال ۱۹۶۱ روزنامه «عراق» با مسئولیت «شكر صابر زفیت» و سردبیری «حقی اسماعیل بیاتی» در بغداد آغاز به كار كرد.
در ۱۸ جولای ۱۹۷۰ روزنامه تركمن زبان «یورت» شروع به انتشار كرد. سردبیری این روزنامه از آغاز تا زمان حاضر بر عهده «عبداللطیف عمران بندر اوغلی» بوده است تنها به مدت سه سال از ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۲ این مسئولیت به نزهت عبدالكریم سپرده شده بود. «بندر اوغلی» نویسنده بیش از ۲۵ كتاب علمی و عمومی است و مقالات زیادی نیز به چاپ رسانده است. به خاطر زحمات فراوان وی در پاسداری از زبان و فرهنگ تركی در عراق و انتشار مداوم روزنامه یورت، شورای علمی دانشگاه باكو در سال ۱۹۹۲ دكترای زبانشناسی به وی اعطا كرد.
او همچنین در تركمنستان نیز شهرت فراوانی به دست آورد، هنگامی كه ارتباطات بین روزنامه یورت را با نشریه «صدای تركمن» كه اكنون جهان تركمن خوانده می شود در عشق آباد برقرار كرد. نشریه تركمنی یورت هر هفته، با تعداد متوسط صفحات ۱۲ تا ۱۶ صفحه در بخش های مختلف منتشر می شود. اولین بخش عمدتا شامل ترجمه مطالب روزنامه های عربی است. بخش دوم اختصاص دارد به دفاع از فرهنگ و ادب تركی كه تنها به مطالب تركمنی و تركی اختصاص ندارد بلكه آثاری از شاعران و نویسندگان آذربایجان نیز در آن به چاپ می رسد. بخش عمده نشریه به مورد دوم می پردازد. به عنوان مثال می توان از آثار شاعران و نویسندگان آذربایجانی از قبیل بختیار وهاب زاده، جواد علیزاده، غضنفر پاشایف و بسیاری دیگر كه در آن به چاپ می رسد نام برد. همین طور از آثار شاعران تركمنی همچون مختومقلی، ذلیلی و كمینه كه متاسفانه تركمن های عراق اطلاعات اندكی از آنها دارند.
عبداللطیف بندر اوغلی، سردبیر روزنامه یورت، در سال ۱۹۷۲ منتخب اشعار مختومقلی را از بردی كربابایف دریافت كرده بود. وی در شماره ۴ مه ۱۹۷۴ روزنامه به این موضوع اشاره كرده بود. این ارتباط دوستانه بین نویسنده تركمن عراقی و نویسنده ای از دیار مادری تركمنستان، برای آنها موقعیت ویژه ای را برای فهم بنیادین از فرهنگ و ادب اصیل تركمنی پدید آورد. تحت هدایت و نظارت عبداللطیف عمران بندر اوغلی، روزنامه نگاران خبره ای همچون خیرالله قاسم، قاسم ساریحانی، صباح عبدالله كركوكی، خیوه محمدعلی و همین طور روزنامه نگاران زن همچون لیمان الرفیقه، ایمان عبدالحصینه، گدایه عبدالكریمه و غیره مشغول به روزنامه نگاری شدند. مقالات و اشعار زیبایی نیز از نویسندگان و شاعران تركمن عراق در نشریه عربی تركمنی «بیرلیك سسی» به چاپ رسیده است.
انتشار این نشریه در سال ۱۹۷۰ به سردبیری عبدالفواد آغاز شده بود. علاوه بر موارد فوق، مطبوعات تركمن زبانان عراقی توسط تركمن های مهاجر خارج از عراق هم منتشر می شد. به عنوان مثال نشریه «فضولی» در سال ۱۹۵۸ در استانبول منتشر می شد. نشریه قارداشلیق نیز با تلاش س.ساعتچی در استانبول منتشر شد.
همین طور نشریات دیگری نیز در استانبول توسط تركمن های عراق منتشر شده اند همچون «دوغوش» ۱۵ آگوست ۱۹۹۱، «تركمنلی» ۱۵ ژانویه ۱۹۹۴ نشریه «گوك بوری»، «روزنامه تركمن» و... انتشار روزنامه «الدلیل» توسط سازمان جامعه اسلامی در سوریه دمشق، انتشار بولتن «تركمن» توسط «مجمع تركمن های عراقی»، انتشار خبرنامه ای با عنوان «سرنوشت تركمن های عراق» در سوئد، انتشار آلبوم «شهدای تركمن عراقی» در سال ۱۹۹۳ در مونیخ آلمان نمونه هایی از فعالیت مطبوعات تركمن های عراق است.
در كنار فعالیت مطبوعات تركمن زبان در عراق، برنامه های رادیو و تلویزیونی نیز برای تركمن ها از بغداد، كركوك و اربیل پخش می شده است. برای اولین بار برنامه رادیویی تركمنی در تاریخ اول فوریه ۱۹۵۹ از ایستگاه رادیویی بغداد آغاز به كار كرد. در آغاز تنها نیم ساعت برای پخش برنامه تركمنی از این ایستگاه در نظر گرفته شد.
یكی از اولین كسانی كه در پخش برنامه به زبان تركمنی مشاركت كرد جمال عزالدین از كركوك بود. پس از وی افرادی همچون خلیل احمد الحسنی، عبدالوحید كوزه چی اوغلی، عبدالرحمن قیزیل آی، سنان سعید و بسیاری دیگر در تهیه برنامه های رادیویی برای تركمن های عراق نقش داشتند. برنامه تركمنی شامل بخش های مختلف همچون «علم و زندگی»، «گفت وگو با شنوندگان»، «بارقه ای از فرهنگ تركمن»، «آموزشگاه ادب و هنر»، «تجارت»، «شب فرهنگ و ادب»، «پرسش زن»، «صحبت شنوندگان»، «سلامت و بهداشت و اجرای تئاتر تركمنی كركوك» و غیره می شد.
برنامه رادیویی تركمنی در عراق هم اكنون سال ۲۰۰۴ تنها به مدت ۵۳ ساعت در شبانه روز است. اطلاعات بیشتر در زمینه مطبوعات و برنامه های رادیویی در نشریات كشور تركمنستان به چاپ رسیده است. در آوریل ۲۰۰۳ با تجاوز نیروهای ارتش آمریكا و انگلیس به عراق و سقوط رژیم صدام حسین برنامه های رسانه ای تركمن ها برای مدتی متوقف شد و تنها در خارج از كشور دنبال شد. درباره فعالیت های مطبوعاتی تركمن های افغانستان تحقیقات چندانی توسط رسانه های ارتباط جمعی انجام نشده است، اما طبق تحقیقات شرق شناس ازبك «م. نیشانوف» با عنوان «نشر فعالیت های حیات اجتماعی سیاسی افغانستان ۱۹۷۳ ۱۹۱۹، تاشكند، ۱۹۹۳ نویسنده به انتشار روزنامه «گورش» در دوره حاكمیت جمهوری دموكراتیك در افغانستان اشاره می كند.
اكنون تركمن هایی كه در خارج از كشور تركمنستان زندگی می كنند تمایل فوق العاده ای برای حفظ هویت و آداب و سنن ملی خود و نیز دفاع از آموزش به زبان مادری خود دارند. البته در این راه مشكلاتی نیز وجود دارد. در اولین گام آنها بایستی وحدت در نگارش و الفبای ویژه را برای ارتباط با یكدیگر قبول كنند. تركمن های كشورهای مختلف برای ارتباط با یكدیگر به زبان تركمنی مكالمه می كنند كه این نقش مهمی را در حفظ هویت آنان دارد. تمامی مسائل مرتبط با الفبای تركمنی باید در آینده نزدیك برطرف شود. و مهم تر اینكه آنها باید با گسترش ارتباطات با یكدیگر ارتباط زبانی و انسجام هویتی خود را حفظ كنند.

س .ك. آلایف
ترجمه: احمد خاتمی نیا

منبع : روزنامه شرق