توصیه‌هایی برای سیاستگذاران فناوری‌نانو

‌● پایش فناوری
صندوق مشترك كالا (Common Fund for Commodities) كه یك مؤسسه اعتباری مشترك بین‌المللی محسوب می‌شود و مقرآن در آمستردام هلند است، می‌تواند در حمایت مالی از انجام پژوهش در زمینه تأثیرات فناوری‌نانو نقش مهمی ایفا كند. برنامه كاری پنج ساله این صندوق مشخص نموده است كه در این مدت باید چه فعالیت‌هایی در مورد مواد خام مختلف انجام شود. این مواد، بخش عمده‌ای از صادرات كشورهای كمتر توسعه‌ یافته و معاش قشرهای فقیر و كم درآمد این كشورها را تشكیل می‌دهند. این كشورها باید از صندوق مشترك كالا بخواهند كه پژوهش‌هایی در مورد تأثیر فناوری‌نانو بر مواد خام انجام دهد؛ پژوهش‌هایی با نگاه ویژه‌ به صنایعی از قبیل نساجی، محصولات كشاورزی و مواد معدنی راهبردی، كه آسیب پذیری بیشتری از جانب این فناوری متوجه آنهاست. بر اساس خط مشی‌ صندوق مشترك كالا، كلیه طرح‌های پیشنهادی باید از طریق سازمان‌های تخصصی بین‌المللی كه در مورد یك ماده و كالای خاص فعالیت می‌كنند و اختصاراً ICB (International Commodity Body) نامیده می‌شوند، به این صندوق ارائه شوند. كشورهای در حال توسعه، باید ضمن مشورت با سازمان‌های تخصصی فوق الذكر از آنها بخواهند كه پیشنهاد پروژه‌ها را به منظور ارزیابی فرصت‌ها و چالش‌های فناوری‌نانو در این كشورها به صندوق مشترك كالا تحویل دهند.
۲. تقویت توان سازمان ملل در ارزیابی فناوری
برای اینكه كشورهای در حال توسعه بتوانند تصمیمات مناسبی در مورد مضرات، منافع و ارزش نهایی فناوری‌نانو اتخاذ نمایند، باید ارزیابی‌های علمی، اقتصادی و اجتماعی زیادی انجام دهند. متأسفانه هر زمان كه نیاز مبرمی به ارزیابی و پایش یك فناوری احساس می شود ، ابزارها و منابع اندكی برای انجام این كار وجود دارد. مثلاً در حال حاضر سازمان ملل هیچ كنترل و نظارتی بر رشد و توسعه فناوری‌های جدید به طور اعم و فناوری‌نانو به طور اخص ندارد و در دهه‌های اخیر، قدرت خود را در هدایت روند ارزیابی و پایش فناوری از دست داده است. كشورهای در حال توسعه متكی به صادرات مواد خام باید به قدرت و توان جدیدی برای پایش و ارزیابی فناوری دست یابند. این دولت‌ها باید از سازمان ملل درخواست كنند كه توان خود را برای كمك به كشورهای عضو افزایش دهد. به منظور اجتناب از بروز شكاف یا انحراف در قانونگذاری، این دولت‌ها باید از طریق سازمان‌های تخصصی زیر مجموعه سازمان ملل با یكدیگر همكاری كنند تا ضمن تأكید بر حفظ ایمنی و سلامت كارگران و مصرف كنندگان، حفاظت از محیط زیست و تنوع زیستی، رفاه اقتصادی اجتماعی مردم همه كشورها نیز تأمین شود.
۳. نظارت بر فناوری‌های شركت‌های چند ملیتی
اگر وضع به همین منوال ادامه یابد، شركت‌های چند ملیتی به زودی كل سرمایه‌گذاری، پژوهش و توسعه و همچنین فروش محصولات فناوری‌نانو را در بخش‌های گوناگون این صنعت، به انحصار خود در خواهند آورد. در چنین شرایطی باید مراقب سیاست‌ها و عملكرد تجاری این شركت‌ها هم بود. در سال ۱۹۷۴ سازمان ملل، مركز همكاری‌های بین‌المللی را پایه‌گذاری كرد، اما برنامه‌های این مركز چندان موفقیت‌آمیز نبود و سرانجام در سال ۱۹۹۳ از ادامه فعالیت باز ماند. به دنبال تعطیلی این مركز، ادغام شركت‌ها در سطح جهان هفت برابر شد و حجم این ادغام‌ها از رقم ۵۰۰ میلیارد دلار به ۳.۴ تریلیارد در سال رسید. به این ترتیب فناوری در سطح جهان طی این سال‌ها رشد سرسام آوری را شاهد بود. به دلیل تأثیرگذاری زیاد ادغام شركت‌‌ها بر كشورهای مختلف و توسعه آنها، جامعه جهانی باید دوباره قدرت كنترل فعالیت‌ها، ساختار فناوری و قدرت انحصاری شركت‌های چند ملیتی را به دست گیرد و بر این روند نظارت كند.
۴. تنوع در فناوری
همان طور كه اتكا به چند ماده خام می‌تواند كشورهای در حال توسعه را در وضعیت اقتصادی آسیب پذیری قرار دهد، وابستگی به فناوری‌های آزمایش نشده جدید هم ممكن است خطرات بالقوه‌ای در پی داشته باشد. روزی فرا خواهد رسید كه جهان به ناچار، تنوع فناوری‌های جدیدی را كه از آینده اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مناسبی برخوردارند، پذیرفته و از همه انواع این فناوری‌ها بهره خواهد گرفت. اگر هدف نهایی از به‌كارگیری یك فناوری‌، رفع نیازهای مختلف اجتماعی در محیط‌های فرهنگی مختلف باشد، هم كشورهای غنی و هم كشورهای فقیر باید نیاز به حفظ تنوع در فناوری‌ها (فناوری‌های جدید و قدیمی) را درك كرده و انواع بومی آن را كه اغلب با اعمال فشار برای پذیرش انواع جدید كنار گذاشته می‌شوند، شناسایی و حمایت نمایند.
۵. فناوری‌نانو و مالكیت فكری
امروزه مالكیت فكری نقش بسزایی در رشد علوم و فناوری ایفا می‌كند و رقابت تنگاتنگی برای به دست گرفتن كنترل انحصاری بازار عظیم این فناوری در جریان است. ارزیابی تأثیرات متقابل مالكیت معنوی و فناوری‌نانو، نیازمند مطالعات گسترده‌ای است. دولت‌ها باید از سازمان مالكیت معنوی (WIPO) بخواهند كه مطالعاتی را در زمینه تأثیرگذاری مالكیت معنوی فناوری‌نانو بر انتقال فناوری و تجارت كشورهای در حال توسعه، انجام دهد.
۶. تأثیرات اجتماعی و اخلاقی فناوری‌های همگرا
علم تركیب مواد جاندار و غیر جاندار در مقیاس نانو (نانوزیست فناوری‌ كه زیست شناسی مصنوعی نیز نامیده می‌شود) رشته علمی نوظهوری است كه بحث‌های داغی را در جامعه علمی جهان برانگیخته است. امروزه پژوهشگران به دور از انظار عموم و نظارت دستگاه‌های قانونی، به دنبال ساخت ماشین‌های زیستی یعنی زیست‌واره‌های دوگانه‌ای هستند كه در ساخت آنها هم از مواد جاندار و هم از مواد غیر جاندار استفاده شده است.
اگرچه زیست شناسی مصنوعی ممكن است فعلاً موضوعی دور از دسترس به نظر برسد، اما علم تركیب مواد جاندار و غیر جاندار با پیشرفت سریع خود از هم اكنون به سرعت نگرانی‌های اخلاقی و زیست محیطی را دامن زده است و دولت‌ها و سازمان‌های غیر دولتی باید توجه ویژه‌ای به آن داشته باشند. اگر انجام این كار به مدت ۱۰ سال به تعویق بیفتد، عواقب خطرناكی به دنبال خواهد داشت. دولت‌ها باید از كمیسیون حقوق بشر سازمان ملل بخواهند كه انجام مطالعاتی را در زمینه تأثیرات اجتماعی و اخلاقی زیست شناسی مصنوعی یا ‌نانوزیست فناوری، به ویژه بر افراد معلول و دیگر اقشار ضعیفِ كشورهای در حال توسعه، برعهده بگیرد.
۷. اصلاحات كشاورزی
شهر پورتوآلگره برزیل در روزهای ۷ تا ۱۰ مارس ۲۰۰۶ میزبان كنفرانس بین المللی اصلاحات كشاورزی و توسعه روستایی (ICARRD) بود. این كنفرانس با موضوع اصلی فرصت‌ها و چالش‌های جدید در احیای جوامع روستایی و با همت سازمان خواروبار و كشاورزی ملل متحد (فائو) برگزار گردید. كشورهای شركت كننده در كنفرانس از فائو خواستند موضوع فناوری‌نانو و تأثیر آن بر كشاورزی و بازارهای مواد خام نیز در دستور كار این همایش قرار گیرد.
۸. رویكرد قانونمند چند جانبه
دولت‌ها برای نظارت مستمر بر ورود فناوری‌های جدید، باید به جای ارزیابی بخشی‌نگرانه فناوری، راهبردی بلند مدت داشته باشند. جامعه بین‌الملل برای اجتناب از بحران‌های ناشی از فناوری‌های جدید، نیازمند سازمان مستقلی است كه به طور ویژه به ارزیابی این فناوری‌ها پرداخته و سامانه هشدار و اعلام خطر سریع را در این مورد به وجود آورد. یكی از راه حل‌های ممكن، تأسیس چارچوبی بین‌المللی است كه شاید بتوان آن را كنوانسیون بین‌المللی ارزیابی فناوری‌های جدید (ICENT) نامید. هدف از تأسیس این كنوانسیون، ایجاد محیطی اجتماعی، سیاسی و علمی است كه همه اعضای آن با مشاركت یكدیگر و ضمن فرایندی شفاف، فناوری‌های جدید را به موقع ارزیابی، و نوآوری‌های علمی را تقویت كرده، اشتراك مساوی در منافع را برای همه اعضا فراهم آورند. به علاوه این چارچوب باید از فناوری‌های مفید، متداول یا متعلق به فرهنگ‌های مختلف حمایت كرده، تنوع و عدم تمركز فناوری‌ها را تقویت كند.۹. افزایش مشاركت كشورهای در حال توسعه در مدیریت فناوری‌نانو
مدیریت فناوری‌نانو نیازمند مشاركت شفاف و وسیع بین‌المللی است. تاكنون فقط تعداد انگشت شماری از كشورهای در حال توسعه با درآمد متوسط در مذاكرات چند جانبه سیاستگذاری فناوری‌نانو مشاركت داشته‌اند. سازمان ملل و سازمان‌های تخصصی وابسته به آن هم از این مباحث كه بیشتر از سازمان‌های اجتماعی و جامعه بومی كشورها نشأت می‌گیرند به دور مانده‌اند.
۱۰. گسترش بحث بهداشت و خطرات مربوط به ایمنی
در سال گذشته، بسیاری از كشورها و سازمان‌های عضو سازمان توسعه همكاری‌های اقتصادی (OECD) میزبان همایش‌هایی در مورد خطرات ایمنی، بهداشتی و زیست‌محیطی فناوری‌نانو و ضوابط مربوط به آنها بودند. كشورهای در حال توسعه نیز باید در این همایش‌ها شركت كرده و موضوعات آن را دنبال كنند. این كشورها باید با مشاركت مردم و دانشمندان خود، نظام قانونگذاری منحصر به فردی را بر اساس اصول پیشگیرانه پایه گذاری نمایند. این نظام حقوقی باید طوری طراحی شود كه بتواند به‌طور ویژه مسائل بهداشتی و زیست محیطی فناوری‌نانو را بررسی نماید. خطرات بهداشتی و ایمنی این فناوری، از نظر جامعه بین الملل بسیار حایز اهمیت است. اما قانونگذاری نباید فقط به این موارد محدود شود بلكه باید اثرات گسترده اجتماعی اقتصادی فناوری‌نانو به ویژه تأثیرگذاری آن بر كشورهای در حال توسعه متكی به صادرات مواد خام، كنترل و مالكیت این فناوری‌ها، و تأثیرآن بر مردم فقیر را نیز در برداشته باشد.
۱۱. زمان آماده سازی
با توجه به اینكه تاكنون هیچ كشوری در جهان ضوابطی را در مورد خطرات منحصر به فرد فناوری‌نانو وضع نكرده است، دولت‌ها برای تدوین ضوابط و سیاست‌های اجتماعی مرتبط با این فناوری، نیازمند فرصت كافی هستند. دولت‌های جهان سوم ممكن است برای ارزیابی جامع‌تر فناوری‌نانو و تأثیر آن بر مالكیت معنوی، نیازمند مهلت بیشتری باشند تا ضمن تدوین ضوابط لازم برای حفاظت از كارگران، مصرف‌كنندگان و محیط زیست، تأثیرات گسترده اجتماعی این فناوری را هم بررسی نمایند.
به دلیل گستردگی و اهمیت فناوری‌نانو در بخش‌های مختلف اقتصاد، برخورداری از دیدگاهی بلند مدت و مبتنی بر آگاهی در مورد این فناوری از اهمیت بسزایی برخوردار است. به همین دلیل دولت‌ها‌ باید همكاری نزدیكی با دانشمندان، صنایع و با یكدیگر از یك طرف و با مردم و سازمان‌های اجتماعی كشور خود از طرف دیگر، داشته باشد تا به دورنمای دقیق‌تری در مورد فناوری‌های نوظهور (نظیر فناوری‌نانو) دست یابند.
۱۲. اجرای طرح‌های مشترك سیاستگذاری فناوری‌نانو دركشورهای جهان سوم
دولت‌های جهان سوم به ویژه كشورهای در حال توسعه متكی به صادرات مواد خام باید با برگزاری همایش‌هایی اتحادیه‌های تجاری و سازمان‌های كشاورزی و تولیدی خود را گرد هم آورند تا اعضای آنها ضمن كسب و مبادله اطلاعات، تأثیرات فناوری‌نانو بر كارگران و اقتصاد خود را بررسی كرده، به راهبردهای مشتركی در این زمینه دست یابند. این كشورها باید مشاركت فعالی در همایش‌های بین‌المللی با موضوع مدیریت فناوری‌نانو و توسعه استانداردهای این فناوری داشته باشند. برگزاری نشست‌های محرمانه و با دعوت قبلی، مشاركت فعال سازمان ملل در این حوزه را نیز در پی خواهد داشت.
نمونه‌هایی از همایش‌های با موضوع مدیریت و سیاستگذاری فناوری‌نانو عبارتند از:
۱۲-۱. همایش بین‌المللی در مورد پژوهش و توسعه فناوری‌نانو
برگزاری همایش بین المللی پژوهش و توسعه فناوری‌نانو در ژوئن ۲۰۰۴، ابتكار به موقعی بود كه نمایندگانی از ۲۵ برنامه ملی فناوری‌نانو به اضافه اتحادیه اروپایی را گردهم آورد. آرژانتین، برزیل، چین، هند، كره جنوبی، مكزیك، سنگاپور، آفریقای جنوبی از جمله كشورهای شركت‌كننده در این همایش بودند. در اولین نشست این همایش كه پشت درهای بسته انجام شد، لزوم تدوین استانداردها و انجام گفت‌وگو در این خصوص، مورد بحث قرار گرفت و پیشنهاد شد كه یك قانون اجرایی بین‌المللی برای توسعه فناوری‌نانو تدوین گردد. نشست دوم این گروه در روزهای ۱۴ و ۱۵ ژوئیه ۲۰۰۵ در شهر بروكسل برگزار شد. ۱۳ كشور شركت‌كننده در این نشست نتوانستند به بیانیه‌ای مشترك دست یابند. به دلیل مخالفت دولت آمریكا با تدوین یك قانون اجرایی رسمی در مورد فناوری‌نانو، دولت‌های شركت‌كننده متعهد شدند كه به تلاش خود برای رسیدن به چارچوب اصول مشترك ادامه دهند. نشست‌های آتی این گروه در سال ۲۰۰۶ برگزار خواهد شد.
۱۲-۲. كارگاه سازمان توسعه همكاری‌های اقتصادی در مورد ایمنی نانومواد
سازمان توسعه همكاری‌های اقتصادی در روزهای ۷ تا ۹ دسامبر ۲۰۰۵ كارگاهی را در شهر واشنگتن برگزار نمود تا در آن ضمن بررسی تعاریف، اصطلاحات و ویژگی‌های نانومواد، ضوابطی برای سلامت بشر و حفظ محیط زیست وضع گردد.
۱۲-۳. طرح گفت‌وگوی جهانی در مورد فناوری‌نانو و كشورهای فقیر
”طرح گفتگوی جهانی در مورد فناوری‌نانو و كشورهای فقیر؛ فرصت‌ها و چالش‌ها“ با حمایت بنیان راكفلر، مركز پژوهشی توسعه بین‌المللی كانادا و وزارت توسعه بین‌المللی انگلیس به اجرا درآمده است. برای این كه این گفت‌وگو مفید واقع شود، باید نمایندگانی از كشورهای در حال توسعه به ویژه كشورهای متكی به صادرات مواد خام و كشورهایی كه در مقابل نفوذ فناوری‌نانو آسیب پذیری بیشتری دارند، در آن مشاركت فعال داشته و نقطه نظرات خود را در این خصوص اعلام نمایند. به منظور حصول اطمینان از ارزیابی تأثیرگذاری فناوری‌نانو بر گروه‌های مختلف در این گفت‌وگوها، باید از نمایندگان اتحادیه‌های تجاری، سازمان‌های اجتماعی و مردم كشورهای در حال توسعه نیز برای شركت در آن دعوت به عمل آید.
۱۳. استانداردهای بین‌المللی
سیاستگذاری در حوزه نانو آنقدر نوپا است كه تعاریف و استانداردهای آن هنوز مشخص نشده ‌است. بسیاری از بازیگران این عرصه با این موضوع موافق هستند كه تدوین استاندارهای واحد برای حفظ صنعت جهانی فناوری‌نانو ضروری است. توصیف كلی، اصطلاحات و معیارهای نانومواد تأثیر بسزایی بر تجارت مواد اولیه این صنعت (مثل نانولوله‌های كربنی) و ضوابط بین‌المللی ثبت اختراع و انتقال این فناوری دارد. اعتبار، طبقه بندی، توافقات بین‌المللی و ضوابط ملی مرتبط با كنترل یا ایمنی‌آزمایی نانومواد، نیز تحت تأثیر این تعاریف و معیارها قرار دارند. تدوین استانداردهای بین‌المللی كار پیچیده‌ای است و نهایی كردن آن معمولاً سه سال یا حتی بیشتر به طول می‌انجامد. اغلب كشورها به این امر واقف هستند كه با در اختیار داشتن این استانداردها حتی ممكن است موقعیت جهانی آنها نیز تحت تأثیر قرار گیرد؛ بنابراین بعضی از این كشورها از جمله چین، ژاپن، اتحادیه اروپا و آمریكا، تدوین استانداردهای ملی را از هم اكنون در دستور كار خود قرار داده‌اند. به دنبال تدوین استانداردهای ملی، استانداردهای جهانی نیز تدوین و توسط سازمان‌هایی نظیر سازمان بین المللی استاندارد (ISO) هماهنگ خواهند شد. در حال حاضر مؤسسه استانداردهای انگلستان كار هماهنگ سازی فعالیت‌های سازمان ایزو در مورد فناوری‌نانو را انجام می‌دهد.

مترجم :مصطفی سپهریان
منبع:www.irannano.org

منبع : خبرگزاری فارس