ناهنجاری های ساختار بدنی دانش آموزان

وضعیت بدنی هر فرد نشان دهنده نمودی از سلامت و شخصیت اوست، چرا كه ساختار وجودی انسان از تن و روان تشكیل شده است و سلامت این دو باید در آن واحد در نظر گرفته شود. اصولاً رابطه تنگاتنگی بین تن و روان وجود دارد كه یقیناً سلامتی یكی بر دیگری اثر می گذارد.
خوب راه رفتن، خوب نشستن، خوب ایستادن علاوه بر این كه حركت ها را زیباتر می سازد، با كارایی بیشتر و خستگی كمتر همراه است، چرا كه حداقل مصرف انرژی عضلانی همیشه در وضعیت ایده آل است، ضمن این كه كلیه دستگاه های داخلی بدن در این وضعیت به فعالیت طبیعی خود ادامه می دهند.
جهت برطرف شدن ناهنجاری های اكتسابی وضعیت بدنی غیر صحیح، می بایست به بررسی و شناسایی ارتباط بین وضعیت غیر صحیح و عادت های غلط با نوع درد و ناهنجاری بپردازیم تا با اتكا و علم به اصلاح پذیری عوارض و انحرافات جسمانی در بین دانش آموزان از بروز عوارض ساختاری و غیر قابل درمان پیشگیری كنیم.
تحقیقات انجام شده در این زمینه نشان می دهد كه حمل كیف روی شانه یا یك دست، وزن بالای كیف، عادت انجام تكالیف در حالت نشسته دو زانو و عدم آگاهی دانش آموزان از وضعیت بدنی صحیح به ویژه در دوره ابتدایی، ناهنجاری ها و دردهای عضوی متعددی را به دنبال می آورد. لذا برای پیشگیری از بروز ناهنجاری ها و دردهای ذكر شده باید عوامل خطرزای مربوط را شناسایی كرده و در راستای رفع آنها به طور جدی اقدام كنیم. آن چه در پی می آید خلاصه ای است از نتایج یك پژوهش در این زمینه.
مدرسه خانه دوم دانش آموزان است. قدر مسلم این كه این گروه، ساعات پر انرژی روز را در كانون تعلیم و تربیت می گذرانند و در این میان ارتباط تنگاتنگی را محیط آموزشی- تربیتی از جمله فضاها و تجهیزات، همكلاسی ها و معلم و دست اندركاران محیط آموزشی خود دارند. به عبارتی، فضای فیزیكی مدرسه در كنار عوامل آموزشی و تربیتی، می تواند عوامل پیا م دهنده برای دانش آموزان باشد و به میزان یادگیری، رشد شخصیت فردی و اجتماعی و نیز تأمین بهداشت جسمی آنها كمك كند.
سنین دانش آموزی، سنین رشد است و اكثر ناهنجاری های ستون فقرات و مفاصل اندام ها، قبل از بلوغ تكامل می یابند. شناخت بموقع این ناهنجاری ها در سنین رشد، می تواند موجب كنترل آسیب و جلوگیری از بروز ناهنجاری های ساختاری تثبیت شده شود.
در كشورهای پیشرفته، به مسائل مربوط به وضعیت بدنی صحیح در بین كودكان مدرسه ای توجه زیادی می شود. به عنوان مثال در بین دانش آموزان یكی از شهرهای دانمارك در طول دوره پنج ساله تحصیل۹۰، درس مختصر در ارتباط با وضعیت صحیح در نشستن، آموزش داده می شود و بدین ترتیب كودك همزمان با تحصیل یاد می گیرد چگونه وضعیت صحیح بدن را حفظ كند و از وارد آمدن فشار روی مفاصل، عضلات و رباط ها جلوگیری كند. این تدبیر، عوارض وضعیت های نادرست مثل درد، كاهش انعطاف پذیری، ناراحتی های قلبی و تنفسی و آرتروز زودرس و... را از بین برده و فرد سالیان زیادی بدون مشكل جسمانی زندگی كند.
● كنترل وضعیت بدنی
وضعیت بدنی در نتیجه هماهنگی دائمی عصبی- عضلانی شكل می گیرد. در وضعیت بدنی خوب، سر و شانه ها به صورت متعادلی روی لگن، ران و مچ پاها قرار می گیرند. چانه هم در همان وضعیت نگه داشته می شود. جناغ، قسمتی از بدن است كه تا حد امكان به سمت جلو كشیده می شود. شكم نیز به سمت عقب كشیده می شود و حالت صاف پیدا می كند. انحناهای ستون مهره ها در حد طبیعی است.
در وضعیت بد، سر به سمت جلو می آید و زاویه مشخصی در سینه ایجاد می شود. شكم كامل شل است و به سمت جلو برجستگی دارد. انحناهای ستون فقرات بیش از حد طبیعی است و شانه ها نسبت به لگن در قسمت خلفی قرار دارند.
▪ عوامل به وجود آورنده وضعیت بد، شامل این موارد است.
۱ ) عوامل عمومی:
اختلالات روانی مثل افسردگی؛ شرایط بد بهداشتی، ضعف عمومی طولانی مدت و خستگی طولانی مدت.
۲ ) عوامل موضعی: ضعف یك عضله یا گروهی از عضلات، كوتاهی عضلانی، فشارهای كاری، فشارهای موضعی، درد عضلانی در وضعیت بد و عدم هماهنگی در فعالیت عضلات.
● وضعیت صحیح نشستن
امروزه بسیاری از كارها به صورت نشسته و روی صندلی انجام می شود (مانند نشستن در نیمكت و صندلی های مدرسه ای، كار با كامپیوتر، بیشتر كارهای اداری، بانك و...) انتخاب یك صندلی مناسب، آرامش فرد را تأمین می كند و در نتیجه، كارآیی او بیشتر می شود. اما چنانچه صندلی بدون آگاهی و دقت انتخاب شود، آسایش كاری مختل شده و فرد زود خسته می شود. قرارگرفتن در وضعیت های نادرست به مدت طولانی، موجب آسیب و بد شكلی ستون مهره ها و درد كمر می شود. بنابر این ضرورت دارد كه معیارها و ویژگی های بهداشتی یك صندلی را بشناسیم و با در نظر گرفتن آنها بتوانیم صندلی مناسب را انتخاب كنیم.
یك صندلی مناسب باید ۵ سانتیمتر بالاتر از استخوان های كتف باشد، پشتی صندلی باید در حدود ۱۰ درجه به سمت عقب متمایل باشد و قسمت كف صندلی باید ۳ درجه بلندتر از جلوی آن باشد. این اختلاف ارتفاع، اندكی شما را به سمت جلو هل می دهد، لذا شما اندكی به سمت عقب تكیه می دهید تا تعادل حفظ شود. چنانچه این موارد رعایت نشود، به طور قطع روی بدن اثر می گذارد و مشكلات و ناهنجاری هایی را به دنبال می آورد.
● وضعیت صحیح خوابیدن
در هنگام خوابیدن یك سری نكات مهم را باید رعایت كرد تا این استراحت طولانی مدت منجر به ایجاد مشكلات نشود. بد خوابیدن اثرات جانبی مثل درد، سوزن سوزن شدن دست ها و... دارد كه باید به كمك تختخواب، تشك و بالش، روش مناسب خوابیدن را فراهم كرد. به پشت خوابیدن، بهترین وضعیت خوابیدن است كه در این زمان بالش كوچكی بین كمرتان و تشك قرار دهید تا گودی كمر را حفظ كند. آن چه مهم است رعایت بهداشت كمر و گردن توسط یكایك افراد است. به بیان دیگر افراد باید بدانند كه چگونه تعادل ستون مهره های خود را حفظ نمایند.
● وضعیت صحیح ستون مهره ها
ستون مهره ها در بدن وظایف زیر را به عهده دارند:
▪ محافظت از ساختمان و اجزای تنه
▪ ایجاد توانایی تحرك و انعطاف پذیری تنه
▪ جذب و كاهش ضربه های وارد شده به بدن.
حفظ وضعیت درست ستون مهره ها به این معنی است كه مهره ها در حالت تعادل(بالانس) قرار گیرند، یعنی قوس های طبیعی آن حفظ شود. ولی چنانچه این تعادل از بین برود، قسمت هایی از بدن مجبور می شوند فشار را تحمل كنند كه برای چنین كاری خلق نشده اند، در نتیجه به تدریج آسیب های جدی به مهره ها وارد می شود.
● مشكلات ناشی از وضعیت بدنی غلط
وضعیت غلط مثل ایستادن و راه رفتن با شانه های افتاده و قوز كرده، نه تنها موجب ناراحتی های مختلفی مثل كمردرد، سینه درد و خستگی عمومی می شود، بلكه موجب سردرد و تا حدود زیادی باعث ناراحتی های دندان می شود. صندلی، عینك، تخت خواب، دندان مصنوعی، تلفن و حتی كتابی كه مطالعه می كنیم، بر وضعیت بدنی اثر می گذارد.
وقتی كه ما از عینك استفاده می كنیم، اگر قاب آن كاملاً اندازه نباشد، مشكلاتی ایجاد می كند. اگر پرهای بینی باریك باشد، عینك ممكن است پایین بیفتد و فرد خود به خود سرش را برای جبران این امر و ایجاد موازنه به عقب فشار دهد تا بتواند تعادل خود را حفظ كند.
در نتیجه شانه ها و ستون مهره ها به طور خودكار، وضعیت جدید به خود می گیرد كه به زودی عضلات، وترها و مفاصل درد خواهند گرفت و سفت خواهند شد. اگر عینك روی بینی به پایین بلغزد، روی سوراخ های بینی فشار خواهد آورد و این فشار باعث می شود كه فرد از راه دهان تنفس كند و تنفس دهانی به عضلات قفسه سینه و دیافراگم فشار می آورد و باعث خستگی می شود. بنابر این واضح است كه یك مشكل ناچیز می تواند وضعیت نادرستی را ایجاد كرده و ناهنجاری های دنباله داری را به وجود آورد.
● عوارض حمل كیف روی شانه یا دست
گروهی از دانش آموزان عادت دارند كیف مدرسه را كه گاهی اوقات بسیار سنگین است، روی یك شانه یا در دست بگیرند كه به علت تكرار این عمل(همان طور كه قبلاً ذكر شد) برای تعدادی از اعضای بدن، زمینه هایی برای ایجاد تغییر شكل به وجود آمده و چنانچه بدون آگاهی لازم این روال ادامه یابد. ناهنجاری هایی را به دنبال می آورد.
این عادت بیشتر به نوع كیف و فرهنگ ناحیه و دوره تحصیلی مربوط می شود، بدین ترتیب كه دانش آموزان ابتدایی بیشتر از سایر دوره ها از كوله پشتی استفاده می نمایند و عادت حمل كیف هم معمولاً روی پشت است. ولی در دوره های بالاتر، دانش آموزان بیشتر از كیف های دستی استفاده می كنندكه نحوه حمل آن بیشتر روی یك شانه و یا در دست است.
دانش آموزانی كه عادت دارند كیف خود را روی شانه و یا در دست حمل كنند، قوز پشتی بیشتری دارند كه این عارضه باعث درد كمر می شود.
دانش آموزانی كه عادت دارند كیف خود را روی یك شانه یا یك دست حمل كنند، دچار عارضه زانو ضربدری می شوند كه به دنبال آن درد ساق پا پیش می آید.
همچنین دانش آموزانی كه كیف سنگین حمل می كنند، دچار گودی كمر می شوند؛ زیرا كه وزن كیف موجب افزایش قوس ستون فقرات كمری می شود.
● وضعیت نامناسب هنگام انجام تكالیف مدرسه
گروهی از دانش آموزان، به ویژه در دوره ابتدایی، عادت دارند تكالیف خود را در حالت نشسته انجام دهند. استفاده از میز و نیمكت، بهترین حالت برای انجام تكالیف مدرسه است. عدم تناسب میز و صندلی با جثه دانش آموزان، می تواند باعث عدم تمایل آنان به استفاده از میز و صندلی برای انجام تكالیف در منزل باشد. تحقیقات متعددی در این زمینه انجام شده و ثابت كرده كه انجام تكالیف مدرسه به صورت نشسته(چهار زانو یا دو زانو) و یا ایستاده، عوارض و ناراحتی های بدنی فراوانی از جمله قوز پشتی، گودی كمر، درد قفسه سینه و... را به دنبال می آورد.
در سنین ده سال به بالا، عادت انجام تكالیف در وضعیت ایستاده شایع تر است. دانش آموزانی كه در وضعیت نشسته تكالیف خود را انجام می دهند، قوز پشتی در آنها بیشتر است. از آنجایی كه در وضعیت نشسته انجام تكالیف، عضلات جلو قفسه سینه در طول كوتاه خود قرار می گیرند، در صورت تكرار این وضعیت، عضلات جلوی قفسه سینه كوتاه و عضلات پشتی كه در طول بلند قرار می گیرند كشیده می شوند.
دانش آموزانی كه در وضعیت نشسته(دو زانو یا چهار زانو) تكالیف خود را انجام می دهند، درد پا در آنها بیشتر است. دانش آموزانی كه در وضعیت نشسته، تكالیف خود را انجام می دهند، درد ساق پا در آنها بیشتر است. در وضعیت نشسته روی زمین، چون پاها در وضعیت مناسبی قرار نمی گیرند، فشار زیادی روی بافت های عضلانی ساق پا اعمال می گردد كه در درازمدت موجب بروز درد می گردد.
● پیشنهادها
۱ ) آموزش ساده و قابل فهم وضعیت مناسب بدنی به دانش آموزان به ویژه در مدارس ابتدایی
۲ ) ارتقای آگاهی مربیان تربیت بدنی و بهداشت در زمینه وضعیت صحیح بدنی دانش آموزان و ورزش های مناسب
۳) آموزش والدین پیرامون وضعیت مناسب بدنی فرزندانشان هنگام انجام تكالیف در منزل و وضعیت صحیح نشستن
۴ ) طراحی پوسترهای وضعیت مناسب بدنی برای دانش آموزان و والدین
۵ ) تهیه فیلم و اسلاید مفید در زمینه وضعیت بدنی صحیح برای دانش آموزان و والدین.

سندس عادلی * كارشناس سلامت و تندرستی آموزش وپرورش كاشان

منبع : روزنامه همشهری