رمضان ماه فرصت‌های آسمانی

ماه مبارك رمضان فصل نیایش و راز و نیاز با پروردگار و ماه سراسر بركت و رحمت است كه در آن می توان فرصت های بسیاری را برای انجام اعمال نیك و معنوی برای حركت در مدار كمال انسان جستجو كرد كه با اهتمام بر آنها اهداف مورد نظر اسلام در تشریح روزه و اختصاص ماه رمضان برای این كار تحقق خواهد یافت. در مقاله حاضر نویسنده می كوشد فرصت هایی را كه این ماه شریف برای شخص روزه دار فراهم می كند تشریح كند تا با بهره گیری از آنها مقصود مورد نظر شریعت حاصل آید.
یكی از گرانبهاترین گوهرهایی كه خداوند عزیز به رایگان در اختیار آدمی قرار داده، گوهر بی بدیل و در یتیم «وقت و زمان» است. نعمتی كه به وسیله آن آدمی میتواند به مقامی دست پیدا كند برتر از فرشتگان و هم سنگ و همتراز بسیاری از اولیاء و سرمایه ای كه علت العلل تمامی پیشرفت ها و ترقیات مادی و معنوی بشر میباشد. ولی جالب اینجاست كه با این همه ارزش و اهمیتی كه این نعمت الهی از آن برخوردار است، انسان كمتر قدر آن را می داند و به سهولت و راحتی آن را از كف می دهد و تنها زمانی به خود می آید و به ارزش آن پی می برد كه بخش اعظم آن را از دست داده و برای انجام كارهای بزرگ، فرصتی برایش باقی نمانده است، به تعبیر شاعر آسمانی شیراز حافظ علیه الرحمه:
دریغا عیش شبگیری كه در خواب سحر بگذشت
ندانی قدر وقت ای دل مگر وقتی كه درمانی
و در این هنگام است كه با خود عهد می بندد چنانچه دوباره فرصتی دست داد و به قول معروف عمری باقی بود، قدر آن را به نیكی دانسته و به بهترین وجهی از آن بهره برداری كند و برای ما كه ای بسا داخل در گروه همین آدمیانی باشیم كه «فرصت ها را از كف داده اند» و در نتیجه به اندوه و هلاك گرفتار آمده اند، همانطور كه مولای متقیان علی(ع) فرمود: «اضاعه الفرصه غصه : از دست دادن فرصت، اندوهبار است»(۱)، اینك و با فرارسیدن ماه مبارك رمضان، آن فرصت های از دست داده، دوباره فراهم آمده و باید كه به عهد پیشین عمل كنیم و از این ماه كه «ماه فرصت ها»ست، به بهترین وجهی و در حد توش و توان خویش بهره گیریم قبل از آنكه دوباره با خیره سری آن را از دست داده و زانوی غم در بغل گرفته و اندوهناك در كنجی به سوگ زمانهای تلف شده بنشینیم، و سخن علی(ع) را آویزه گوش جسم و جان كنیم كه:
«بادر الفرضه قبل أن تكون غصه : پیش از آن كه فرصت از دست برود و اندوه ببار آورد، از فرصت ها استفاده كن.»(۲)
و به قول حافظ علیه الرحمه:
فرصت شمار صحبت كز این دو راهه منزل
چون بگذریم دیگر نتوان بهم رسیدن
و اما همانطور كه گفتیم، ماه مبارك رمضان «ماه فرصت هاست» و نه «ماه فرصت»، چرا كه در این ایام معدود ولی بافضیلت و بسیار گرانقدر برای آنان كه اهل عمل و قدرشناسی از اوقات هستند، فرصتهای بسیاری است برای اعمال عبادی گوناگون كه هر یك برای نیل به مقصود و وصول به هدف های والای انسانی و الهی، نقش بسزائی ایفاء می كنند و هر یك نیز به نوبه خود «فرصتی» هستند برای تهذیب نفس و سازندگی اخلاقی، و ما در این نوشتار به برخی از این فرصت ها اشاره ای گذرا و در حد یادآوری می نمائیم كه گفته اند: العاقل یكفیه الاشاره، و «در خانه اگر كس است یك حرف بس است».
الف- فرصت توبه:
آدمی، موجودی است جایزالخطا و اگر محدودیت های فكری و فرهنگی و ویژگی های جسمی و روحی او را به دقت مورد توجه قرار دهیم دور نیست اگر بگوئیم «واجب الخطا»، و از همین رو در طول عمر خود به كرات مرتكب معاصی كوچك و بزرگ شده و از صراط مستقیم منحرف می شود، دل و جان خود را به زنگار گناه می آلاید و از ساحت قرب الهی دور می شود و طوق بندگی شیطان را بر گردن می نهد و در این میان آنان كه از وجدانی بیدار و جانی هوشیار برخوردارند به محض ارتكاب گناه، بدنبال فرصتی می گردند تا با آب توبه، زنگار معصیت را از روح و جان خود بزدایند و بار دیگر جان تیره را همچون آینه درخشان و روشن نمایند و چه فرصتی برای توبه بهتر از ماه مبارك رمضان، كه درهای بهشت باز است و درهای جهنم بسته و شیاطین در غل و زنجیر، همچنانكه رسول مكرم اسلام(ص) فرمود:
«ای مردم همانا ]در این ماه[ درهای بهشت باز است پس بخواهید از پروردگارتان كه آنها را بر شما نبندد و درهای آتش بسته است پس بخواهید از پروردگارتان كه آنها را بر شما نگشاید و شیاطین در غل و زنجیرند پس بخواهید از پروردگارتان كه آنها را بر شما مسلط نگرداند.»(۳)
آری، ماه رمضان بهترین فرصت برای توبه است، چرا كه در كلام معصومین علیهم السلام از این ماه به «ماه توبه» تعبیر گردیده و سفارشات فراوان گردیده كه در این ماه از خداوند آمرزش بخواهید و به سوی او بازگردید و توبه نمائید. مخصوصاً اینكه توبه در سحرگاهان به اجابت نزدیكتر بوده و بیشتر مورد رضای پروردگار و مقبو لیت آن ذات مقدس قرار می گیرد و در قرآن كریم از «توبه كنندگان در سحرگاهان»(۴) تجلیل شده است و در ماه مبارك رمضان بالاجبار توفیق سحرخیزی و بیداری نیمه شب و سحرگاه حاصل می شود، از اینرو بر انسان گنهكار فرض است كه قدر این ماه شریف و بویژه سحرهای آن را به نیكی دانسته و فرمان الهی را كه میفرماید: «یا ایها الذین امنوا توبو الی الله توبه نصوحاً...: ای گروهی كه ایمان آوردید توبه كنید بسوی خدا توبه كردنی كه نصوح باشد...»(۵) گردن نهاده و با عزمی مردانه به سوی خداوند و رحمت و مغفرتش بازگشت نماید و از گروه كسانی نباشد كه پیامبر اكرم(ص) در حقشان فرمود: «فان الشقی من حرم غفران الله فی هذا الشهر العظیم: شقی و بدبخت كسی است كه محروم گردد از آمرزش خداوند در این ماه بزرگ»(۶)
ب- فرصت دعا:
خداوند عزیز در آیه ۷۷ از سوره مباركه فرقان میفرماید:
«قل مایعبوا بكم ربی لولا دعاوكم: بگو پروردگار من برای شما ارجی قائل نیست اگر دعای شما نباشد.»
مطابق مفاد این آیه شریفه یكی از مهمترین عواملی كه موجب می شود آدمی مورد توجه و عنایت پروردگار رحیم قرار گیرد و از رحمت بیكران او بهره مند گردد و در نزد آن ذات مقدس ارج و ارزشی پیدا كند همانا «دعا» است و از سوی دیگر انسان در طول حیات خود همراه با مشكلاتی روبروست كه فائق آمدن بر آنها از عهده او برنمی آید و نیازمند یاری خواستن از نیرویی ماورائی و عظیم القدر است و نیز هر انسانی گاه در مواقع گوناگون، در دل و جان خویش احساس به رازگویی و نیایش با خداوند را درمی یابد و می خواهد با آن وجود مبارك و رئوف درد دل كرده و خواستهای خود را با او در میان نهد. اینها دلایلی است كه آدمی را به «دعا كردن» راغب میگرداند. البته اگرچه دعا كردن، در همه حال و اوقات ارزشمند بوده و امكان پذیر میباشد، ولی آنچه مسلم است اینكه این عمل خداپسندانه در پاره ای از اوقات از فضیلت بیشتری برخوردار و به اجابت نزدیك تر است كه یكی از این اوقات، «ماه مبارك رمضان» است كه فی الواقع شریفترین اوقات و فرصت ها برای دعا كردن بشمار می رود رسول گرامی اسلام(ص) در این خصوص میفرماید:
ماه رمضان ماهی است كه خوانده شده اید در آن به سوی مهمانی خداوند... و دعاهای شما در آن مورد اجابت است... و بلند كنید دستهای خود را به دعاء در اوقات نمازهای خود زیرا كه وقت نمازها بهترین ساعتهاست و حق تعالی در این اوقات با رحمت به سوی بندگان خود نظر می كند و جواب می گوید ایشان را هر گاه او را مناجات كنند و لبیك میگوید ایشان را هرگاه او را ندا كنند و مستجاب میگرداند هرگاه او را بخوانند.»(۷)
پس بیائیم این فرصت پر بها را بیهوده از دست ندهیم و در این ماه شریف هرچه بیشتر با دعا و راز و نیاز با خداوند، خود را سزاوار برخورداری از رحمت های عامه و خاصه اش گردانیم و البته در این مسیر قرائت ادعیه فراوانی كه از جانب معصومین علیهم السلام صادر گردیده و در كتب دعا مذكور است بسیار بیشتر از دعاهایی كه خود بر زبان جاری می كنیم مفید فایده می باشد، زیرا آن حضرات علیهم السلام بواسطه احاطه علمی و عملی به نیازهای حقیقی انسان، در ادعیه خویش مطالبی را مطرح فرموده اند كه جامع نیازها و خواستهای دنیوی و اخروی آدمی است و از همین رو قرائت این ادعیه ما را سریعتر به مقصد می رساند و از الطاف الهی بهره مند می سازد. ناگفته پیداست كه برای برخورداری هرچه بیشتر از بركات دعا در این ماه شریف، توجه به شرایط دعا از ملزومات آن خواهد بود. زیرا دعا اگرچه داروی همه دردها و «سلاح مؤمن» و «عصاره و مغز عبودیت» است، ولكن اگر بدون توجه به شرایط و آداب آن صورت گیرد تأثیر چندانی در نیل به هدف نخواهد داشت و برای آگاهی از شرایط و آداب دعا رجوع به كتبی كه در این زمینه نگاشته شده را توصیه می نمائیم و در اینجا تنها به این نكته اشاره می كنیم كه در موضوع «دعا» یك وظیفه برعهده ماست كه آن «دعا كردن» و «خوب دعا كردن» است ولی اجابت آن برعهده خداست و خداوند هم چنانچه صلاح بنده ای را در اجابت ببیند بطور قطع و یقین از آن دریغ نخواهد فرمود، فلذا در این امر ما موظفیم به دعا كردن و اجابت را باید به ذات باری تعالی واگذار كرد كه حافظ گوید:
حافظ وظیفه تو دعا كردن است و بس
در بند آن مباش كه نشنید یا شنید
ج- فرصت احسان:
تمایل به احسان و نیكوكاری از جمله ویژگی هایی است كه در نهاد آدمی به ودیعه نهاده شده و هر انسانی فطرتاً از نیكی نمودن به دیگران خشنود می شود و متقابلاً از اینكه مورد احسان دیگران قرار گیرد شاد می گردد كه گفته اند: الانسان عبید الاحسان: انسان بنده و برده نیكوكاری است.
از همین رو همه انسانها همواره به دنبال فرصتی می گردند تا برای ارضای وجدان خویش و یا جلب رضوان الهی، خدمتی در حق دیگران انجام دهند و این مسئله با عنایت به این موضوع كه حیات انسان هر لحظه در معرض وزش تندباد فناو نیستی است، اهمیت به سزا می یابد و باید كه از اوقات بدست آمده برای نیكی به خویش و بیگانه بهره جست و به این سفارش حافظ علیه الرحمه جامه عمل پوشید كه:
ده روزه مهر گردون افسانه است وافسون
نیكی به جای یاران فرصت شمار یارا
و براستی برای نیكوكاری چه فرصتی بهتر و ارزنده تر از ماه مبارك رمضان میتوان یافت. ماهی كه پاداش هر عمل نیك در آن چندین برابر ماههای دیگر است. اگر صدقه ای داده شود و یا گرهی از مسلمانی بدست ما گشوده گردد و یا پدر و مادر از احسان ما برخوردار شوند و محزونی بدست ما شاد شود، هر یك از این اعمال و امثال اینها در این ماه عظیم الشأن از چنان اجر و ثوابی برخوردارند كه كسی را جز خداوند یارای شمارش آن نمیباشد. جایی كه بنا بفرموده پیامبر گرامی اسلام(ص) پاداش افطاری دادن به یك مؤمن روزه دار هرچند به مقدار یك خرما و یا یك جرعه آب باشد برابر است با پاداش آزاد كردن یك برده و موجب آمرزش گناهان است، تكلیف نیكی های برتر و بالاتر بسیار روشن است. و اینگونه است كه این ماه شریف برای آنانكه اهل احسان و نیكوكاری هستند بواقع «بهار احسان» است و پرارزش ترین فرصت برای انجام نیكی ها.
و برای اینكه هرچه بیشتر به ارزش احسان در این ماه عزیز پی ببریم توجه به فرازهایی دیگر از خطبه شعبانیه رسول خدا(ص) خالی از لطف نمی باشد:
«ایها الناس هر كه خلق خود را در این ماه نیكو گرداند بر صراط آسان بگذرد در روزی كه قدمها بر آن لغزد و هر كه سبك گرداند در این ماه خدمت غلام و كنیز خود را خدا در قیامت حساب او را آسان نماید و هر كه در این ماه شرّ خود را از مردم بازدارد حق تعالی غضب خود را در قیامت از او باز دارد و هركه در این ماه یتیم بی پدری را گرامی دارد خدا او را در قیامت گرامی دارد و هركه در این ماه صله و احسان كند با خویشان خود خدا وصل كند او را به رحمت خود در قیامت...»د- فرصت عبادت:
در آیه ۵۶سوره مباركه ذاریات می خوانیم:
«و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون: و جن و آدمیان را نیافریدم مگر اینكه مرا عبادت كنند.»
این آیه شریفه هدف نهایی از خلقت آدمی را همانا اشتغال به عبادت پروردگار و گردن نهادن به فرامین آن ذات یكتا معرفی می كند و این یعنی اینكه انسان حقیقی و برخوردار از روح الهی در تمامی طول زندگی خود باید یك امر را وجهه همت خود قرار دهد و آن «بندگی كردن» و «عبودیت محض» به پیشگاه پروردگار عالم است و در این مسیر از فرصت هایی كه دست میدهد بهترین بهره برداری را كند و هرچه بیشتر در مسیر عبودیت گام بردارد، زیرا كسی نمی داند چه زمانی این فرصت گرانبها از او گرفته میشود، همچنانكه در حدیث شریف نبوی می خوانیم:
«ان لربكم فی ایام دهركم نفحات الا فتعرّضوا لها:(۸) همانا از جانب پروردگارتان در روزهای زندگی تان نسیم هایی (فرصت هایی) است آگاه باشید كه از این فرصت ها بهره برداری نمائید.»
و ماه مبارك رمضان یكی از این فرصت های الهی است كه هر ساله در زندگی و عمر ما تكرار میشود و البته معلوم نیست كه آیا سال دیگر و رمضان دیگری برای ما باشد یا نه، فلذا بر ماست كه از این فرصت نیكو برای نزدیك شدن به هدف حیات خویش كه «عبادت» میباشد، بهره برداری كنیم:
هر وقت خوش كه دست دهد مغتنم شمار
كس را وقوف نیست كه انجام كار چیست؟(۹)
آری، رمضان بهترین فرصت برای عبادت است. از آنرو كه اولاً اشتغال كمتر به خورد و خوراك فرصتی بیشتر برای عبادت فراهم می كند و ثانیاً پاداش هر عبادت چندین برابر از ماههای دیگر است و ثالثاً سحرخیزی و بیدار شدن در دل شب فرصتی را فراهم می كند تا آدمی كه در طول سال این اوقات گرانبهای عبادت را از كف داده بار دیگر در جهت بهره برداری از این اوقات شریف تلاش نماید. به تعبیر مولوی عارف و شاعر قرن هفتم:
چند شبها خواب را گشتی اسیر
یك شبی برخیز و دولت را بگیر
با مراجعه به كتب ادعیه و اخلاق به این نكته ظریف پی میبریم كه در هیچیك از ایام و ماههای سال به اندازه ماه مبارك رمضان، اعمال مستحبی از نماز و دعا گرفته تا ذكر و ورد و سایر اعمال عبادی، سفارش نشده است و این خود حكایت از آن دارد كه این ماه شریف علاوه بر آنكه فرصتی است برای امور خیر و سایر اعمالی كه پس از این نیز خواهیم گفت، بدون اغراق و مبالغه، ماه عبادت و بندگی است و به همین دلیل در روایات مأثور از ائمه معصومین علیهم السلام و پیامبر گرامی(ص) سفارشات مؤكدی بر عبادت در این ماه عزیز شده است و تشویقات فراوانی برای این امر گردیده. در بخش هایی از خطبه شعبانیه می خوانیم:
«... و هر كه نماز مستحبی در این ماه بجا آورد خدا برای او برات نجات از آتش جهنم بنویسد و هر كه در این ماه نماز واجبی ادا كند خدا عطا كند به او ثواب هفتاد نماز واجب كه در ماههای دیگر بجا آورده است و هر كه در این ماه بسیار بر من صلوات فرستد خدا سنگین گرداند ترازوی عمل او را در روزی كه ترازوهای اعمال سبك باشد.»
علاوه بر آنچه گفتیم در ماه مبارك رمضان اوقات و لیالی و ایامی وجود دارد كه هر یك به تنهایی برترین اوقات عمر آدمی برای عبادت محسوب می شوند و فرصت هایی هستند كه هرگز نباید از كف داد. در شب و روز جمعه هایش ارزش عبادت بیشتر است و در هنگامه لیله القدر پاداش هر عمل عبادی برابر است با هزار ماه و اینها همه گویای آن است كه باید فرصت این ماه را برای عبودیت غنیمت شمرد وگرنه در پایان این ماه عزیز كه عابدان حقیقی پاداش های بیكران و بهره های فراوان خود را از دریای لطف و رحمت واسعه الهی دریافت می كنند حاصل ما جز حرمان و شرمندگی چیز دیگر نخواهد بود كه گفته اند.
«قدر وقت ار نشناسد دل و كاری نكند
بس خجالت كه از این حاصل اوقات بریم(۱۰)»
هـ- فرصت تهذیب:
تهذیب نفس وآراستن باطن به صفات پسندیده الهی و دور داشتن آن از معاصی صغیره و كبیره، كه همگی در قرب به پروردگار و تحصیل رضای او تأثیری بسزا دارند، از جمله وظایف لازم یك انسان بیدار و هوشیار است كه یك لحظه درجهت كسب آنها غفلت نمی ورزد. در اهمیت تهذیب نفس همین بس كه عارف سالك الی الله حضرت امام خمینی (ره)، فرمود:«بدون تهذیب علم توحید هم بدرد نمی خورد.»، زیرا اگر علم ودانش همراه با عمل به دانسته ها وتهذیب نفس نباشد، نتیجه ای جز ضلالت و گمراهی و ملالت خاطر درپی نخواهد داشت حافظ علیه الرحمه دراین زمینه می گوید.
نه من زبی عملی درجهان ملولم و بس
ملالت علما هم زعلم بی عمل است
البته باید دانست كه این امر همچنانكه بسیار پرارزش است كاری بسیار مشكل طاقت فرسا میباشد و انسان طالب تهذیب باید با موانع بسیاری در این راه مقابله كند كه فائق آمدن برسه میل حیوانی نفس یعنی«پرخوری»، «پرخوابی» و «پرگویی» از آن جمله است.
علما علم اخلاق و آنانكه عمری را درمسیر تهذیب نفس گذرانده اند، بالاتفاق معتقدند كه این سه میل و بهره مند كردن نفس از آنها، یكی از مهمترین موانع تهذیب نفس بوده و ضروری است كه با آنها مقابله گردد. در رساله سیرو سلوك منسوب به بحرالعلوم، درپاورقی صفحه ۱۵۰چنین می خوانیم:
مرحوم آیه الحق آخوند ملاحسینقلی همدانی رضوان الله علیه درمكتوبی كه به آقای سید علی ایروانی رحمه الله علیه درجواب نامه ایشان نوشته اند چنین مرقوم داشته اند:علیك بقله الكلام و قله الطعام و قله المنام و تبدیلها بذكر الله الملك العلام(برتو باد به كم كردن سخن و كم كردن غذا و كم كردن خواب و تبدیل كردن این ها به یاد خداوندی كه مالك و داننده است).
و این بیت چه خوب این آداب سلوك را به اختصار بیان كرده است:
«صمت وجوع و سهر و عزلت و ذكری به دوام
ناتمامان جهان را كند این پنج تمام» (۱۱)
و همچنین درحدیث شریفی كه در همین مأخذ ذكرگردیده چنین می خوانیم:
«ما من شیء أفتر لقلب المؤمن من كثره الاكل وهی مورثه شیئین: قسوه القلب و هیجان الشهوه و الجوع ادام المؤمن و غذاء للروح و طعام للقلب و صحه للبدن: هیچ چیز برای قلب مؤمن زیانبارتر از پرخوری نمی باشد و این پرخوری دو چیز را به دنبال دارد: سنگدلی و طغیان شهوت، وگرسنگی نانخورش مؤمن و غذای روح و غذای قلب ومایه سلامتی بدن است.»(۱۲)
حاصل سخن آنكه برای تهذیب نفس اولین قدم مبارزه با سه میل، «پرخوری»، «پرخوابی» و «پرگویی» است و بدون تردید ماه رمضان بهترین فرصت برای این مبارزه و تحصیل تهذیب نفس می باشد.
انسان روزه دار بواسطه امساك از طعام دارای دل وجانی روشن به نور معرفت شده و به ملكوت نزدیك میشود و به علت كم كردن از خواب شبانه و سحرخیزی، از بركات عبادت و راز و نیاز شبانه برخوردار شده و برطهارت قلب خود می افزاید و از دیگر سو درطول روز به علت ضعف جسمانی حاصل آمده از امساك طعام، كمتر فرصت پرگویی پیدا میكند و اینهمه درطول یكماه رمضان، فرصتی عالی برای او پیش می آورد تا درجهت تهذیب نفس حركت كند ودل و جان خویش را به انوار معرفت روشن گرداند.

محتشم مؤمنی

منبع : روزنامه کیهان