نقش روزه در بازدارندگی از گناه

روزه یكی از احكام انسان ساز اسلام است كه آگاهی از همه فواید و پی بردن به فلسفه كامل آن هم چون سایر احكام الهی برای انسان عادی ممكن نیست. دانش محدود بشر نمی تواند راهگشای همه اسرار نهفته باشد و اندیشه را به پاسخ همه مجهولات رهنمون شود، شاید روزی دانش انسان به حدی از كمال برسد كه دریچه تازه ای بر روی بشر بگشاید و حكمت ها و دستورات اسلام را باز شناسد. بی تردید روزه نقش بسیار مهمی در زندگی انسان ایفا می نماید. بازدارندگی روزه نسبت به گناهان و جرائم فردی و اجتماعی از جمله مباحثی است كه در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد.
هرچند عقل بشری نمی تواند فلسفه اصلی بسیاری از احكام الهی را دقیقاً درك كند اما می تواند به برخی از حكمت های احكام دست یابد. در باب وجوب روزه نیز احتمال دارد كه خداوند مهربان روزه را به خاطر آثار و فوائد ارزنده آن بر بندگان خود واجب كرده باشد. از جمله این فواید می توان به موارد ذیل اشاره كرد:
اطاعت از فرمان الهی، نزدیكی به خداوند و اشتیاق به عبادت و ذكر او، افزایش روح معنویت، تقوا و اخلاص، تقویت اراده و استقامت بشر در كنترل نفس، كنترل اعضای بدن و دوری از گناه و اعمال ناشایست، تقویت و آمادگی روح در پذیرش حقایق و فضایل، كاهش حجم كار و استراحت اعضای گوارشی و دوری از امراض، اطلاع یافتن از حال گرسنگان و محرومان و برانگیخته شدن روح تعاون و دستگیری از آنان، كاهش شدید جرائم، فساد و گناه به علت تحول روحی افراد در جامعه و انسجام، وحدت و ارتباط گسترده مؤمنین (نماز جماعت، مراسم دعا، جلسات قرآن و...)روزه كاركردهای فراوانی دارد. از جمله كاركردهای آن بازدارندگی از گناه است كه به چگونگی این بازدارندگی می پردازیم:
۱- ایجاد و تقویت روحیه تقواگرایی
اولین فلسفه روزه، ایجاد و تقویت روحیه تقواگرایی و پرهیزگاری است. تقوا ملاك پذیرفته شدن اعمال و عبادات ما در پیشگاه خداوند است: «انما یتقبل الله من المتقین؛ (مائده /۲۷) همانا خدا قربانی متقیان را خواهد پذیرفت» همچنین معیار برتری انسان ها بر یكدیگر است: «ان اكرمكم عندالله اتقكم؛ (حجرات/۱۳) همانا گرامی ترین شما باتقواترین شماست.» روزه نیز به نوبه خود یكی از اسباب تقویت كننده تقوا است، هم چنان كه خداوند می فرماید: «یا ایها الذین ءامنوا كتب علیكم الصیام كما كتب علی الذین من قبلكم لعلكم تتقون؛ (بقره/۱۸۳) ای اهل ایمان بر شما روزه داشتن فرض گردید چنان كه بر امم گذشته فرض شد و این دستور برای آن است كه پرهیزگار شوید.»
روزه روحیه خداگرایی و گرایش به مسائل عرفانی و معنوی را در انسان تحكیم می بخشد و شهوت كه یكی از اسباب تمایل آدمی به گناه وپدید آوردن بی تقوایی است را تضعیف می كند. امام صادق(علیه السلام) در این زمینه فرمودند: «روزه، قوای شهوانی (حیوانی) را تضعیف می كند.»(۱)
روزه عامل مؤثری در پرورش روح تقوا و پرهیزگاری در تمامی زمینه ها و همه ابعاد زندگی انسان است. روزه ابعاد گوناگونی دارد كه از همه مهم تر، بعد معنوی و اخلاقی و تربیتی آن است. روزه روح و اراده انسان را قوی و غرایز او را تعدیل می كند. روزه دار باید درحال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی از غذا و آب و هم چنین لذت جنسی چشم بپوشد و عملاً ثابت كند كه او همچون حیوان در بند نفس نیست بلكه می تواند زمام نفس سركش را به دست گیرد و بر هوس ها و شهوات خود مسلط گردد.
در حقیقت بزرگ ترین فلسفه روزه همین اثر معنوی و روحانی آن است. انسان هایی كه انواع غذاها و نوشیدنی ها را در اختیار دارند و هر لحظه كه تشنه و گرسنه می شوند به سراغ آنها می روند مانند درختانی هستند كه در پناه دیوارهای باغ برلب نهرها می رویند، این درختان نازپرورده بسیار كم مقاومت و كم دوامند، اگر چند روزی آب از پای آنها قطع شود، پژمرده می شوند و می خشكند اما درختانی كه از لابلای صخره ها در دل كوه ها و بیابانها می رویند و طوفانهای سخت و آفتاب سوزان و سرمای زمستان نوازشگر شاخه هایشان از همان طفولیت است و با انواع محرومیت ها دست به گریبانند، محكم، با دوام و پراستقامت و سختكوش و سخت جانند. روزه نیز با روح و جان انسان همین عمل را انجام می دهد و با محدودیت های موقت به او مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت را می بخشد و چون غرایز سركش را كنترل می كند، بر قلب انسان نور و صفا می پاشد.(۲)
انسان این مطلب را در فطرت خود یافته است كه اگر بخواهد با عالم طهارت و قدس ارتباط پیدا كند و به مرتبه كمال و روحانیت برسد و درجات ارتقاء معنوی را بپیماید باید از بی بند و باری و شهوترانی بپرهیزد و جلوی نفس سركش را بگیرد و از هر چیزی كه او را از خدا بازمی دارد، دوری گزیند. این تقوا از راه خودداری از شهوات و دوری از هواهای نفسانی به دست می آید.(۳)
۲- تقویت صبر و پایداری
قرآن در بیانی، مؤمنان را به صبر و پایداری دعوت كرده و می فرماید: «یا ایها الذین ءامنوا استعینوا بالصبر و الصلوه ؛ (بقره/۱۵۳) ای كسانی كه ایمان آورده اید از صبر و نماز كمك بگیرید.» مفسران معتقدند منظور از «صبر» در آیه موردنظر «روزه» است. (۴) در حقیقت روزه روحیه صبر و شكیبایی را در آدمی تقویت می كند و موجب رهایی انسان از تمامی مشكلات می شود چراكه استعانت به نماز و روزه بسیار شاق و سنگین است، هم چنان كه خداوند در جای دیگری در قرآن می فرماید: «كبر علی المشركین ما تدعوهم الیه؛ (شورا/۱۳) گران آمد بر مشركین آنچه می خوانید آنان را به آن از توحید و یگانه پرستی.» امام صادق(ع) نیز در روایتی مراد از صبر را در این آیه شریفه روزه دانسته اند: «مانعی ندارد یكی از شما به مصیبت و غمی از غم های دنیا مبتلا شود، اینكه وضو بسازد، سپس داخل مسجد گردد و دو ركعت نماز بخواند و به پیشگاه پروردگار دعا كند (كه خداوند رفع نماید مشكل او را) آیا نشنیده اید كه خداوند می فرماید: «استمداد كنید از روزه و نماز»(۵)
روزه، مدرسه ای است برای تربیت نفس وآماده كردن آن جهت پیمودن راه كمال كه اسلام طلایه دار آن است و صبر در راه طاعت، و دوری از گناهانی هم چون غیبت، حسد، سخن چینی و... بهترین راه برای تربیت نفس است. روزه تنها، بریدن از غذا و آشامیدنی نیست بلكه فریضه ای است كه هدف از آن، بازدارندگی انسان از همه محرمات و هم چنین رشد دادن و شكوفا ساختن احساسات مذهبی و پرورش نیروی اخلاقی و روانی است. یكی از عوامل شكست در برابر دشواری ها و مشكلات زندگی، اضطرابها و نگرانی ها و دلهره هاست. این گونه عوامل، ناراحتی های روحی و روانی بسیاری به دنبال دارد كه برای دوری از ابتلای به آنها مقاومت شدید روحی لازم است و این مقاومت تنها در پرتو نماز و روزه حاصل می شود. امام صادق(ع) در این زمینه فرمودند: روزه اضطراب های درونی و تاریكی های دل را از بین می برد.»(۶) روزه به انسان كمك می كند تا در برابر نگرانی ها و اضطرابها مقاومت كرده و مغلوب گرفتاری ها و ناملایمات نگردد. تفكر در امور ماورایی و معنویات، حالت سكون نفسانی و اطمینان و آرامش باطن و آسایش خاطر را فراهم می كند و لذا از رفتن به سوی گناه بازمی دارد. هم چنین روزه دل را از گناه و معصیت پاك می كند، به روح صفا و جلا می بخشد و باعث تقویت و افزایش نور معرفت می شود؛ انسان در پرتو روزه و دوری از گناه و محرمات و گرایش به معنویات زمینه تجلی نور معرفت را در وجود خود فراهم می كند.
۳- یادآوری قیامت
روزه گرفتن و تحمل گرسنگی و تشنگی، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را به یاد می آورد و همین توجه، در رفتار و منش و اعمال او اثر بسزایی می گذارد. اگر انسان اعمالش را با توجه انجام دهد و خود را موعظه كند كه حساب رسی دقیقی در پیش دارد، متواضع تر و متخلق تر خواهد شد و از اجر و ثواب بیشتری برخوردار خواهد گردید. امام رضا(ع) در بیان فلسفه وجوب روزه فرمودند: «مردم به انجام روزه امر شدند تا گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را درك كنند.»(۷) یادآوری تشنگی و گرسنگی و حساب رسی دقیق روز قیامت آدمی را از قدم برداشتن به سوی انحرافات و آلوده شدن به گناهان بازمی دارد.
روزه حالت شكستگی و ذلت و دور شدن شرارت و طغیان از وجود است؛ هنگامی كه نفس شكسته و خوار گردد، در برابر پروردگارش آرامش یافته و خاشع می شود. دیواره شهوات و قوایی كه موجب معصیت می شود و انسان را در گناهان كبیره می افكند، با روزه شكسته می شود.
روزه با ایجاد حالتی از تقوا و شكستن دیوار و حصار غفلت و شهوت از دور قلب آدمی او را به خدای تعالی نزدیك تر كرده و انسان را بدان جا می رساند كه تمام هم خود را مصروف انجام احكام الهی و دستورات خداوند می كند. هرگاه فرد صالح شد، جامعه نیز صالح می شود، با این توجه كه عناصر صالح هستند كه با برخورداری از نیروی فكری، روحی و نفسی، می تواند فضای اجتماعی شایسته ای را كه در حیات جامعه تأثیر می گذارد، فراهم آورند. اسلام می خواهد انسان را دگرگون سازد و جامعه را تغییر دهد و از آن رو نخستین گام، دگرگونی نفس انسان است كه هرگاه در چارچوب تعالیم اسلامی متغیر و متكامل شود، جامعه انسانی دگرگون شده و رو به اصلاح می رود، قرآن این قانون اجتماعی را بدین گونه بیان می فرماید: «ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم؛ (رعد/۱۱) خداوند سرنوشت ملتی را دگرگون نمی سازد مگر آن كه آنان خود را دگرگون سازند.»

زهرا رضائیان
مركز فرهنگ و معارف قرآن
۱- تفسیر الصافی، ج۱، ذیل آیه ۱۸۳بقره.
۲- تفسیر نمونه، ج۱، ص.۶۲۴
۳- تفسیر المیزان، ج۳، ص۹
۴- علامه ورام، تنبیه الخواطر، ج۱، ص.۳۰۳
۵- تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص.۹۹
۶- شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۷، ص.۳۱۱
۷- شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص.۴۳

منبع : روزنامه کیهان