سوابق تاریخی فرش بختییاری

استان چهارمحال و بختیاری در جنوب شرقی ایران واقع شده است. ساکنان استان چهارمحال و بختیاری کلاً به دو گروه یکجانشین و کوچ نشین تقسیم می شوند . بنابراین در یک نگرش کلی به جمعیت استان می توان مجموع ساکنان آن را به سه گروه زیر تقسیم کرد :
الف – روستائیانی که اصولاً یا جزو عشایر نیستند یا از عشایر اسکان یافته هستند و بیشتر به مشاغلی نظیر کشاورزی ، دامداری و بافت قالی اشتغال دارند .
ب – شهرنشینانی که از عشایر و روستائیان سابق منطقه مهاجران سایر نقاط تشکیل شده اند و بیشتر به امور اداری و خدماتی اشتغال دارند .
ج – عشایری که هنوز دارای زندگی متحرک هستند و لااقل سالی دوبار جابه جا می شوند و به اصطلاح ییلاق و قشلاق می کنند .
استان چهارمحال و بختیاری به علت شرایط جغرافیایی خاص خود و قرار گرفتن در منطقه ای کوهستانی و سردسیر ، همواره از شرایط مساعدی برای تولید فرش دستباف برخوردار بوده است و تولید فرش نسبت به سایر صنایع دستی از اهمیت بیشتری برخوردار است و قالی عمده ترین صنعت دستی استان چهارمحال و بختیاری است که در درجه اول در روستاها ، بعد در بین عشایر اسکان یافته و دست آخر در شهرها رواج کامل دارد . قالی از وسایل لوکس زندگی عشایر محسوب می شود و نشانگر منزلت و تفاخر آنهاست .
مهمترین مناطق قالیبافی در استان چهارمحال و بختیاری عبارتند از : چالشتر – سامان – اشگفتک – پیربلوط – ارجنگ – وردنجان – فرخ شهر – بروجن – بلداجی – فرادبنه – هیرگان – باباحیدر – اردل و نواحی تابعه آن – شلمزار و همچنین گروه فرشهای طایفه اولاد .
درحال حاضر کلیه قالی های چهارمحال و بختیاری را مطابق با مناطق بافت و بویژه بافندگان آنها می توان به دو گروه عمده تقسیم نمود :
۱- قالی بختیاری که حاصل دست بافندگان عشایر بختیاری و یا ساکنینی است که منشأ نژادی آنها از طوایف لر بختیاری هستند .
۲- قالی قشقایی که ماحصل دست عشایر ترک قشقایی می باشد .
●ساختار
دستگاههای قالیبافی منطقه ، غیرازدارهایی که به همت شرکت سهامی فرش ، جهاد سازندگی و سازمان صنایع دستی ایران در اختیار بافندگان قرار می گیرد ، تماماً به صورت افقی است و روی آنها قالی هایی با رجشمار ۱۷ تا ۲۰ ( و درحال حاضر با رجشمار ۴۰ ) تولید می شود . این قالیها عمدتاً دارای گره ترکی و معمولاً دوپوده اند . اما در منطقه شهرکرد ، مرکز چهارمحال ، تولیداتی با کیفیت برتر ، از یک پود و گره فارسی برخوردارند . قالی های بختیاری دارای تار و پود پنبه ای و پرز پشمی هستند .
البته قالی های بختیاری بافت قدیم دارای تار و پودی از جنس پشم بسیار مرغوب بوده اند . با وجود این در پاره ای از قالی های بختیاری که دارای ارزش چندانی نیستند ، این تار و پود از پشمی ریسیده شده که از دباغی به دست آمده است می باشد . این پشم ها اکثراً خشک اند و تارها از پشم های خاکستری رنگی هستند که به محض رنگ شدن ، رنگ تیره ای را به خود می گیرند .
●طرحهای رایج
طرحها و نقوش بکار رفته در قالی های بختیاری و سایر دستبافته های آنان ، بویژه در گذشته ، کاملاً ذهنی بوده و در بافت آنها از نقشه استفاده نشده است . کلیه طرحهای رایج و مرسوم در داخل استان را می توان به این ترتیب طبقه بندی نمود :
●قالی های قشقایی ( یلمه ) :
۱- ترنجی ( یا یک حوض )
۲- شکرلو ( یا دوحوض )
۳- بندی الوان
●قالی های بختیاری :
۱- خشتی شامل : – خشتی جانوری – خشتی گل و گیاه
۲- ترنجی ( لچک و ترنج )
۳- سروکاج
۴- قابی سماوری ( حلقه ای )
۵- گل مینا گل اشرفی )
۶- گلدانی
۷- شرابه ( گل پتو ، گلدانی خمره ای )
۸- گلدانی و درختی
●رنگبندی
نوع و نحوه انتخاب رنگ در فرشهای بختیاری یکی از مهمترین ویژگیهای شناخته شده در این فرشها می باشد . نوع رنگ لاکی مورد استفاده و همچنین سبز خاص فرشهای بختیاری از مهمترین ویژگی رنگهای فرش این استان می باشد که با سایر موارد مشابه در دیگر فرشهای ایران تفاوت دارد . رنگهای مورد استفاده در این قالی ها بیشتر در زمینه های قرمز ، آبی روشن ، آبی سیر ، سبز ، نارنجی و زرد می باشد .
●رنگرزی
درگذشته زنان عشایر بختیاری در اوقات خاص یا به هنگام جابه جاییهای سالانه خود گیاهان رنگدار طبیعی را جمع آوری و خشک می کردند . سپس با شناختی که از خاصیت رنگ دهی آنها داشتند ، آنها را در آب جوشانده و مایه رنگین آنها را استخراج کرده و همراه با دندانه آب انار ترش مورد استفاده قرار می دادند و رنگهای با ثباتی به دست می آوردند . در دوره حاضر متأسفانه رنگهای باثبات گیاهی جای خود را به رنگهای درخشان ولی بی ثبات شیمیایی داده است . این روش رنگرزی باعث تندی رنگهای خامه شده است . در بعضی موارد برای کاستن شدت تندی و پختگی رنگها از خاکستر استفاده می کنند .
●ابعاد
اندازه قالی های بختیاری متنوع است . قالی های سجاده ای آن ۴۰/۲ × ۳۰/۱ متر و قطع متوسط آن ۴۰/۳ × ۵۰/۲ متر می باشند و بعد هم قالی های با ابعاد بزرگ وجود دارد که گاهی نیز در بین آنها قالی های مربعی شکل دیده می شود . بافت کناره های پهن و طویل و کلگی نیز در بین آنها رواج فراوان دارد .
●توزیع جغرافیایی
۱ - چالشتر : روستای چالشتر واقع در ۸ کیلومتری شمال شرقی شهرکرد یکی از قدیمی ترین و در عین حال فعال ترین مناطق قالی بافی در استان چهارمحال و بختیاری است . بافندگان این روستا علیرغم گسترش مواد اولیه شیمیایی در صنعت رنگرزی کشور ، هنوز در تلاش هستند تا رنگهای مورد نیاز را با استفاده ازمواد اولیه گیاهی تهیه نمایند .
طرحهای خشتی از جمله طرحهای رایج و مرسوم این روستا می باشد که توسط بافندگان دیگر مناطق نیز مورد تقلید قرار گرفته و تحت عنوان طرح خشتی چالشتری شهرت یافته است . اما تفاوت مهم بین قالی چالشتر و دیگر مناطق ، استفاده از مواد اولیه مرغوب و رنگرزی مناسب به همراه بافت ممتاز و منحصربه فرد می باشد .طرحهای گلدانی ، گل مینا ، سرو، کاج و قابی سماوری از دیگر طرحهای رایج و شاخص این روستا می باشد . طرح گل مینا بواسطه رنگ سبز سیری که در متن خود به همراه دارد یکی اززیباترین طرحهای اصیل چهارمحال می باشد .
بطور کلی رنگهای بکار برده شده در بافتهای این روستا عبارتند از : آبی سیر و روشن ، لاکی سیر و روشن ، کرم ، سفید ، قهوه ای ، سبز سیروروشن ، چهره ای ، نارنجی . گره مورد استفاده در این روستا از نوع ترکی ( بدون استفاده از قلاب) و همگی از نوع دوپود می باشد . نوع دار قالی مورد استفاده بجز موارد انگشت شمار اغلب بصورت عمودی است . رجشمار قالی ها بین ۲۵ الی ۳۰ رج و گاه تا رجشمار ۴۰ نیز می باشد . ابعاد متداول عموماً دو ذرع و ۶ و ۹ و ۱۲ متر مربعی و در موارد معدودی ابعاد بزرگتر نیز دیده می شود .
۲- سامان : شهر سامان در شمال شهرکرد و در فاصله ۲۱ کیلومتری آن قرار دارد . قالیبافی در شهر سامان نیز بواسطه توسعه اقتصادی و بهبود روابط و ارتباط بین شهری رو به گسترش نهاده و بافندگان آن با صرف وقت بیشتر و کاربرد مواد اولیه نسبتاً مرغوب در طی سالیان اخیر توانسته اند یکی دیگر از بهترین نوع قالیهای استان را عرضه نمایند . شاید بتوان در بسیاری از موارد قالی امروز سامان را از هر حیث اعم از طرح و رنگ با تولیدات چالشتر مقایسه نمود این منطقه نیز همچون مناطق دیگر استان در اغلب موارد دارای طرحهایی همچون خشتی ، ترنجی ، سروکاج و ... می باشد .نوع گره مورد استفاده در بافت قالیهای سامان و همچنین کلیه روستاهای تابعه آن بصورت ترکی بوده و کاربرد گره فارسی بسیار کم می باشد .
سبک بافت دوپود و در برخی موارد یک پود ضخیم است . رجشمار اغلب بافته ها بین ۲۵ و حداکثر ۳۵ رج می باشد . نوع دار قالی مورد استفاده به هردو صورت زمینی و عمودی می باشد . ابعاد امروز بافتهای آن بیشتر ۶ و ۹ متر مربعی است .۳- شهر بن : بن در فاصله تقریبی ۳۱ کیلومتری شمال شهرکرد قرار دارد که از نواحی کشاورزی و دامپروری استان محسوب می شود . مردم این شهر به زبان ترکی تکلم می کنند و صنایع دستی آنان به غیر از قالیبافی ، شال بافی و جوراب بافی می باشد .
کلیه قالی های اصیل این شهر از نوع ذهنی باف بوده که هم اکنون نیز در اغلب موارد با همان سبک و روش تولید می گردد و الگوی بافت در اینگونه تولیدات عموماً بصورت واگیره یا الگویی است که بافته شده و بافنده با نگاه از روی آن اقدام به بافت می نماید .
تمامی قالی های اصیل و بومی از نوع یک پود ضخیم بوده و با استفاده از گره ترکی تولید می گردند . رجشمار آنها اغلب پایین و بین ۱۵ تا ۲۰ می باشند . طرح خشتی از طرحهای رایج در این شهر می باشد که اغلب بصورت ذهنی و با رجشمارهای پایین بافته می شود . نوع دار قالی مورد استفاده به دو صورت زمینی و عمودیمی باشد.مواد اولیه مصرفی نیز اغلب نامرغوب است و رنگهای شیمیایی نامرغوب در آنهابسیار است .
۴- وردنجان – پیربلوط – ارجنگ : سه روستای مذکور در فاصله ی بین چالشتر و بن قرار گرفته اند . روستای وردنجان به سبب فاصله کمتر با بن از جهت طرح و رنگ و تا حدودی سبک بافت ، متأثر از آن می باشد لیکن روستاهای پیربلوط و ارجنگ از هر حیث دارای بافته های نسبتاً زیبا و مشابه با قالیهای چالشتر می باشد . تولیدات روستای ورذنجان اغلب به صورت دوپود بوده و بافته های یک پود کمتر مشاهده می شود . نوع گره نیز ترکی است .
متأسفانه کیفیت رنگ آمیزی مواد اولیه تا حدودی نامناسب و با بهره گیری از مواد شیمیایی می باشد . روستای ارجنگ در فاصله تقریبی ۵کیلومتری غرب پیربلوط قرار گرفته است . کلیه تولیدات این روستا عموماً بین ۲۵ الی ۳۵ رج می باشد که ازنظر رنگ و طرح تحت تأثیر چالشتر می باشد . ابعاد تولیدی نیز عموماً به صورت ۶ ، ۹ و ۱۲ متر مربعی می باشد . نوع گره مورد استفاده ترکی و سبک بافت امروز آن و حتی اغلب بافته های قدیمی آن بصورت دوپود می باشد . رجشمار بافته های روستای پیربلوط نیز بین ۲۵ الی ۳۵ رج است .
۵- فرخ شهر : فرخ شهر ( قهفرخ ) یکی از شهرهای مهم استان چهارمحال و بختیاری است که درحال حاضر تولید کننده یکی از ارزانترین فرشهای استان می باشد . ذهنی باف بودن و همچنین درشت بافی که عموماً بین ۱۵ و حداکثر ۲۰ رج می باشد از مهمترین مشخصات قالی فرخ شهر است . نوع گره از نوع ترکی بوده و بیش از ۸۰ درصد تولیدات بصورت یک پود ( یک پود ضخیم ) می باشد . نوع دارها نیز هم بصورت زمینی و هم بصورت عمودی ثابت است .
مهمترین طرحهای این شهر خشتی و ترنجی می باشد که گاهی قالیهایی به طرح کف ساده در بین آنها دیده می شود . در مجموع کلیه خامه های مورد استفاده در قالیهای جدید این شهر از نوع ارزانترین و نامرغوب ترین خامه های عرضه شده در استان می باشد . استفاده از طرحهای هندسی نیز بطور پراکنده در بافته های فرخ شهر دیده می شود که با بهره گیری از برخی نگاره های هندسی دارای رنگ و ظاهری عشایری – روستایی است .
رنگهای عمده مورد استفاده در قالیهای این شهر عبارتند است : لاکی سیر و روشن ، سبز سیر ، قهوه ای ، نارنجی ، مشکی ، کرم ، سفید ، سرمه ای سیر و آبی . مهمترین ابعاد تولیدی نیز عبارتند از دو ذرع ، ۶ و ۹ متر مربعی و کناره . علیرغم کیفیت قالیهای جدید آن ، قالیهای قدیم فرخ شهر که از مراکز خان نشین چهارمحال و بختیاری بوده بسیار مرغوب و از هر حیث دارای برتری خاصی نسبت به تولیدات جدید است .
۶- بروجن : دومین شهر استان ازنظر وسعت و جمعیت است که از سال ۱۲۸۰ هجری پذیرای عشایر ترک قشقایی گردید . قالیهای این عشایر از نوع مشهور یلمه است فرشهای یلمه بروجن از نظر طرح به سه دسته تقسیم می شوند : ۱- طرح ترنجی یا یک حوض ۲- طرح شکرلو یا دوحوض ۳- طرح بندی الوان .
ازنظر ظاهر کلیه طرحهای نوع اول در متن فرش دارای یک ردیف ترنج لوزی شکل می باشند که در مرکز فرش و در امتداد طولی آن قرار گرفته اند . طرحهای نوع دوم نیز دارای این ویژگی خاص می باشند با این تفاوت که در متن کلیه فرشها حداقل دو ردیف ترنجهای لوزی شکل موازی با یکدیگر به چشم می خورد که در امتداد طولی فرش قرار دارند .
ترنجهایی که در طرح نوع اول و دوم وجود دارند به شکل لوزی و بر روی لبه های آنها نقوش کنگره ای شکل به چشم می خورد . مهاجرین قشقایی پس از رسیدن به سرزمین بختیاری طرحهای متعلق به خود ( ترنجی و شکرلو ) را با طرحهای اصیل بختیاری بویژه خشتی ادغام نمودند و با قرار دادن ترنجهای لوزی شکل در درون قابهای فرشهای خشتی ، طرح جدیدی را ارائه نمودند که بندی الوان نام گرفت .
از مشخصات ویژه بافته های این گروه استفاده از شیرازه رنگی ( دورنگ ) می باشد . قالیهای جدید یلمه دوپود و رجشمار آنها بین ۲۵ تا ۳۵ می باشد . نوع دار مورد استفاده زمینی است . ابعاد تولیدی درحال حاضر ذرع و نیم و دوذرع ، ۶ ، ۹ و ۱۲ متر مربعی و همچنین کناره است . رنگهای اصلی عبارتند از لاکی سیر و روشن ، سرمه ای سیر ، آبی ، زرد ، کرم ، سفید و سیاه . قالیهای قدیمی تمام پشم بوده اند . اما تولیدات جدید بعضاً دارای تاروپود نخی نیز هستند .
۷- بلداجی : این شهر در فاصله تقریبی ۳۵ کیلومتری جنوب غربی بروجن قرار دارد گرایش بیشتر به ذهنی بافی و استفاده از رجشمار پائین ( ۲۵ الی ۳۰ ) از مشخصات بارز تولیدات بومی و اصیل این روستا می باشد . طرحهای لچک و ترنج و خشتی سهم عمده ای را در قالی امروز بلداجی به خود اختصاص داده اند . قالی امروز این شهر اغلب دوپود است .
اما قالی قدیمی آن به روش یک پود بافته می شده است . نوع گره مورد استفاده ترکی و دارهای قالی بیشتر از نوع زمینی می باشد . اغلب مواد اولیه مورد استفاده در قالیهای جدید این روستا ارزان قیمت و تماماً به صورت شیمیایی رنگرزی شده اند .
۸ - فرادبنه : شهر فرادبنه واقع در بخش مرکزی شهرستان بروجن بواسطه نوع طرح منحصربفرد قالیهای آن از شهرت بالایی برخوردار است . طرح معروف شرابه در انواع گل پتویی – گلدانی و ... طرح ویژه قالیهای این روستا است . شرابه در لغت به معنای مجموعه ای از عناصر تزئینی مانند رشته های رنگی نخ و منگوله و ... که در کنار یکدیگر قرار گرفته و مجموعه ای واحد را تشکیل دهندكفته میشود . این طرح بصورت ذهنی بافته می شود .
اغلب بافندگان از واگیره بعنوان الگو برای بافت استفاده می کنند . سبک اصیل بافت در این روستا یک پود ضخیم بوده و رجشمار آن بین ۲۵ الی ۳۰ و حتی ۳۵ می باشد . اغلب دارها زمینی و نوع گره ترکی می باشد . رنگهای اصلی بکار برده شده در بافته های فرادبنه عموماً شاد و عبارتند از : آبی ، لاکی روشن ، سبزسیر و روشن ، صورتی ، مسی ، کرم ، سفید ، زرد و بویژه رنگ سرخ در نمونه های قدیمی .
۹- بابا حیدر - هیرگان : درفاصله ۴۶ کیلومتری شهرکرد ، شهر بسیار کوچکی بنام بابا حیدر قرار گرفته که به همراه هیرگان در فاصله ۴ کیلومتری آن تشکیل دهنده گروهی از فرشهای این استان تحت همین عناوین هستند . تولیدات این دو روستا به جهت نوع رنگ آمیزی و محتوای طرح با دیگر نقوش فرش استان متمایز می باشد .
نقطه مشترک در تولیدات این دو روستا استفاده از ۴ و حداکثر ۵ رنگ در طرح می باشد . ابعاد متداول در تولیدات این دو روستا عموماً قالیچه و حداکثر ۶ متر مربعی است . سبک بافت جدید آن بصورت دوپود بوده و اغلب از دار زمینی استفاده
می گردد . رجشمار آنها نیز عموماً ۱۵ تا ۱۷ و حداکثر ۲۰ رج می باشد . در میان طرحهای این دو روستا بندرت طرحهای شاخص بختیاری مانند خشتی و سروکاج بافته می شود .
۱۰- اردل : شهر کوچک اردل در۹۶ کیلومتری جنوب شهرکرد قرار دارد . طرحهای مورد استفاده در این ناحیه شامل طرحهای خشتی و لچک و ترنج و همچنین طرحهای هندسی دیگ می باشد . تمامی بافته های اردل و نواحی اطراف آن درحال حاضر بصورت دوپود می باشد .
۱۱- گروه فرشهای اولاد ( اولاد حاج علی ) : اولاد حاج علی یکی از طوایف ایل دینارانی باب هستند و در مناطق جنوب استان ساکن می باشند . این گروه از فرشهای استان درحال حاضر ساده ترین و در عین حال پائین ترین نوع کیفیت قالیهای این استان را تشکیل می دهند . طرح آن هندسی است و در متن دارای یک یا چند ردیف ترنجهای لوزی شکل می باشد . این فرش در تمام انواع کهنه و جدید آن به صورت یک پود بوده و گره آنها ترکی می باشد .
اغلب این قالیها دارای چله نخ و پود پشم می باشند که باعث نرمی و انعطاف آنها می شود . رجشمار این گروه از فرشها بین ۱۵ تا ۲۰ رج است . اغلب فرشهای این گروه دارای طول بلند می باشند . برخلاف تولیدات امروز ، نمونه های قدیمی این فرش بسیار زیباتر و دارای تنوع بیشتری در طرح و رنگ بوده است .
۱۲ - قالی بی بی باف : قالیهای بی بی باف گروه بسیار مهم در میان فرشهای قدیم بختیاری هستند . در گذشته به زنان و دختران خوانین بی بی گفته می شود که کارگاههایی جهت بافت قالی در اختیار داشتند و علاوه بر نظارت به تولید فرشها و استفاده از قالیبافان ماهر ، خود نیز به بافت قالی اشتغال داشتند . تولیدات این کارگاهها در سطح بسیار بالایی ازنظر کیفیت و رنگ قرار داشت .
آخرین نسل از تولیدات این کارگاهها متعلق به سال ۱۳۰۹ می باشد که به دستور رضاشاه بساط خوانین و حکومتهای محلی آنان برچیده شد . مهمترین مراکز تجمع خوانین در چهارمحال عبارت بودند از : چالشتر ، شلمزار ، فرخ شهر ( قهفرخ ) .بطور کلی از ویژگیهای فنی بافت در فرش این استان می توان به گلیم بافی فارسی شیرازه متصل ، و بافت یک پود ضخیم در قالیهای قدیم اشاره کرد باید متذکر شد که در طی سالهای اخیر بافت طرحهای نائینی در جنوب این استان به شدت رواج یافته است و رو به افزایش می باشد.

ژوله ، تورج ، پژوهشی درفرش ایران ، انتشارات یساولی ، تهران ، ۱۳۸۱ .
صوراسرافیل ، شیرین و ژوله ، تورج ، آشنایی با طرحهای فرش ایران و جهان (۲) ، مؤسسه فرهنگی هنری شقایق روستا ، تهران ، ۱۳۷۸ .
قاضیانی ، فرحناز ، بختیاری ها ، بافته ها و نقوش ، سازمان میراث فرهنگی کشور( پژوهشگاه ) ، تهران ، ۱۳۷۶ .
نصیری ، محمدجواد ، سیری در هنر قالیبافی ایران ، مؤلف ، تهران ، ۱۳۷۴ .
هانگلرین، آرمن ، قالیهای ایرانی ، اصغر کریمی ، فرهنگسرا ( یساولی ) ، تهران ، ۱۳۷۵ .
یساولی ، جواد ، مقدمه ای بر شناخت قالی ایران ، فرهنگسرا ، تهران ، ۱۳۷۰ .

منبع : سایت قالی ایران