دیرگچین؛ مادر کاروانسراهای ایرانی

كاروانسرای دیرگچین كه از منظر باستان شناسان به جهت كامل بودن و وسعت آن به عنوان مادر كاروانسراهای ایران یاد شده است در موقعیت اصلی خود بر سر راه قدیمی قم به ورامین یا ساوه به ورامین و گرمسار قرار دارد.
فاصله این بنا تا تهران ۹۰ كیلومتر است و می توان گفت با ری قدیم بیشتر در ارتباط بوده است.
قدمت این بنای تاریخی به ۱۷۵۰ سال پیش می رسد كه به نامهای دیرگچین، دژ كردشیر، دیرالجص و قصرگچ معروف است. به گفته بعضی از محققین در محل این كاروانسرا بنایی از دوره اردشیر بابكان وجود دارد.
ذكر این بنای ۱۷۵۰ ساله به صورت دژ و تعریف و توصیف آن در كتب جغرافی دانان و سیاحان غرب و مستشرقین خارجی آمده است.
تنها مورخی كه به سوابق كهن این بنا اشاره دارد ابودلف كه در كتاب خود به نام سفرنامه ابودلف از این بنا به نام دیركرد اردشیر و مربوط به زمان عاد اقوام زمان جاهلیت اعراب اسم می برد. در یكی از متون قدیمی دیگر به نام تاریخ قم از این بنا به نام دیرالجص اسم برده می شود و آن را فرا پیش قم می نویسد. در سالك الممالك استخری نیز از این مكان به نام منزلگاهی میان راه اسم برده می شود.
همچنین ابن حوقل در كتاب صوره الارض می نویسد: «دیرجص» رباطی است از گچ و آجر كه بدرقه سلطان (گارد سلطنتی) در آن نشیند.توصیف ابودلف از همه روشن تر است. این دژ را دارای برجهای بسیار بزرگ و بلند و حصار ضخیم و مرتفع كه با آجرهای بزرگ ساخته شده و در داخل دژ ساختمانهای مستطیل و سقف های ضربی دیده می شود می نویسد، مساحت محوطه را شامل دو جریب و بیشتر ذكر می كند.
در دوره سلجوقیان كه آبادانی راه ساوه و قم به ورامین از توجه و اهمیت برخوردار بوده است این بنا نیز به طور حتم مورد توجه ویژه قرار گرفته و یكی از منزلگاههای مهم در منطقه قم بوده است. برپایی یك منزلگاه دیگر در جوار این بنا به طرف قم به نام كاروانسرای سنگی متعلق به همین دوره می تواند اهمیت دیرگچین در دوره سلجوقی و عظمت آن را بازگو كند. به شهادت متون تاریخی در كتاب سنایم الاسحار، سرپرستی و درآمد منزلگاههای منطقه قم ، كاشان و ورامین به ابونصر كاشی وزیر سلطان سلجوقی تعلق داشته است و رباط قهرود، احمدآباد و دیرگچین جزو این تیول بوده است.آنچه كه مسلم است در حال حاضر از ساختمانهای چهارگوش و مستطیلی كه ابودلف از آن اسم برده خبری نیست ولی دیوارهای دژ و برج ها به صورت اولیه باقیمانده در هیئت ظاهری آن تغییرات عمده در مدخل و سردر بنا صورت گرفته است و قسمت داخل بنا كلاً تغییر وضعیت پیدا كرده است.
ساختمان اصلی روی پایه های بنا دوباره ساخته شده كه از آجرهای ۸*۴۰*۴۰ سانتیمتر استفاده شده و قسمت های تغییر یافته بنا از روی آجرهای معمولی عهد صفویه به خوبی مشهود است.بنای فعلی عبارت است از تلفیق ساسانی تغییر شكل یافته در دوره سلجوقی، با بنایی كه در دوره صفویه در شكل كاروانسرای چهار ایوانه با نماسازی داخلی مخصوص دوره صفویه می باشد.
در ورودی بنا رو به جنوب و پلان آن مربع است كه طول هر ضلع آن ۸۰ متر است. قطر دیوارهای اصلی خارجی یك متر، در چهارگوشه بنا چهار برج به قطر ۶ متر و دو برج نیمه مدور در طرفین ورودی و راه برج ها از چهارگوشه از طریق راهروی مسقف باریك تشكیل می شود.
مجموع مساحتی كه این دژ و ملحقات آن در خارج از كاروانسرا شامل آتشكده، كوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان اشغال كرده است حدود ۱۵ هزار مترمربع است.صحن كاروانسرا در هر طرف شامل ۱۲ حجره یك طبقه در قسمت های شمالی و غرب در پشت این حجره ها دالانهای طویل به عرض تقریبی ۵ متر با سقف های ضربی كه كاملاً سالم است وجود دارد.
«شترخوانها» و دیوار ضخیم یك متری در پشت سكوها یا صفه های شترخوانها كاملاً مشهود است. گوشه جنوب شرقی با ستونهای عظیم چهارگانه و تبدیل فضای آن به مسجد خود یكی از بخش های ارزنده این بنا محسوب می شود.بین ضلع شمالی و شرقی و همچنین جنوبی و غربی گوشه های بنا به ترتیب بهارخواب و سرویس حمام و توالت یا آبریزگاه كاروانسرا بوده است.برجهای طرفین ورودی شواهد معماری ساسانی را شامل پوشش طاق، قرس قارچی ویژه ساسانی را هنوز در خود حفظ كرده است. در مجموع كاروانسرای دیرگچین در دوره صفویه تغییرات اساسی پیدا كرده و در شكل كاروانسرای معمول و متداول صفویه از رونق و اعتبار خاصی برخوردار بوده است.
مسجد این كاروانسرای تاریخی در گوشه جنوب شرقی كاروانسرا واقع شده است كه حدود ۳۰۰ مترمربع وسعت دارد.
با توجه به قرار گرفتن كاروانسرا در خارج از محور شمالی ـ جنوبی و چرخش ۲۳ درجه آن به طرف غرب، محراب مسجد در وسط ضلع جنوبی و به صورت مستقیم واقع شده است.
نقشه مسجد با توجه به ستونهای قطور وسط آن طرح یك چهارطاقی و آتشكده را به یاد می آورد كه به احتمال زیاد این قسمت به منظور برپایی آتش در قلعه در زمان ساسانیان طراحی شده و در دوره اسلامی با تغییر كاربری كاروانسرا تبدیل به مسجد شده است.همچنین حمام این بنا در گوشه جنوب غربی كاروانسرا واقع شده است. پس از عبور از راهروی شترخانه جنوب غربی در سمت راست ورودی حمام واقع شده است. پس از گذشتن از ۹ پله وارد سربینه حمام می شویم كه در وسط آن حوضی با پلان ۸ ضلعی واقع شده است.دهانه اصلی حوض به فاصله ۴۰ سانتیمتر پایین تر از دهانه فعلی است كه همسطح با كف قبلی حمام و متعلق به دوره صفوی است می باشد. داخل سربینه كفش كن هایی وجود دارد كه بعد از پر كردن كف صفوی در دوره قاجاری این كفش كن ها پر شده و در همان راستا كمی بالاتر دوباره احداث شده اند.
پس از عبور از دالانی وارد گرمخانه می شویم. پلان این قسمت نیز ۸ ضلعی است كه در یكی از ضلع ها را به عنوان درب ورودی به قسمت های دیگر استفاده كرده اند.
در ضلع انتهایی حمام ۲ خزینه آب سرد و گرم وجود دارد، آب داخل خزینه از چاه ضلع غربی حمام كه به حیاطی راه دارد داخل خزینه آب سرد و از آنجا داخل خزینه آب گرم می شده است.
(مشخصه خزینه آب گرم داشتن جای لگن مسی است كه در زیر آن تونل هوایی به اندازه قامت انسان خمیده است) تون حمام در پشت خزینه آب گرم وجود دارد و در ورودی آن از پشت بام است. محوطه باز ضلع غربی حمام دارای یك حوض چهارگوش، یك چاه آب و یك مخزن برای تامین آب گرم و سرد می باشد. در كنار آن یك فضای بسته با طاق گنبدی و ورودی ها با قوس سهمی نیم دایره قرار دارد كه دارای ۶ دستگاه دستشویی با دیوارهای نیمه می باشد كه به عنوان توالت عمومی استفاده می شده و متأخر به نظر می رسد.
متاسفانه این اثر تاریخی ارزشمند كه نمایانگر گوشه ای از فرهنگ و تمدن ایرانی است به جهت غفلت مسوولان طی چندین سال تبدیل به طویله ای برای احشام شده و خسارات فراوانی نیز دیده است.
البته چندی است كه بنای تاریخی مورد توجه كارشناسان میراث فرهنگی و گردشگری قرار گرفته تا آنجایی كه باستان شناسان و كارشناسان درصدد مرمت این بنای تاریخی برآمده اند و تا حدی نیز موفق عمل كرده اند هر چند كه به گفته امیدعلی صادقی كارشناس سازمان میراث فرهنگی و مدیر پروژه مرمت دیرگچین اندك مرمتی هم كه صورت گرفته به همت برخی از علاقه مندان به آثار و بناهای تاریخی انجام شده و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری توجه چشمگیری جهت بازسازی و مرمت این بنا انجام نداده است.این بنای تاریخی كه در موقعیت خشك كویر واقع شده است از جاذبه های دیدنی در كویر بهره برده كه می توان با اختصاص دادن امكانات لازم و كارهای اساسی در جهت معرفی این بنای تاریخی زمینه را برای جلب توریست و گردشگر فراهم آورد.

فاطمه سادات سیدی

منبع : روزنامه ابرار