بررسی تاثیر شرایط فیزیکی محیط بر عملکرد شغلی کارکنان سازمانها

تحقیقات و بررسی‌های روانشناسی حاكی از آن است كه شرایط فیزیكی محیط كار بر بهداشت روانی كاركنان سازمانها اثرات زیادی دارد.
بررسی‌های روانشناسی نشان می‌دهد كه اگر شرایط فیزیكی در محیط كار مناسب باشد، سبب بهبود بهره‌وری و ارتقای كیفی كار كاركنان خواهد شد.
در مقاله زیر كه به وسیله حسین رضاپور كمال‌آباد كارشناس روابط عمومی برق منطقه‌ای اصفهان تدوین شده تاثیر شرایط فیزیكی محیط كار بر بهداشت روانی كاركنان مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
برای مطالعه اثر شرایط كار بر افراد، از معیارهای متفاوتی استفاده می‌شود. سه معیار اصلی عبارت از معیارهای فیزیولوژیك، روانی و تولیدی، البته معیارهای دیگری نیز مورد استفاده قرار گرفته است. انتخاب مناسب‌ترین معیار، طبیعتاَ به موقعیت وابسته است.
معیارهای فیزیولوژیك كار انسان، با دخالت برخی فرایندهای فیزیولوژیك انجام می‌گیرد. زمانی كه انسان كار می‌كند، به ویژه اگر كار بدنی باشد، در حالت فیزیولوژیكی او تغییرات بسیار متعدد و متنوعی به وجود می‌آید.
اگر كار به اندازه كافی طولانی و سخت باشد،‌ امكان دارد كه تواناییهای جسمی فرد به پایین‌ترین میزان خود برسد.
كاهش توانایی جسمی برای انجام‌دادن یك كار را به راحتی می‌توان نشان داد. بدین صورت كه انقباض یك ماهیچه یا گروهی از ماهیچه‌ها را اندازه گرفت. برای نشان دادن تغییرات فیزیولوژیك ارگانیسم، معیارهای زیادی وجود دارد كه شامل: آهنگ ضربان قلب، فشار خون،‌مصرف اكسیژن، آهنگ تنفس، تركیب خون و مقاومت الكتریكی پوست است.
بدیهی است كه تغییرات فیزیولوژیكی در كارهای جسمی بسیار مهمتر از تغییرات فیزیولوژیك در كارهای فكری است. اما معلوم شده است كه برخی اندازه‌های فیزیولوژیك می‌توانند برای مطالعه خستگی ناشی از فعالیت‌های ذهنی نیز مفید واقع شوند، مقاومت الكتریكی پوست یكی از آنها است.
معیارهای روانی علاوه بر تغییرات فیزیولوژیك عادی، مانند خستگی جسمی، برخی تغییرات روانی نیز، در جریان كار یا زمانی كه فرد در شرایط خاصی قرار می‌گیرد، به وجود می‌آید. ابعاد و ویژگیهای این تغییرات روانی هنوز به طور دقیق روشن نشده است. با این همه، می‌توان به دو متغیر اشاره كرد كه اولی معمولاَ تحت عنوان كسالت به كار می‌رود و بر اثر اشتغال به كارهایی به وجود می‌آید كه مورد علاقه فرد نیست. البته كسالت، در اغلب موارد، بر اثر كارهای تكراری یا بسیار ساده حاصل می‌شود. با این همه، نباید فراموش كرد كه كار،‌ در نفس خود،‌ كسالت‌آور نیست، بلكه واكنش فرد در مقابل كار است كه ویژگی كسالت‌آور بودن را به آن نسبت می‌دهد. در واقع، كارگر یا كارمند است كه كار را كسالت‌آور توصیف می‌كند نه این كه كار، كسالت‌آور بودن خود را نشان دهد.
متغیر دوم، كه در برخی موارد پیش می‌آید، تحت عنوان خستگی ذهنی به كار می‌رود و احساسهای كاملاً شناخته شده كوفتگی، بی‌میلی به كار، دلزدگی، چشم پوشی از كار یا ترك آن را دربر می‌گیرد. از این متغیر تحت عنوان خستگی روانی نیز نام برده می‌شود.
تولید، سومین معیاری كه اجازه می‌دهد تا اثر شرایط مختلف كار بر كاركنان تحلیل شود، تولید یا هر نوع شاخص معتبر از نتایج كار است. در برخی مطالعات، كاهش كار در نظر گرفته شده است.
● عوامل فیزیكی محیط كار
▪ میزان روشنایی:
به نظر تعداد زیادی از كارگران و كارمندانی كه به فعالیتهای بسیار متعدد و متنوع اشتغال دارند، روشنایی یكی از شرایط بنیادی موثر بر كار است.
ـ می‌توان اثر روشنایی بر كار را از زوایای مختلف بررسی كرد:
۱) روشنایی و تیزبینی:
تحقیقات نشان می‌دهد كه عملكرد كاركنان،‌تحت تاثیر تیزبینی آنها قرار می‌گیرد. تیزبینی، یعنی، توانایی تشخیص اجرای كوچك اشیا و تخمین فاصله آنها از یكدیگر و از خود شخص. تیزبینی، به همان اندازه كه به مكانیسمهای بینایی خود فرد وابسته است، به همان اندازه نیز به روشنایی محیط كار وابسته است.
۲) روشنایی و تضاد:
تیزبینی و تمیز اشیا از یكدیگر به عوامل دیگری، نظیر ارتباط بین درخشندگی شكل و ... بستگی دارد. مثلاً، تضاد بین سیاهی حروف و سفیدی كاغذ.
۳) درجه روشنایی مطلوب:
به راحتی قابل درك است كه حد مطلوب روشنایی بر حسب نوع كار فرق بكند. پژوهشگران تلاش كرده‌اند تا درجه مطلوب روشنایی برای مشاغل مختلف را تعیین كنند، اما به نتیجه یكسانی نرسیده‌اند.
▪ سروصدا
سروصدای محیط كار را، مهاجم بسیار موذی و خطرناك به حساب آورده‌اند، زیرا هر روز تعدادی از سلولهای شنوایی را از بین می‌برد. هر گاه كارگر یا كارمندی احساس كند كه افت شنوایی پیدا كرده، دیگر بسیار دیر شده است، زیرا سنگینی گوش یا ناشنوایی حاصل از سروصدا غیر قابل جبران است. خسارات ناشی از سروصدا تنها به گوش محدود نمی‌شود، بلكه كل بدن را در بر می‌گیرد. محیطی كه آلودگی صوتی دارد، واكنشهایی ایجاد می‌‌كند كه همه بیانگر به خطر افتادن بهداشت جسمی است: سردردهای مزمن، ناراحتیهای معده، خستگی مفرط و غیرعادی، كاهش مقاومت بدن در مقابل آسیبها و آسیب‌پذیری بسیار شدید در مقابل بیماریهای قلبی، عروقی. در محیط پر سروصدا، جنین زن باردار نیز آسیب می‌بیند و بعدها،‌ در مدرسه،‌ افت تحصیلی نشان می‌دهد. سروصدای محیط كار، بر بهداشت روانی كه شامل ناشكیبایی، تحریك‌پذیری، استرس،‌ عدم تمركز و دشواری در ارتباط است تاثیر می‌گذارد.
در محیط كار، آلودگی صوتی می‌تواند امنیت كارگران و كارمندان را به طور جدی به خطر اندازد، زیرا نمی‌گذرد كه آنها صداهای مشكوك دستگاهها، فریادهای كمك‌خواهی همكاران و حتی آژیر خطر كارخانه را بشنوند و به موقع اقدامات لازم را به عمل آورند. در این نوع محیطها است كه خسارات مالی و جانی جبران‌ناپذیر به وجود می‌آید. همچنین، سروصدای زیاد از حد تمركز را كاهش می‌دهد و كیفیت كار را به نحو بارزی پایین می‌آورد.
سروصدای محیط كار، حتی می‌تواند زندگی خانوادگی و روابط اجتماعی كاركنان را به طور ریشه‌ای مختل كند كسانی كه در محیط‌های پر سروصدا كار می‌كنند، به هنگام بازگشت به خانه، آن قدر خسته‌اند كه اصلاً حوصله ندارند از خانه خارج شوند، به دید و بازدید افراد خانواده بروند و حتی حاضر نمی‌شوند به پاركهای شهر سر بزنند و چند ساعتی گردش كنند. این نوع زندگی، به مرور زمان، هم برای خود و هم برای اطرافیان او خسته‌كننده می‌شود.
سروصدای بلند عملكرد روزانه كاركنان را مختل می‌كند، فراموشی و خطای ادراكی به وجود می‌آورد و حتی موجب می‌شود كه كارگران اشیای خود را جا بگذارند یا وسایل را مرتب نكنند. به نظر می‌رسد كه زیادی سر و صدا، یادگیری و یادسپاری را نیز مختل می‌كند. كارگرانی كه در معرض سروصدای ناگهانی قرار می‌گیرند، نسبت به هم جبهه می‌گیرند و در واقع عصبانی می‌شوند.
ـ روشهای كاهش سروصدا
با پذیرش این واقعیت كه سروصدا بر روحیه، سلامت و شاید عملكرد شغلی افراد اثر می‌گذارد، تلاش روانشناسان صنعتی- سازمانی بر آن بوده است كه با روشهای مختلف،‌ میزان سروصدا در محیط كار را به حداقل برسانند. یكی از راههای كاهش اثرات سروصدا، تعیین زمان قانونی برای قرار گرفتن در معرض سطوح مختلف و صداست. روش دیگر، استفاده از وسایل خاصی برای جلوگیری از نفوذ سر و صدا به محل كار است (دولایه كردن پنجره‌ها, و نظایر آن).
یكی از روشهای مناسب برای كاهش میزان سروصدای ماشینها، بهره‌گیری از فن‌آوری مهندسی است. برای مثال: استفاده از عایق لاستیكی در ماشین تحریر باعث می‌شود حركات ارتعاشی آن كاهش پیدا كند یا بهره‌گیری از فن‌آوری اشعه لیزر باعث می‌شود سروصدای دستگاههای چاپگر رایانه‌ها، كاهش یابد.▪ موسیقی
یكی از روشهایی كه به ویژه در سالهای اخیر در غرب متداول شده است، پخش موسیقی برای افزایش عملكرد شغلی و روحیه كارگران در هنگام كار است. دلیل توجیهی این روشن آن است كه موسیقی باعث می‌شود دوره‌های ملالت و خستگی كاهش پیدا كند و كاركنان هشیار باقی بمانند. در سال ۱۹۹۶، بیش از هزار سازمان در كشورهای غربی به طور مشترك خواستار برنامه خاص پخش موسیقی برای كاركنان و مشتریان خود شدند. به این نوع موسیقی ویژه، موسیقی بالابر یا موزاك گفته می‌شود. هرچند استفاده از موسیقی هنگام انجام دادن كار در بسیاری از كشورها متداول شده است، اما درمورد محرك یا اثر بخش بودن آن، تردیدهایی وجود دارد. به طور كلی، نتایج تحقیقات در تائید این نكته است كه كاركنان از شنیدن موسیقی در محل كار خود لذت می‌برند و معتقدند با شنیدن موسیقی در هنگام كار، ‌بر میزان تولید آنان افزوده می‌شود. اما واقعیت آن است كه تعداد تحقیقات جامع و دقیق در زمینه اثرات واقعی موسیقی بر تولید، اندك است. اما نتایج كلی همین تحقیقات معدود نیز در تائید مطلوب‌بودن پخش موسیقی در هنگام كار بوده است (ساعتچی، ۱۳۸۱).
برای پی‌بردن به احساسات كارگران درباره پخش موسیقی به هنگام كار، تحقیقات زیادی انجام گرفته است. اكثر این تحقیقات نشان می‌دهد كه تقریباً دوسوم كارگران و كارمندان ترجیح می‌دهند كه به هنگام كار، موسیقی نیز پخش شود. یك سوم بقیه اظهارنظر كرده‌اند كه برای آنها فرقی نمی‌كند.
موسیقی می‌تواند كارگران را از بی‌حوصلگی، سستی و خمودی بیرون بیاورد. برخی پژوهشگران كشف كرده‌اند كه موسیقی می‌تواند میزان تولید را در كارهایی كه دستمزدها برحسب تولید پرداخت می‌شود، به اندازه ۶ درصد افزایش دهد. این افزایش درمورد كارهای ساعتی به
۱۲ درصد می‌رسد.
▪ ساعت كار
در طول قرن بیستم، همیشه سعی بر این بوده است كه تعداد ساعات كار هفتگی و حتی تعداد ساعات روزانه كاهش پیدا كند. همه تلاشهای به عمل آمده از این تفكر سرچشمه می‌گیرد كه كار برای زندگی است نه زندگی برای كار. البته، كاهش تعداد ساعات كار از اینجا ناشی شده است كه كارفرمایان دریافته‌اند، كارگران، در صورتی كه تعداد ساعات كار آنها زیاد باشد، نمی‌توانند بالاترین بازدهی را داشته باشند. تقریباَ همه تحقیقات و بررسیها ، سودمندی كاهش ساعات كار و ارتباط مثبت آن با تولید را تایید می‌كنند. در یكی از تحقیقات، كاهش كار هفتگی از ۴۸ ساعت به ۳۶ ساعت،‌ تولید در كارخانه چوب را از ۵/۷۹۳ به ۸۳۴ واحد افزایش می‌دهد.
افزایش ساعات كار هفتگی نشان می‌دهد كه اكثر كاركنان، وقت خود را به بیماری،‌ زخمی‌شدن و غیبتهای بدون اجازه سپری می‌كنند. افزایش ساعات كار، افت تولید ساعتی و هفتگی را به همراه می‌آورد و موجب می‌شود كه كارگران وقت خود را به بطالت بگذرانند. برعكس كاهش ساعات كار هفتگی، با افزایش تولید ساعتی و هفتگی و كاهش میزان غیبت كارمندان همراه است. نتیجه‌گیری كلی از همه مشاهدات این است كه اگر مدت كار هفتگی از ۴۰ ساعت تجاوز نكند بازده در سطح بالایی خواهد بود.
▪ اثرات درجه حرارت بر كار
نتایج تحقیقات نشان می‌دهد درجه حرارت موثر و زیاد، بر عملكرد شناختی، جسمی و ادراكی افراد اثر می‌گذارد. برای مثال، در یك تحقیق، از دو گروه از كارمندان خواسته شد در شرایط مختلف، به كار مشغول شوند. نتایج این تحقیق نشان داد میزان ”خطای شناختی“ كارمندان گروه آزمایشی كه به مدت ۷ ساعت
در معرض درجه حرارت ۹۵ درجه
فارنهایت و رطوبت ۸۸ درصد قرار گرفته‌اند، دوبرابر میزان خطای كارمندان گروه كنترل است كه درجه حرارت محیط آن ۷۵ درجه فار نهایت و رطوبت آن نیز ۲۵ درصد بوده است.
▪ طراحی محل كار
در یك تا دو دهه گذشته، بسیاری از سازمانها نوع خاصی از طراحی محل كار را كه در اصطلاح به آن فضای باز گفته می‌شود اقتباس كرده‌اند. این نوع طراحی محل كار در آغاز به وسیله كارخانه‌های سازنده وسایل خانگی در آلمان مورد استفاده قرار گرفت و طی آن، دیوارهای اتاقها برداشته شد و فضای كار وسعت پیدا كرد. در این نوع طراحی، واحدهای مختلف كار با توجه به ماهیت آن تقسیم‌بندی می‌شود و هر واحد كار نیز نزدیك واحد كار مرتبط دیگر، قرار می‌گیرد.
در طراحی فضای باز، از سه روش استفاده می‌شود. در طراحی از نوع بی‌آلایش كه ضمناً به آن طرح اتاق كاركنان گفته می‌شود، میزهای كار همه كاركنان در سالن بزرگی كه كاملاً باز است و بین بخشهای مختلف آن نیز دیواری وجود ندارد، گذاشته می‌شود. در طرح یا برنامه، میزهای كار افراد در فاصله‌های یكسان از هم قرار می‌گیرند و این میزها به وسیله اتاقكهای مستطیلی شكل،‌ از هم جدا می‌شوند. در طرح معروف به جایگاههای كار با شكل اختیاری، از طرحهای مختلف به گونه‌ای استفاده می‌شود كه نیازهای مختلف هر یك از كاركنان در محیط، برآورده یا تامین شود.
ـ مزایا و معایب فضای باز:
اجرای طرح فضای باز محل كار می‌تواند باعث افزایش تماس و ارتباط افراد با یكدیگر و میزان اجتماعی شدن كاركنان را افزایش می‌دهد و هزینه‌های آن در مقایسه با روشهای سنتی كمتر است. اما، حریم افراد، تنزل پیدا می‌كند. بهره‌وری كاهش و رضایت از كار افراد كمتر می‌شود و همچنین انگیزش، میزان تمركز فكری،‌ تنزل پیدا می‌كند. سروصدای محیط كار، ‌افزایش پیدا می‌كند.
در مطالعه‌ای كه توسط كوچران و همكارانش در سال ۱۹۸۴ در زمینه مدیران امور كاركنان انجام شد ویژگیهای محل كار افراد با شخصیت آنان انجام داد نتایج زیر بدست آمد:
ـ مدیران سلطه‌گر و علاقه‌مند به پیشرفت، دكوراسیون اتاق كار خود را با لوازم و مبلمان استاندارد تزئین می‌كردند.
ـ مدیران متظاهر، عكس‌های مربوط به گردش و تفریح و مسافرت خود را در اتاق كارشان قرار می‌داده‌اند تا بدین وسیله دوران خوش خود را به یاد آورند. ضمناً، در اتاق خود ساعت دیواری داشته‌اند تا زمان خروج از محل كار خود را فراموش نكنند.
ـ مدیران درونگرا در اتاق كار خود گل و گیاه و تابلوی نقاشی می‌گذاشته‌اند تا بدین وسیله اتاق كارشان تداعی كننده محل زندگی آنان باشد.
ـ مدیران منظم در اتاق كار خود كاریكاتور می‌گذاشته‌اند تا نشان دهند هرچند تمیز و وسواسی هستند، اما از حس شوخ طبعی نیز برخوردارند.
● نتیجه‌گیری
ار آنجا كه عوامل موثر بر كار زیاد است و این عوامل به طور مستقیم یا غیر مستقیم بر ایمنی محیط كار افراد تاثیر دارد. این عوامل، تحت عنوان شرایط محیط كار مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
▪ در بحث عامل روشنایی، هر اندازه میزان نور مناسب‌تر باشد، عملكرد كاركنان به همان اندازه بهتر و تولید آنها بیشتر خواهد بود.
▪ در ارتباط با اثر سروصدا بر كاركنان و پیامدهای آن گفته شد كه ناشنوایی یا سنگینی گوش حاصل از سروصدا قابل جبران نیست. افرادی كه در محیط‌های پر سروصدا كار می‌كنند، زود خسته می‌شوند، نسبت به یكدیگر حالت پرخاشگری پیدا می‌كنند و در صورت احساس سنگینی گوش، بلافاصله باید به پزشك مراجعه كرد و اجازه نداد كه بخش مهمی از كیفیت زندگی از دست برود.
▪ درباره اثر موسیقی بر كمیت و كیفیت كار تحقیقات زیادی انجام نگرفته است، اما اكثر كاركنان دوست دارند كه همراه با كار موسیقی نیز پخش شود.
▪ درباره ساعات كار روزانه و هفتگی در مجموع به این نتیجه رسیدیم كه اگر تعداد ساعات كار روزانه و هفتگی در هر شرایطی، بیشتر باشد، بازده افت خواهد كرد. همه پژوهشها به این نتیجه رسیده است كه كاهش ساعات كار روزانه و هفتگی، هم كیفیت و هم كمیت كار را بهبود می‌بخشد.
▪ درجه حرارت شدید بر عملكرد شغلی و سلامت افراد اثر منفی دارد و بر عملكرد شناختی، جسمی و ادراكی افراد اثر می‌گذارد. زمانی كه فعالیت متصدی شغلی مداوم باشد، درجه حرارت موثر می‌تواند بیشترین اثر را بر عملكرد شغلی افراد داشته باشد.

تهیه‌كننده: حسین رضاپور كمال‌آباد- كارشناس روابط عمومی برق منطقه‌ای اصفهان
منابع و ماخذ
۱ـ ساعتچی، محمود، (۱۳۷۰)، روانشناسی در كار، سازمان و مدیریت، انتشارات مركز آموزش مدیریت دولتی،‌تهران.
۲ـ ساعتچی، محمود، (۱۳۸۱) روانشناسی كار،‌ انتشارات نشر ویرایش، تهران.
۳ـ گنجی، حمزه، (۱۳۷۶) بهداشت روانی، انتشارات ارسباران، تهران.
۴ـ گنجی، حمزه، (۱۳۸۱) روانشناسی كار، انتشارات ارسباران، تهران.
۵ـ مان، نرمان ل. (۱۳۷۸)، اصول روانشناسی، ترجمه محمود ساعتچی، موسسه انتشارات امیركبیر.