روح آزادی و اندیشه ای اسلامی

● نگاهی كوتاه به زندگی و اندیشه های اقبال لاهوری، شاعر و متفكر اسلامی
امسال صدوسیمین سالگرد تولد علامه اقبال لاهوری است. شاعری با شخصیت چند بعدی كه به عنوان مصلح دینی راه سیدجمال الدین اسدآبادی را در پیش گرفت.بنا به شخصیت چند وجهی اقبال، شناخت و پژوهشی درباره آثار و شخصیت این روشنفكر مسلمان كار آسانی نیست و لازم است تا پژوهشگر به علوم قرآنی و مباحث عرفانی و فلسفی مسلط باشد.
اقبال در هندوستان متولد شده ولی همراه نامش مترادف با نام پاكستان بوده و آثار فارسی او باعث گردید تا متفكران بزرگی چون دكتر شریعتی و استاد مطهری تحت تاثیر وی باشند.آنچه در پی می خوانید مطلبی پیرامون زندگی این ادیب برجسته است كه با كمی تلخیص از پایگاه اینترنتی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران گرفته شده است.علامه محمد اقبال لاهوری متولد ۱۸۷۳ میلادی (به روایاتی ،۱۸۷۵ ۱۸۹۴ میلادی) در شهر سیالكوت از ایالت پنجاب هند و متوفی به سال ۱۳۱۷ ه.ش (۲۰ صفر ،۱۳۵۷ ۲۱ آوریل ۱۹۳۸ میلادی)، تحصیلات خود را ابتدا، به رسم معمول زمان، با آموختن قرآن كریم در مكتبخانه شروع كرد. پس از اتمام دوره مكتبخانه وارد كالج آسیایی اسكاچ شد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در آنجا گذرانید. در همین ایام سرودن شعر را آغاز كرد. بعد از پایان این دوره، در رشته فلسفه در دانشگاه لاهور ثبت نام كرد واز محضر سرتامس آرنولد بهره برد.
دوره فوق لیسانس این رشته را با احراز رتبه اول در دانشگاه پنجاب به پایان رساند، موفق به دریافت یك قطعه مدال علمی گردید و در رشته های تاریخ، فلسفه و علوم به استادی برگزیده شد. در همین حال، فراگیری زبان فارسی و عربی را نیزوجهه همت خویش قرار داد. اقبال، كه در عرصه شعر و ادب در شبه قاره از نوادر به شمار می رود، سروده های خود را در خدمت بیداری و آگاهی توده ها و دمیدن روح آزادی در ملل اسلامی و بیدار ساختن آنان از خواب گران قرار داد. ناله یتیم اولین اثر وی بود كه آن را در جلسه سالیانه انجمن حمایت اسلامی در لاهور خواند. سال بعد در همین انجمن منظومه دیگری را با عنوان خطاب یتیم به هلال عید فطر قرائت كرد كه باعث شهرت وی شد.
علاوه بر این در ۱۹۰۱ میلادی نخستین كتاب خود را در زمینه اقتصاد به زبان اردو تالیف كرد. سپس به توصیه سرتامس آرنولد برای ادامه تحصیلات عازم اروپا شد و سه سال در آنجا به مطالعه و تحصیل پرداخت. در دانشگاه كمبریج در رشته فلسفه پذیرفته شد و در آنجا با پروفسور مك تیگارت، از طرفداران سرشناس هگل، پروفسور ادوارد براون و پروفسور رینولد نیكلسون از مستشرقان بنام آشنا شد.پس از اخذ درجه فلسفه اخلاق از كمبریج وارد دانشگاه مونیخ در آلمان شد و رساله دكترای خود را با عنوان «سیر فلسفه در ایران» تدوین نمود و مدتی نیز به جای پروفسور آرنولد در دانشگاه لندن به تدریس زبان و ادبیات عرب پرداخت.
اقبال از میان متفكران غرب به آثار لاك، كانت، هگل، گوته، تولستوی و از شرقیان به اشعار مولوی دلبستگی خاصی داشت. در ایام تحصیل در اروپا تحولات عمده ای در وی پدیدار شد؛ قبل از هر چیز، علاقه مندی بیش از حدش به زبان و ادبیات فارسی بود به گونه ای كه بعدها زبان فارسی را برای بیان آرا و افكار خود برگزید.
دیوان شعر وی به طور عمده به این زبان تدوین گشته است. پس از آن، اقبال به تدریج از یك شاعر وطنی به شاعری اسلامی- جهانی تحول یافت، تا جایی كه به اعتقاد بسیاری از متفكران وی یكی از نخستین منادیان اتحاد بین كشورهای اسلامی به شمار می رود. وی در اوت ۱۹۰۸ میلادی به وطن بازگشت و ریاست بخش فلسفه دانشكده دولتی لاهور را عهده دار شد و در عین حال به امر وكالت نیز می پرداخت.
وی با توجه به آشنایی عمیقی كه از مفاسد جوامع غربی پیدا كرده بود به انتقاد شدید از شرقیان فرنگ رفته ای می پرداخت كه خود را در برابر غرب باخته، دچار از خودبیگانگی گشته، «خویشتن خویش» را فراموش كرده، دچار «بی خودی» شده، شیفته و مجذوب جلوه های ظاهر تمدن غرب گردیده اند. بی آنكه درتبعات و عوارض آن اندیشه نمایند. اقبال در سالهای نخست بازگشت به هند، «اسرار خودی و رموز بی خودی» را منتشر كرد. این منظومه ها به دست رینولد نیكلسون، استاد فلسفه وی، رسید. نیكلسون كه از قبل استعداد وی را می شناخت با دقت به بررسی و مطالعه آنها پرداخت و سپس به ترجمه این منظومه به زبان انگلیسی اقدام نمود.
بدین ترتیب اقبال پیش از آنكه در هندوستان شناخته شود، در انگلستان به شهرت و اعتبار رسید.اقبال در ۱۹۲۶ میلادی به عضویت مجلس قانونگذاری پنجاب انتخاب شد. منازعات و كشمكش های متعدد میان مسلمانان و هندوها و عشق به آزادی وی را به شركت در فعالیت های سیاسی علاقه مند كرد تا اینكه در ۱۹۳۰ میلادی، در جلسه سالیانه حزب مسلم لیگ در احمدآباد، پیشنهاد تشكیل دولت پاكستان را مطرح نمود.
عشق و علاقه وافر اقبال به سرزمین ، تمدن و فرهنگ اسلامی ایران در تمامی آثار و سروده های وی هویداست، عشقی نشأت گرفته از مایه های ایمان دینی ؛ تا بدانجا كه تهران را ام القرای دوم جهان اسلام می دانست.از ویژگیهای بارز اندیشه اقبال جستجو برای یافتن راه حلی است كه مسلمانان بدون عدول از اصول اسلام بتوانند مشكلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی زمان خود را حل كنند. از این رو ، اقبال درباره مسائلی چون «اجتهاد»،«اجماع» و «شورا» زیاد می اندیشید. اقبال «اجتهاد» را موتور حركت اسلام می داند.

منبع : روزنامه ابرار