شهری بر بلندای تاریخ

پیش از اسلام تخت جمشید یك مكان مقدس ملی بود كه برای برگزاری جشن ها مورد استفاده قرارمی گرفت.
تخت جمشید به وسیله «داریوش اول» سومین شاه سلسله هخامنشی بنیان نهاده شد، اما تا زمان حیات وی كامل نشد و ساخت و سازها در دوره جانشینان او یعنی فرزندش «خشایارشا» و نوه اش «اردشیر اول» ادامه پیداكرد.
تخت جمشید نامی است كه در دوره اسلامی برای این مجموعه عظیم به كار رفته است. گویا در این دوره ایرانیان اطلاع چندانی از پیشینه باستانی خود نداشته و می پنداشتند كه اینجا تختگاه «جمشید» از شاهان اساطیری ایران بوده است.
یونانیان تخت جمشید را «پرسپولیس» به معنای شهر پارسه می نامیدند و در زمان ساسانیان نیز آن را «ست ستون» یا همان صد ستون می خواندند. اما نام اصلی تخت جمشید «پارسه كرته» است كه اشاره دارد به پارسیان یكی از سه شاخه بزرگ قوم آریایی و به وجود آورنده سلسله هخامنشی. درگل نوشته ها و نیز در كتیبه در گاه سنگی تالار ورودی تخت جمشید، از این مجموعه باعنوان «پارسه» یادشده است.
● تخت جمشید دقیقاً دركجا قراردارد؟
تخت جمشید در ۵۷ كیلومتری شمال شیراز قراردارد و برخلاف آنچه اغلب می پندارند، نه در محدوده شهر شیراز كه درحوزه شهرستان «مرودشت» واقع شده است. این اثر باستانی در دامنه كوهی موسوم به «كوه رحمت» جای گرفته كه در زمان هخامنشیان از تقدس مذهبی برخوردار بوده است.
در واقع برای ساختن تخت جمشید، بخش بزرگی از دامنه كوه رحمت را تسطیح كرده و به صورت یك صفه در آورده اند.
این صفه ۱۷۷۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و مشرف به دشت زیبا و آباد مرودشت است. مردم همواره از جبهه غربی وارد تخت جمشید می شوند كه شیبی ملایم به سمت كاخ دارد و از این رو كمتر متوجه ارتفاع آن می شوند. اما از جبهه جنوبی و از درون دشت، تخت جمشید در جایگاهی بلند وبسیار پرابهت دیده می شود.
● تخت جمشید چند ساله است؟
تخت جمشید در دوره زمامداری سلسله هخامنشیان (۵۵۹ تا ۳۳۳ پیش از میلاد) ساخته شده است. بررسی های تاریخی نشان می دهد كه ساخت این اثر سترگ معماری در سال ۵۱۸ پ.م آغاز شد و بیش از یكصدسال به طول انجامید. بنابراین اگر آغاز ساخت تخت جمشید را ملاك قرار دهیم. این اثر اكنون ۲۵۲۳ ساله است و اگر زمان تقریبی پایان ساختنش را درنظر بگیریم، ۲۴۲۳ سال عمر دارد.
● وسعت تخت جمشید چقدر است؟
تخت جمشید ۱۲۵۰۰ مترمربع معادل ۱‎/۴ هكتار وسعت دارد. ابعاد مجموعه كاخ های تخت جمشید كه در جهت شمالی - جنوبی واقع شده اند، بدین شرح است: ضلع شمالی ۳۰۰متر، ضلع جنوبی ۳۹۰ متر، ضلع شرقی ۴۳۰ متر و ضلع غربی ۴۵۵ متر.
بنابراین مجموعه تخت جمشید یك چهارضلعی نامنظم است كه بزرگترین ضلع آن یعنی ضلع غربی پشت به كوه رحمت داده است.
● بنیانگذار تخت جمشید چه كسی است؟
تخت جمشید به وسیله «داریوش اول» سومین شاه سلسله هخامنشی بنیان نهاده شد، اما تا زمان حیات وی كامل نشد و ساخت وسازها در دوره جانشینان او یعنی فرزندش «خشایارشا» و نوه اش «اردشیراول» ادامه پیداكرد.
البته عملیات ساختمانی در تخت جمشید تا پایان دوره هخامنشی متوقف نگردید. اما عمده كارها در زمان سلطنت سه پادشاه یادشده به انجام رسید.
بنابراین هنوز هم در تخت جمشید بقایای بناهای نیمه كاره به چشم می خورد. یكی از این بناها دروازه بزرگی است كه در ضلع شمال شرقی مجموعه قراردارد.
● تخت جمشید برای چه ساخته شد؟
تخت جمشید یكی از سه پایتخت هخامنشیان بود، اما جنبه كاملاً تشریفاتی داشت و كارهای سیاسی و اداری در دو پایتخت دیگر یعنی شوش (پایتخت زمستانی) و هگمتانه (همدان امروزی، پایتخت تابستانی) به انجام می رسید.تخت جمشید یك زیارتگاه مقدس ملی بود كه برای برگزاری جشن های نوروزی مورداستفاده قرارمی گرفت.
به بیان دیگر همه چیز در تخت جمشید برای بزرگداشت نوروز (آغاز سال ایرانی) بنا شده است. هرساله در نوروز نمایندگان ملت های تحت فرمان امپراتوری هخامنشی كه تعدادشان به ۲۸ ملت می رسید به تخت جمشید می آمدند و در دشت بزرگ مقابل آن خیمه می زدند.
آنان پس از بالا رفتن از پله های ورودی اصلی كاخ، از دروازه ملل عبور می كردند و هدایایی را كه از سرزمین های خود آورده بودند،به شاهنشاه تقدیم می داشتند. تصاویر گویایی از این تشریفات كه نمایندگان ملت های فرمانبردار را با هدایای مخصوص نشان می دهد، در نقش برجسته های تخت جمشید به چشم می آید.
در مراسم نوروز تخت جمشید خارجیان یعنی ملت های بیرون از سلطه هخامنشیان حضور نداشتند و به همین سبب هیچ یك از نویسندگان یونانی كه قبل از حمله اسكندر در ایران می زیسته اند، نامی از تخت جمشید به میان نیاورده اند.حتی «كتزیاس» پزشك یونانی اردشیر دوم اشاره ای به این پایتخت افسانه ای نكرده است.
● آیا كارگران تخت جمشید مزد می گرفتند؟
اغلب بناهای سترگ دنیای باستان با بیگاری گرفتن از بردگان یا اسیران جنگی ساخته شده اند. نمونه بارز این بناها اهرام مصر است كه برای ساختن شان دهها هزار برده تحت بهره كشی توأم با آزار قرار گرفتند. اما تخت جمشید با همه عظمت و ابهت خود و به وسیله استادكاران و كارگرانی ساخته شد كه هریك به سهم خود حقوق معینی دریافت می كردند.
در دهه ۱۳۵۰ شمسی در شمال تخت جمشید و در نزدیكی «دروازه ناتمام» سی هزار لوح گلی به خط عیلامی به دست آمد كه دربردارنده صورت پرداخت های دولتی به كارگران، خدمتگزاران و مأموران تخت جمشید بود. در این لوح ها مدت كار، مبلغ دستمزد، چگونگی پرداخت و حتی میزان پرداخت مساعده به كارگران نیز قید شده بود.
لوح های كشف شده برای بررسی بیشتر به آمریكا فرستاده شدند. اما با پیروزی انقلاب اسلامی دولت آمریكا از بازگرداندن آنها به ایران خودداری ورزید. پرونده این موضوع هنوز در محاكم قضایی آمریكا درحال پیگیری است.
● تخت جمشید چند ستون دارد؟
حتماً می دانید كه بخشی از معروفیت تخت جمشید مدیون ستون ها و سرستون های زیبای آن است كه برخی شان زینت بخش موزه های خارجی هستند.
مجموعه كاخ های تخت جمشید به روزگار آبادانی ۵۵۰ ستون داشت كه اكنون بخش اندكی از آنها سرپا ایستاده اند. اما پایه اغلب ستون ها همچنان باقی است.
از ۳۶ ستون كاخ آپادانا تنها ۱۳ ستون باقی مانده كه هریك قبل از فروافتادن سرستون ها
۱۹‎/۶۵ متر ارتفاع داشتند. كاخ دروازه ملل، چهارستون به ارتفاع ۱۶‎/۵ متر داشت كه اكنون سه تای آنها پابرجا هستند. در دو تالار صد ستون و نود و نه ستون حتی یك ستون نیز باقی نمانده، اما قطعات ستون های فروافتاده در این سو و آن سو پراكنده است. اكنون همه این قطعات جمع آوری و شماره گذاری شده اند.
ستون های تخت جمشید نسبت به ستون های مشابه یونانی بسیار بلندند و از این گذشته سرستون آنها كه به شكل گاو (دوگاو با سر انسان) است، چندین تن وزن دارد. برافراشتن ستون هایی با چنین بلندا و وزنی با امكانات ۲۵۰۰ سال پیش بسیار شگفت جلوه می كند و این شگفتی زمانی دوچندان می شود كه بدانیم ۵۵۰ ستون از این نوع در تخت جمشید وجود داشته است!
ستون های تخت جمشید آن قدر زیاد بود كه «آرتورپوپ» معمار سرشناس آمریكایی از آن با عنوان «جنگل ستون ها» یاد كرده است.
● آب آشامیدنی ساكنان تخت جشمید از كجا تأمین می شد؟
در كاوش های تخت جمشید، چاهی به دست آمده كه مساحت دهانه آن ۲۲ متر و عمق آن ۲۶ متر است. در زمان آبادانی تخت جمشید آب باران كه بر كوه رحمت فرو می آمد، از طریق كانال باریكی به این چاه منتقل و برای مصرف ساكنان كاخ ذخیره می شد. در صورتی كه براثر زیادی باران، آب چاه سرریز می شد، به خندق هایی می ریخت كه دورادور آن وجود داشت.
● چند كتیبه در تخت جمشید به یادگار مانده است؟
در تخت جمشید ۱۶ كتیبه از دوره هخامنشیان و متعلق به شاهان مختلف این سلسله به یادگار مانده است. این كتیبه ها با خط میخی و به زبان های عیلامی، پارسی باستان و بابلی در دل سنگ نقر شده اند و در دوره هخامنشی خطوط آنها با طلای ناب پر شده بود. یكی از مهمترین كتیبه های تخت جمشید، كتیبه ای از داریوش اول به زبان عیلامی است كه وی در آن انگیزه ساخت كاخ را چنین شرح می دهد: «من داریوش شاه هستم. شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه كشورهای بسیار، پسر ویشاسپه، یك هخامنشی، چنان كه بر بالای اینجا این دژ ساخته آمد، پیش از آن در اینجا دژی ساخته نشده بود. به خواست اهورامزدا این ارگ را من ساختم. اهورا مزدا و دیگر ایزدان را خواست كه این ارگ ساخته شود. پس من آنان را ساختم و من آن را ایمن و زیبا و به اندازه ساختم، چنان كه می خواستم و گوید داریوش شاه چنان باد كه اهورا مزدا یا دیگر ایزدان مرا بیابند و نیز این ارگ را وگذشته از این، هر آنچه در اینجا برپا می كرده شد، مباد آن كه به چنگ بدخواه و بداندیش بیفتد.»
در دوران پس از هخامنشیان نیز شاهان بسیاری از خرابه های تخت جمشید بازدید كردند و كتیبه هایی را از خود به یادگار گذاشتند. از جمله می توان به یك كتیبه از دوره ساسانی (سده سوم تا هفتم میلادی)، سه كتیبه از دوره آل بویه (سده چهارم هجری) و سه كتیبه از دوره تیموری (سده نهم هجری) اشاره كرد. مضمون این كتیبه ها گواهی بر عظمت تخت جمشید نزد ایرانیان در همه اعصار است.
غیر از اینها دهها نوشته از افراد مختلف و از جمله سیاحان معروف اروپایی بر روی سنگ های تخت جمشید باقی مانده است.●تخت جمشید كی و چگونه ویران شد؟
تخت جمشید در سال ۳۳۳ پیش از میلاد و هنگامی كه «اسكندر مقدونی» ایران را به تصرف خود درآورد، ویران شد. اسكندر دستور داد تا این مجموعه بزرگ را به آتش كشند و خود فاتحانه به نظاره نابودی سترگ ترین یادگار هنری پارس ها نشست. گرچه برخی مورخان غربی كوشیده اند تا حریق تخت جمشید توسط سپاهیان مقدونی را مورد تردید قرار دهند؛ اما در كاوش های باستان شناسی، آثار آتش سوزی در بخش هایی از مجموعه مانند «كاخ هدیش» به دست آمده است.
در جریان آتش سوی تخت جمشید سقف آن فروریخت. دیوارهای خشتی اش سقوط كرد و جواهرآلات بی شماری به غارت رفت. لیكن ستون ها، پلكان ها، درگاه ها و ازاره های سنگی باقی ماند. این بخش ها نیز به مرور زمان بر اثر فرسایش طبیعی یا زلزله تا حد زیادی مضمحل شدند و گاه به وسیله عوامل انسانی آسیب دیدند. قسمت های كوتاه تر به تدریج طی ده ها قرن به زیر خاك رفتند و از گزند باد و باران درامان ماندند. این قسمت ها در اوایل سده حاضر به وسیله باستان شناسان از زیرخاك بیرون آمدند و رازهای سر به مهر تخت جمشید را گشودند. هنگامی كه تخت جمشید در آتش سوخت، ۱۸۵ سال از بنیانگذاری آن به وسیله داریوش می گذشت.
●تخت جمشید پیش از ویرانی چگونه بود؟
بدیهی است كه تخت جمشید در زمان هخامنشیان یعنی به روزگار شكوه خود بسیار متفاوت از امروز بود. حتی سنگ ها و نقش های باقی مانده نیز چیزی غیر از این بود كه اكنون می بینیم. آجرهای لعاب دار، نمای داخلی و خارجی كاخ ها را زینت می داد. سنگ فرش ها سیاه و سفید بود. سقف های بلند شاید نزدیك به ۵ متر ضخامت داشتند(والبته چوبی بودند) اشكال جانوران مرموز كه از طلا پوشیده شده بود، بر درهای مفرغی و آهنی خودنمایی می كردند و حتی برخی دیوارها روكشی از طلا داشتند. برخی ستون های داخلی را اندود و به رنگ های آبی و سفید و سرخ نقاشی كرده بودند، برخی ستون ها نیز روكش فلزی داشتند. پیكرهای نقش شده بر سنگ ها نیز رنگی بودند و آثاری از رنگ های فیروزه ای، یشمی، نارنجی، زرد، ارغوانی روشن و بنفش در كاوش ها به دست آمده است. تیرهای سقف را با ورقه های ضخیم از فلزات قیمتی پوشانده بودند و خطوط كتیبه ها با طلا پر شده بود. این همه تنها بخشی از شكوه افسانه ای تخت جمشید بود كه با كاوش های باستان شناسی از وجودشان آگاهیم. اما آگاهی های ما نسبت به آنچه باید از روزگار آبادانی تخت جمشید بدانیم، بسیار اندك است!
●تخت جمشید چند كاخ دارد؟
تخت جمشید دارای حدود ۱۲ كاخ و متعلقات آنها است كه در زمان های مختلف ساخته شده اند. بقایای برخی از این كاخ ها باقی مانده است و برخی دیگر به كلی از میان رفته اند؛ به گونه ای كه با كاوش های باستان شناسی پی به وجودآنها برده ایم.
●كاخ های تخت جمشید عبارت اند از:
۱-كاخ آپادانا: كاخ آپادانا یا كاخ بارعام بزرگترین كاخ تخت جمشید است كه ساخت آن در زمان داریوش اول آغاز شد و در زمان خشایارشا به پایان رسید. آپادانا همان كاخی است كه در جشن نوروز پذیرای نمایندگان ملت های تابع امپراتوری هخامنشی بود و بارعام شاه در آن برگزار می شد.
هسته اصلی كاخ آپادانا متشكل از یك تالار مركزی به مساحت ۳۶۶۰ متر مربع است كه به صورت چهارگوش ساخته شده و دارای ۳۶ ستون به ارتفاع ۱۹‎/۶۵ متر است. این تالار همچنین دارای سه ایوان در سمت شمالی، شرقی و غربی است كه هر یك ۱۲ ستون دارند. در سمت جنوبی نیز چند اتاق نگهبانی تعبیه شده. ایوان شمالی ۱۵۰۰ متر مربع مساحت دارد و سطح آن سه متر بالاتر از حیاط آپادانا است. این ایوان از طریق یك پلكان دوسویه به حیاط كاخ راه می یابد و معروفیت آن به سبب نقش های بسیار زیبایی است كه بر دیواره پلكان حجاری شده. این نقش ها بزرگان ایرانشهر، میرآخوران، سربازان گارد جاویدان، گروه نمایندگان ملل تابعه،دو ابوالهول به شكل شیر بالدار با سر انسان، یك ردیف كاج و سرو و شیری كه گاو نری را می درد به تصویر می كشند.
ایوان شرقی آپادانا نیز ۱۵۱۲ متر مساحت دارد و پلكان ایوان آن مانند ایوان شمالی منقوش به تصاویری مانند گل و نخل، ابوالهول، سرباز، شیر، میرآخوران شاهی، شیر گاو شكن، رژه هدیه آوران و تعدادی سنگ نبشته است. كاخ آپادانا همچنین دارای حیاطی بزرگ است كه سمت شمال و شرق آن را دربرگرفته و شامل تعدادی اتاق نگهبانی است.
۲- كاخ تچر: كاخ تچر در جنوب غربی آپادانا قرار گرفته و رو به آفتاب است. در یكی از كتیبه های این كاخ كه به سه زبان ایلامی، فارسی باستان و بابلی است نوشته شده: «داریوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه كشورها، پسر ویشتاسپه از تخمه هخامنشی كه این تچر را ساخت.» بنابراین تچر، كاخ داریوش بوده و گویا جنبه خصوصی داشته است. كاخ تچر ۱۲۰۰ متر مربع مساحت دارد و ارتفاعش از حیاط مجاور ۳ متر بالاتر است. این كاخ شامل یك تالار مركزی با ۱۲ ستون و اتاق های كوچكی در اطراف آن است. پلكان كاخ نیز منقوش به نقش خدمتگزاران پارسی و مادی است كه ظروف آشپزخانه و خوراكی را بر دست خود گرفته اند.
۳- كاخ دروازه ملل: نخستین كاخی كه پس از پلكان ورودی تخت جمشید به چشم می آید و در واقع دروازه این مجموعه تلقی می شود، كاخ دروازه ملل است. در كتیبه این كاخ آمده: « این دروازه همه ملت ها را من به خواست اهورامزدا ساختم. بسا ساختمان های خوب دیگر در این پارسه كرده آمد كه من برآوردم و پدرم (داریوش)؛ هر آن بنایی كه زیبا می نماید، همه را به تأیید اهورامزدا ما ساختیم.»
نمایندگان ملت های تابع امپراتوری هخامنشی برای ورود به تخت جمشید، از این دروازه عظیم می گذشتند و پس از اندكی انتظار در تالار كاخ، با عبور از یك خیابان به سمت كاخ آپادانا و كاخ صد ستون حركت می كردند. كاخ دروازه ملل چهار ستون به بلندای ۱۶‎/۵ متر دارد. مساحت تالار آن ۶۱۲‎/۵ متر مربع است و معروفیتش به سبب دو گاو بسیار بزرگی است كه روی جرزهای درگاه جای گرفته اند.
۴- كاخ هدیش : كاخ هدیش كه در جنوب تخت جمشید و در بالاترین نقطه آن ساخته شده، كاخ اختصاصی خشایارشا بوده است. این كاخ ۲۲۰۰ متر مساحت دارد و دارای یك تالار ۱۳۱۴ متری با ۳۶ ستون و یك ایوان بزرگ با ۱۲ستون است؛ به علاوه تعدادی اتاق نگهبانی، كفش كن، برج و...
۵- كاخ صدستون: كاخ صدستون یا تالار تخت، دومین كاخ تخت جمشید از نظر وسعت است كه ساخت آن در زمان خشایارشا آغاز شد و به روزگار فرزندش اردشیر اول به پایان رسید. این كاخ ۴۶۹۲ مترمربع مساحت و صدستون سنگی دارد كه تماماً فرو ریخته اند. در شمال صدستون ایوانی وجود داردكه در گذشته دارای ۱۶ستون و دومجسمه عظیم از گاو نگهبان بوده است.
۶- حرمسرا: كاخ حرمسرا در زمان خشایارشا ساخته شده و دارای یك تالار اصلی و تعداد زیادی اتاق در راهرو است. همچنان كه از نام این كاخ برمی آید، اندرونی و محل اقامت ملكه دربار بوده است.
۷- كاخ سه دروازه: كاخ سه دروازه یا تالار شورا در جنوب كاخ آپادانا قرار گرفته و از آنجا كه با سه درگاه به كاخ های دیگر مرتبط می شد، كاخ سه دروازه و گاه «كاخ مركزی» خوانده می شود. مهمترین بخش این كاخ یك تالار ۲۴۰متری با چهارستون سنگی است.
۸- كاخ خزانه : كاخ خزانه كه در جنوب كاخ صدستون قرار گرفته شامل یك تالار ۹۹ستونی، یك تالار ۱۰۰ستونی، چندسالن، تعدادی اتاق و دوحیاط خلوت است. خزانه توسط داریوش ساخته شد و در زمان خشایارشا تغییراتی در آن پدید آمد.
غیر از اینها، تخت جمشید دارای بناهای متعددی است كه عبارت اند از كاخ های موسوم به كاخ «ج» ، كاخ «د» و «كاخ «هـ»؛ دروازه ناتمام كه ساخت آن به سبب حمله اسكندر نیمه كاره مانده، پلكان ورودی تخت جمشید، انبارهای خزانه شاهی و جایگاه سپاهیان.
●آرامگاه چه كسانی در تخت جمشید قرار دارد؟
به جز كوروش بنیانگذار سلسله هخامنشیان كه در پاسارگاد (۸۰ كیلومتری شمال تخت جمشید) دفن شده است، آرامگاه بیشتر شاهان نامدار این سلسله مانند داریوش اول، خشایارشا و اردشیر اول در «نقش رستم» واقع در ۳كیلومتری غرب تخت جمشید قرار دارد. اما در كوه رحمت مشرف به تخت جمشید نیز سه آرامگاه وجود دارد كه هر سه تقریباً به یك شكل و با اقتباس از آرامگاه های نقش رستم ساخته شده اند. آرامگاه های تخت جمشید به اردشیر دوم، اردشیر سوم و داریوش سوم (آخرین شاه هخامنشی) تعلق دارند و آرامگاه اخیر نیمه كاره باقی مانده است. در آرامگاه اردشیر دوم دوقبر كه احتمالاً جای تابوت شاه و ملكه بوده، به چشم می خورد و در آرامگاه اردشیر سوم نیز شش قبر حفر شده است. این قبرها علاوه بر شاه به سایر افراد خانواده سلطنتی تعلق داشته اند.
در حال حاضر برای رسیدن به آرامگاه های تخت جمشید از پله هایی كه از سنگ كوه تراشیده شده بالا می روند، اما جالب است بدانید كه در دوره هخامنشیان برای رسیدن به آنها از بالابر یعنی نوعی آسانسور ابتدایی استفاده می كردند!
●حفاظت بین المللی تخت جمشید ازچه زمانی آغاز شد؟
تخت جمشید در سال ۱۹۷۸ میلادی (۱۳۵۷ شمسی) برابر كنوانسیون «حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان» (مصوب ۱۹۷۲ یونسكو) در فهرست آثار جهانی به ثبت رسید و تحت حمایت و حفاظت بین المللی قرار گرفت. چهارسال پیش از این تاریخ، ایران به كنوانسیون یادشده پیوسته بود و سه اثر خود یعنی زیگورات چغازنبیل، میدان نقش جهان اصفهان و تخت جمشید را برای ثبت در فهرست آثار جهانی به كمیته بین الدول برای حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان معرفی كرده بود. این هر سه در تابستان سال ۱۳۵۷ با تصویب قاطع كشورهای عضو كنوانسیون در فهرست آثار جهانی جای گرفتند.

منبع : روزنامه ایران