شب قدر

بسم الله الرحمن الرحیم - انا انزلناه فی لیلهٔ القدر- و ما ادرئک ما لیلهٔ القدر – لیلهٔ القدر خیر من الف شهر – تنزل الملائکهٔ و الروح فیها باذن ربهم من کل امر - سلام هی حتی مطلع الفجر
به نام خداوند بخشایشگر مهربان – ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل کردیم - و تو چه می دانی شب قدر چیست؟!- شب قدر بهتر از هزار ماه است – فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان پیوسته برای هر امری نازل می شوند – شبی است سرشار از سلامت تا طلوع سپیده. (قرآن کریم، سوره قدر)
در طول سال ساعات، روزها، شبها و ماهها و اساساً زمانهای متفاوتی وجود دارد. اما در میان همگی این زمانها، بعضی به واسطه عنایت و توجه خداوند و اثراتی که بر این زمانها مقرر شده یا اتفاقاتی که در آنها روی داده یا می دهد، دارای اهمیت، شرافت و عظمت ویژه‌ای هستند. یکی از این زمانها شب قدر است. در آیین اسلام، این شب با ارزش ترین و برترین شب در طول سال است. اهمیت این شب تا حدی است که نه تنها آیات مختلفی از سور قرآن کریم درمورد خصوصیات این شب نازل شده، بلكه سوره ای مستقل نیز به این نام و در خصوص شب قدر در قرآن کریم وجود داردبیان روشنتر اهمیت این شب، می توان دو دسته آیات قرآنی درباره این شب را در نظر گرفت. دسته ای از این آیات به بیان عظمت و شرافت فوق العاده این شب می پرد.۱برای ازند و دسته دیگر بیانگر اثرات این شب هستند.
از دیدگاه قرآن کریم عظمت و شرافت این شب تا به حدی است که خداوند به رسول و فرستاده خود می گوید "و تو چه می دانی شب قدر چیست؟"۲ یقیناً رسول اکرم از عظمت و شرافت شب قدر آگاه می باشند، اما این خطاب خداوند به معنای این است که عظمت این شب تا به حدی است که بشر عادی توانایی درک آن را ندارد. در آیه ای دیگر خداوند این شب را از (حدود) سی هزار شب که شب قدری در آنها وجود ندارد، برتر دانسته است۳. به وضوح این مقایسه و برتری شگفت انگیز، عظمت این شب را برای هر شخصی روشن می کند. در دسته دیگر از آیات قرآن کریم، خداوند خصوصیاتی را برای این شب بر می شمرد که موجب اثرات خاصی بر آن می شود. این شب شبی «مبارک» خوانده شده است۴. «مبارک» به معنای پر خیر و برکت است و به کار بردن این تعبیر در خصوص شب قدر به این مفهوم است که این شب بلند مرتبه گنجایش و ظرفیت خیر کثیری را دارد و دارای آن چنان ظرفیت بالایی است که گنجایش نزول قرآن کریم را داراست۵،۶. از اثرات دیگر این شب می توان به عدم صدور عذاب و در امان بودن بندگان ازعقوبتهای الهی در این شب اشاره کرد. چرا که خداوند صراحتاً سرتاسر این شب، از لحظه آغاز تا سپیده دم آن را سرشار از "سلامت" بر می شمرد۷.
هر انسان با دقت در عظمت و شرافت این شب و تأمل در اثرات و وقایعی که در آن اتفاق می افتد، به طور طبیعی در جستجوی شناخت بیشتر و آگاهی از جوانب مختلف شب قدر خواهد بود. ما نیز در این مجال کوتاه، بر آنیم تا هر چه بیشتر در حد توان ابعاد مختلف این شب را جستجو کنیم. از این رو درادامه در خصوص معنای قدر، رویدادهایی که در این شب واقع می گردد، زمان وقوع چنین شبی و طریقه بهره گیری هر چه بیشتر از برکات آن بیشتر تأمل می‌کنیم.
●معنای قدر
اساساً قدر به معنای اندازه گیری است و ظاهراً منظور قرآن كریم از گذاردن نام قدر بر این شب پر عظمت، تقدیر و اندازه گیری امور در این شب می باشد. در این شب مرگ و زندگی، سعادت و شقاوت، رزق و روزی و ... ( حتی آمدن یا نیامدن باران) برای انسانها مقدر می گردد. آیه شریفه سوره دخان هم در توصیف شب قدر، این مطلب را تأیید می کند. خداوند متعال در این آیه می فرماید "در آن شب هر حادثه ای که باید واقع شود خصوصیاتش مشخص و محدود می شود".۸و۹
با دانستن عظمت فوق العاده و خیرات و برکات فراوان شب قدر ، این سؤال به ذهن خطور می کند که آیا امروزه نیز می توان از برکات چنین شبی بهره مند شد و شب قدر را درک نمود؟ بجاست که پاسخ خود را در آیات مختلف قرآن کریم که به بیان ویژگیها و اتفاقات شب قدر اختصاص دارد، جستجو کنیم. با دقت در این آیات در می یابیم هنگامی که قرآن کریم به وقایع شب قدر از جمله نزول ملائک و تقدیر امور در آن شب اشاره می نماید، از آنها به وسیله افعال مضارع که در زبان عربی بیانگر استمرار و تداوم است ، تعبیر می نماید. ( افعال " تنزل" به معنای " نازل می شود " و " یفرق" به معنای "مشخص می شود" هر دو افعالی مضارع و بیانگر استمرار و تداوم در طول زمان می باشند .)۱۰ پس بدین ترتیب مشخص می شود که شب قدر محدود به زمانی خاص در گذشته و یا یک شب معین در یک سال به خصوص نیست ، بلکه با گذر زمان به طور مستمر تکرار می شود و هم اکنون و در عصر حاضر نیز چنین شبی وجود دارد و وقایع گوناگون آن (نظیر نزول ملائک، تقدیر امور و . . . ) هم اکنون نیز به وقوع می پیوندد. اما با قدری تأمل بیشتر در آیات قرآن کریم جزئیات بیشتری را درباره چگونگی این استمرار و بازه های زمانی تکرار این شب در می یابیم . از ظاهر کلام قرآن این گونه استفاده می شود که شب قدر در ماه مبارک رمضان قرار دارد (این مطلب در قسمتهای بعد به طور مفصل تر مورد بررسی قرار خواهد گرفت ) . پس همانگونه که ماه مبارک رمضان در هر سال وجود دارد و تکرار می شود ، شب قدر نیز هر ساله تکرار می گردد. پس امروزه نیز با آگاهی و توجه شایسته، می توانیم هر ساله از برکات فراوان و مواهب گوناگون الهی در این شب ، به قدر همت خویش بهره مند شویم.
●در شب قدر چه روی می دهد ؟
همانگونه که در قسمتهای قبل گفته شد، با مراجعه به آیات قرآن کریم در می یابیم که نه تنها در این شب کلیه امور مربوط به سال آینده و تا فرارسیدن شب قدر بعد، از جانب خداوند تقدیر می گردد بلکه ملائک در این شب به اذن پروردگار، این فرامین الهی را نازل می نمایند۱۱.
به طور کلی قرآن کریم نزول ملائک را دو گونه ذکر می کند : یکی آنست که ملائک نازل می شوند تا امر و فرمانی از فرامین الهی را که به آنها محول می گردد، اجرا نمایند؛ نظیر نزول ملائک به منظور یاری مؤمنان۱۲، نزول فرشتگان به منظور قبض روح افراد۱۳، ویا نزول ملائک جهت اجرای عذاب الهی نظیر آنچه که در مورد قوم لوط به وقوع پیوست۱۴ و . . .نوع دیگر نزول فرشتگان الهی ، نزول آنان به منظور ابلاغ فرامین الهی و رساندن پیام خداوند است. به وضوح روشن است که هر پیامی یک دریافت کننده و مخاطبی دارد که آن پیام برای او فرستاده شده است، در نتیجه در این نوع از نزول فرشتگان، ملائک الهی باید بر مخلوقی از خلایق خداوند نازل شوند. نمونه ای از این نزول، نزول جبرائیل امین در طول ۲۳ سال بر رسول اکرم می باشد که پیامهای الهی را به طور پیوسته بر آن حضرت نازل می نمود.
حال باید ببینیم که نزول ملائک در شب قدر، جزء کدام یک از دو حالت فوق است. خداوند متعال هنگامی که در آیه ۴ سوره قدر بحث نزول ملائک را مطرح می نماید۱۵، می فرماید که ملائک در این شب به همراه کلیه فرامین الهی نازل می شوند. پس مشخص می گردد که این نزول که در بر گیرنده کلیه فرامین است، برای اطلاع رسانی و از نوع نزول ابلاغی (نزول نوع دوم) است. همانگونه که بیان گردید در این نوع از نزول ملائک، فرشتگان، حکم قاصدانی را دارند که از جانب خداوند پیامی را برای مخاطبی خاص فرود می آورند در نتیجه باید مخلوقی وجود داشته باشند که در شب قدر ملائک فرامین الهی و مقدرات امور را به او ابلاغ نمایند .
با توجه به نوع نزول ملائک و محتوای پیغامی که به همراه دارند، و در نظر گرفتن این نکته که نزول آنها کاری عبث و بیهوده نیست، می توان نتیجه گرفت که نزول ملائک بر هر مخلوقی نمی تواند باشد. بلکه باید بر شخصی باشد که توانایی درک مجموعه ای عظیم از اطلاعات را داشته باشد. به بیان دیگر نه تنها جمادات و نباتات و گیاهان قادر به فهم این پیام و شایسته این نزول نیستند، بلکه انسانهای معمولی هم ظرفیت این نزول را ندارند. چرا که موضوع این ابلاغ مقدرات امور و آن هم همه انسانهای کره زمین است. مقدرات هر یک از انسانها در یک سال حجم وسیعی از اطلاعات را شامل می شود که دریافت یک باره آن توسط هر انسان معمولی امکان پذیر نیست. چه رسد به سرنوشت و ومقدرات کلیه مخلوقات عالم. از سوی دیگر، ملائک در هنگام نزول فرامین اجرایی را نازل می کنند. برای این که ابلاغ این فرامین توسط ملائک امری عبث و بیهوده نباشد، نزول ملائک باید اثر و ثمره و نتیجه عملی همراه داشته باشد. به عبارت دیگر کسی که مورد نزول ملائک واقع می شود، باید توانایی اجرای این فرامین را هم داشته باشد. اما به وضوح می دانیم حداکثر توان افراد عادی در صورت دارا بودن ظرفیت نزول ملائک و فهم این پیام، اجرای امور درباره خود شخص یا چند نفر محدود است و هیچ وقت یک انسان عادی نمی تواند مجری همه فرامین الهی باشد.
حال که معلوم شد یک انسان عادی محل نزول ملائک واقع نمی شود، می توان انتظار داشت که افراد مخصوصی وجود داشته باشند که از نقایص و کمبودهای انسانهای عادی دور باشند و از جانب خداوند ظرفیت دریافت پیغامهایی با این عظمت و توانایی اجرای فرامین را کسب کرده باشند. در حقیقت خداوند این انسانهای فوق العاده را به مقام جانشینی خود بر روی زمین نایل کرده است. و این همان مقام و منزلتی است که قرآن کریم نیز صراحتاً در آیه ۳۰ سوره بقره عده ای را تحت همین عنوان معرفی می نماید و از آنان با عنوان خلیفهٔ الله تعبیر می کند۱۶. نماینده خدا بر زمین کسی است که وجودش نمایشگر خداوند است به اذن خداوند کار خدایی می کند. نظیر حضرت عیسی (علیه السلام) که به اذن پرودگار مرده را زنده می کرد۱۷؛ و شئون و آثار خاصی به اراده خداوند توسط او اجرا می شود و به عبارت دیگر خلیفهٔالله سبب اتصال بین آسمان و زمین است. بر این اساس ، مشخص است که خلیفهٔ الله بدان سبب که نماینده خداوند و در ارتباط با او است، لزوماً توانایی درک و دریافت پیامهای الهی را دارد و از سوی دیگر او به اذن و اراده خداوند مأمور به اجرای دستورات خاص الهی است، پس نزول ملائک به چنین شخصی یقیناً اثر عملی به دنبال خواهد داشت.
آنچه مسلم و مورد اتفاق مسلمانان است، این است که تنها کسی که در صدر اسلام محل نزول ملائک بوده و پیغامهای الهی را دریافت می کرده، وجود مقدس پیامبر اکرم حضرت محمد مصطفی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بودند و کسی جز ایشان نیز این منصب و مقام را دارا نبود۱۸. اما همانطور که در قسمت گذشته گفته شد، نزول ملائک در شب قدر و آوردن تقدیر امور، امری استمراری و کار هر ساله است. بنابراین به دوران حیات نبی اکرم محدود نمی شود و بر طبق آیات قرآن پس از آن حضرت نیز تداوم دارد. لذا پس از رسول خدا فرشتگان الهی باید بر کسی نازل گردند که ادامه دهنده راه رسول اکرم باشد و شئون و وظایف پیامبر خدا پس از ایشان به او منتقل شود و نه تنها به عنوان جانشین حقیقی آن بزرگوار بلکه به عنوان خلیفه و جانشین خداوند بر زمین، حلقه ارتباط عالم ملک با ملکوت باشد.
با مراجعه به تاریخ در می یابیم که بعد از پیامبر مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ، تاکنون جز افرادی محدود، کسی ادعایی مبنی بر این که ملائک در شب قدر بر او نازل می شوند، نکرده است. چرا که صحت ادعای مدعی در این زمینه با چند سؤال ساده در مورد اتفاقات آینده و جزئیات آن از سوی مردم هم عصر او معلوم می شده است. در این میان، تنها عده ای محدود را می توان یافت که مدعی این امر هستند. اینان در مقاطع مختلف زندگی خود قاطعانه از این ادعای خود دفاع کرده اند و پاسخگوی پرسش افراد در مورد اخبار و اتفاقات آینده بوه اند. ایشان در لحظه لحظه عمر خود، همانند پیامبر اکرم از چنان علم وسیعی برخوردار بوده اند که از وقایع جهان اطلاع داشته اند. با بررسی زندگانی ایشان شواهد بسیاری در تأیید این موضوع می توان یافت که ذکر آنها خود فرصت دیگری می طلبد. ناگفته معلوم است این افراد جز جانشینان واقعی پیامبر و حجتهای الهی – ائمه اطهار(علیهم السلام)- نیستند.
از آنچه گفته شد نتیجه می شود در هر عصری و از جمله در دوران حاضر باید حجت و نماینده ای از جانب خدا برروی زمین وجود داشته باشد، تا در شب قدر ، محل نزول ملائک برای ابلاغ مقدرات امور باشد. بر این اساس شیعیان قائلند که پس از رسول خدا ملائک بر ائمه اطهار که جانشینان به حق آن بزرگوار و خلفای الهی بر روی زمین بودند ، نازل می شدند و در عصر حاضر نیز هر ساله در شب قدر ، فرشتگان الهی بر وجود مقدس حجت حی زمان ، امام مهدی ( عج الله تعالی فرجه الشریف) نازل می شوند و مقدرات امور را از جانب خداوند بر آن حضرت فرود می آورند .
●شب قدر کدام یک از شبهای سال است؟
با در نظر گرفتن دو آیه از قرآن كریم و دقت در آنها و با استفاده از احادیث نبوی وكلام ائمه اطهار می توان دریافت كه یك چنین شبی در ماه مبارك رمضان قرار دارد.چرا كه خداوند در آیه ۱۸۵ سوره بقره می فرماید:" ماه رمضان كه قرآن در آن نازل شده است"۱۹ و در آیه آغازین سوره قدر نیز شب قدر را شبی میداند كه قرآن در آن نازل گشته است۲۰. پس به خوبی میتوان نتیجه گرفت كه شب قدر در ماه مبارك رمضان قرار دارد و قرآن در این شب و بالطبع در ماه رمضان نازل شده است. روایات رسیده از پیامبر اكرم واهل بیت نیز این مطلب را تأیید می نماید. نهایتاً آنچه ما میتوانیم از قرآن كریم در تعیین زمان این شب بفهمیم، محدود به وقوع یك چنین شبی در ماه مبارك رمضان است. اما روایات رسیده از معصومین در تفسیر قرآن وضعیت را روشن تر می كند. دراین روایات به شبهای نوزدهم، بیست و یكم و بیست و سوم ماه رمضان اشاره شده است و شب بیست و سوم از بقیه محتمل تر شمرده شده است.
●چه باید کرد؟
در قسمتهای پیشین اشاره شد که طبق آیه‌ای از قرآن کریم شب قدر از هزار ماه که در آن شب قدری وجود ندارد، برتر و بالاتر است۲۱. ائمه اطهار(علیهم السلام) در مقام تفسیر و تبیین آیات قرآن، دلیل این برتری حیران کننده را، برتری عبادت و انجام عمل صالح برای بندگان دراین شب دانسته اند۲۲. اگر کمی با خود بیاندیشیم خواهیم دید که در میان ۳۶۵ شب سال تنها شبی از شبهاست که این چنین مورد عنایت و توجه قرار گرفته و چنان اثراتی بر آن مترتب شده است. هر انسان هوشیاری و آگاهی با مواجهه با این موضوع و اندکی تأمل، تمام تلاش و همت خویش را به کار می بندد تا از این فرصت استثنایی که در ماه میهمانی خدا و در این شب پر خیر و برکت و به لطف پروردگار که برای او مهیا شده، حداکثر استفاده را ببرد. با رجوع به بیانات ائمه اطهار جزئیات بیشتری را در مورد اعمال و عباداتی که بیشترمورد توصیه قرارگرفته اند، می توان دریافت. از جمله این اعمال می توان به احیاء این شب و زنده نگه داشتن یاد خداوند در دل و سعی در اطاعت بیش از پیشِ او، طلب مغفرت و آمرزش گناهان برای کسانی که به گردن انسان حقی دارند و برای خود، دستگیری از محرومان و مظلومان و تفكر و تحصیل علم در باب مسایلی كه انسان را به خدا نزدیكتر می گرداند، اشاره کرد۲۳. بدین ترتیب است که هر انسان آگاه و بیدار دل درحدی که در توان و شایسته اوست، می تواند هر چه بیشتر خود را مشمول عنایت و توجه خداوند قرار دهد.

منبع : مجمع جهانی شیعه شناس