سه شنبه, ۲۸ فروردین, ۱۴۰۳ / 16 April, 2024
مجله ویستا
آزادی مطبوعات بعد از انقلاب، فرازها و فرودها
با انقلاب مشروطه و نهضت آزادیخواهی، مردم ایران خواستار اصلاحات عمیق سیاسی،فرهنگی و... شدند كه یكی از پیامدهای این نهضت، تبلور مطبوعات مردمی،كثرت‌گرا و طرفداران قانون بود. با پشت سر گذاشتن حكومت‌های وابسته به استعمار و امپریالیسم قاجار و پهلوی، به انقلاب سال ۱۳۵۷ می‌رسیم.در مدت این ۱۴۲ سال روزنامه‌نگاری كشور ما تابع روزنامه‌نگاری غرب بود و آن را تجربه كرد. این مقاله سعی دارد تا با تحلیل تاریخی آزادی مطبوعات در بعد از انقلاب اسلامی فرازها و فرودهای آن را در طول ۲۶ سال در معرض دید افكار عمومی قرار دهد.
۱. مطبوعات در دوره بهار آزادی
در بهار آزادی سال ۵۷ كه تمام اركان رژیم سلطنتی پهلوی از هم گسست،تیغ سانسور نیز برندگی خود را از دست داد و به دنبال آن شاهد حضور نشریات متعدد با مضامین مختلف سیاسی،اجتماعی و... بودیم كه اغلب آنها یا صاحب امتیاز و مدیرمسوول نداشتند و یا حتی بعضی از آنها تاریخ انتشار هم نداشتند و از روزانه گرفته تا هفته‌یی یكبار، دو هفته یكبار و چند ماه یكبار و سالی یكبار متغییر بود.
براساس یك گزارش مستند تنها در ۵ ماهه اول انقلاب تعداد ۶۷ عنوان روزنامه یومیه، هفتگی و ماهانه در تهران و شهرستان‌ها منتشر شد. با استقرار نظام اسلامی، تمام بنیان‌های وابستگی فرو ریخت و همگان، از جمله روزنامه‌نگاران،فرصت یافتند دوران جدیدی را تجربه كنند. گفتنی است كه بیش از ۱۲۰۰ نشریه كه از اولین ماه‌های پیروزی انقلاب تا پایان ۶ ماهه اول سال ۶۴ منتشر می‌شدند نزدیك به ۸۰۰ نشریه به علل گوناگون تعطیل یا توقیف شدند. یكبار در مرداد سال ۵۸ قریب به ۲۲ روزنامه و مجله توقیف شدند كه تعدادی از این نشریات مربوط به سازمان‌ها و احزاب سیاسی بودند. اسامی برخی نشریات به شرح زیر است: پیكار، كار، مردم، جوان، كارگر، بهلول، حاجی‌بابا، امید ایران، تهران مصور، یولداش، تهران، آزاد، آزادی،گزارش روز و...
توقیف یكباره مطبوعات در این سالها به دلیل التهاب‌ها، بحران‌ها و تنگناهای سیاسی كه انقلاب با آن روبرو بود،می‌توانست این جو ملتهب را آرام كند. البته این مساله از طرفی آزادی مطبوعات را كه انقلاب نوید آن را داده بود،مخدوش ساخت.
در زمینه سانسور مطبوعات در ابتدای انقلاب محسنیان‌راد می‌نویسد: ۱۴۲ سال مطبوعات زیر سلطه سانسور،فرزندانی خواهد داشت كه نخواهند آموخت در شرایط بدون سانسور چگونه عمل كنند و شاید همین امر باعث شده كه هر گاه شرایط آزادی مطبوعات شكل گرفته، مطبوعات فحاش متولد شده‌اند زیرا انتقاد بدون فحاشی و مستدل و آگاه كننده نیاز به تخصا،تجربه، آگاهی و توانایی‌های فكری مختلفی دارد كه برای روزنامه‌نگاران ما چنین فرصتی به صورت مستمر هرگز به وجود نیامده است.
به نظر می‌رسد عدم آشنایی با شیوه‌های معقول انتقاد و نقد سازنده، یكی از عواملی باشد كه باعث توقیف مطبوعات در اوایل انقلاب شد، در حالی كه این توقیف‌ها و پایمال كردن آزادی بیان در این دوره بیشتر ناشی از شرایط انقلاب و فضای حاكم بر آن زمان بود.
بعد از انقلاب سال ۵۷ مطبوعاتی كه در قبل از انقلاب توقیف شده بودند، دوباره منتشر شدند. سال ۵۸ اوج انتشار مجلات تجدید چاپ شده بود. در این سال ۲۰ روزنامه و نشریه كه قبلا منتشر می‌شدند دوباره قدم به عرصه مطبوعات گذاشتند این در حالی بود كه در سال ۵۷ تنها ۷ یا ۸ نشریه مجددا انتشار یافته بودند. اكثر این نشریات تا پایان سال ۵۹ و اواسط ۶۰ به تدریج توقیف یا تعطیل شدند.
انقلاب در حالی كه تنها ۴ روزنامه مطرح در كشور وجود داشت، به پیروزی رسید. كیهان و اطلاعات كه به ترتیب به مصباح‌زاده و مسعودی تعلق داشتند، بعد از انقلاب تحت نظارت رهبری درآمدند. رستاخیر منحل و آیندگان هم بعد از مدتی تعطیل شد كه بعدها روزنامه‌های صبح آزادگان و ابرار و بشیر و جهان اسلام در آنها به فعالیت پرداختند. سال ۵۸ الی ۶۰ عرصه فعالیت مطبوعات كشور شاهد حضور نشریات افراد مسوول در نظام مانند نشریه انقلاب اسلامی متعلق به بنی‌صدر و نشریه میزان و دیگر نشریات گروه‌های سیاسی موجود در جامعه بود.
از ویژگی‌های عام مطبوعات در این دوره می‌توان حذف عملی نظام امتیازدهی نشریات بود. این در حالی بود كه شورای نگهبان در سال ۵۸ درباره مطبوعات، قانونی را به تصویب رسانده بود كه عملا این قانون اجرا نمی‌شد و همانطور كه قبلا گفته شد نشریات متعددی بدون مجوز و امتیاز منتشر می‌شدند. در این دوره ما شاهد بودیم كه مطبوعات دولتی یا شبه دولتی چون كیهان و اطلاعات از تیراژ بالایی برخوردار بودند و به دلیل فضای خاص این دوره نقش بسیار فعالی را ایفا كردند و در زمانی كه ۴۸ درصد مردم بی‌سواد بودند و جمعیت كشور نصف جمعیت امروز بود و آموزش عالی نیز در سطح پایین قرار داشت روزنامه‌یی چون كیهان به تیراژ نیم میلیونی رسید. كه حتی به استناد بعضی مدارك، روزنامه كیهان در اوج انقلاب به تیراژ یك میلیونی نیز رسیده بود كه این مساله برآیند پیروزی انقلاب و فضای سیاسی حاكم بود.
در این دوره مطبوعات فاقد استانداردهای حرفه‌یی بودند و اندك مطبوعاتی كه قواعد حرفه‌یی تا حدودی در آنها رعایت می‌شد به جریان لاییك تعلق داشت. همچنین در این دوره رژیم حقوقی خاصی به اجرا گذارده نمی‌شد یعنی می‌توان گفت اساسا دادگستری وارد حوزه مطبوعات نمی‌شد و كار رسیدگی در شعب عادی صورت می‌پذیرفت.
شایان ذكر است كه در این دوره به دلیل اهمیت مطبوعات و فقدان ساختارهای حقوقی لازم از یكسو و شكل‌گیری انواع توطئه‌های شیطانی از سوی دیگر اجازه نمی‌داد به انتظار تدوین قانون و تشكیل قوه مقننه نشست. از این رو تنها شش ماه پس از پیروزی انقلاب در تاریخ بیستم مردادماه ۵۸، نخستین مقررات مطبوعاتی در نظام جدید به تصویب شورای انقلاب رسید. با نگاهی به این لایحه، تاثیر شرایط انقلاب و همچنین شتابزدگی در تدوین آن بخوبی مشهود است كه از جمله می‌توان به ممنوعیت مقامات رژیم پیشین از انتشار نشریه، تكمیل اعضای هیات نظارت بر مطبوعات، جرم شناختن سانسور و تعیین مجازات برای آن و به رسمیت شناختن انجمن‌های صنفی روزنامه‌نگاری و بالاخره توجه به هیات منصفه و نحوه انتخاب آن برای حضور در دادرسی‌های مطبوعاتی از ویژگی‌های آن مصوبه است. گرچه این لایحه برخی از اصول آزادی مطبوعات را در خود آورده است، اما به دلیل روشن نبودن جایگاه مطبوعات در جامعه و مبهم بودن چگونگی طرح مسائل اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و غیره از یكسو و نبودن شخصیت حقوقی مدافع خبرنگاران و روزنامه‌نگاران و نداشتن جایگاه مناسب روزنامه‌نگاری و نبود نظام مطبوعاتی در جامعه و بین مردم از دیگر سو باعث ایجاد دیدگاه‌های سلیقه‌یی در پاره‌یی موارد و برخوردهای تنگ‌نظرانه با مقوله مطبوعات و آزادی آنها گردید كه نهایتا به سانسور و توقیف منجر شد.
۲. مطبوعات در دوران ۸ سال دفاع مقدس
از پاییز ۵۹ تا تابستان ۶۷ در این دوره به دلیل شرایط ویژه جنگ عراق علیه ایران، روند محدودیت‌های مطبوعاتی،شدت بیشتری یافت. در مهرماه و سپس اسفندماه سال ۱۳۵۹ تعدادی نشریات سازمان‌های سیاسی و چند روزنامه تعطیل شدند. به دنبال آن،وزارت ارشاد در فروردین ۱۳۶۰،براساس اطلاعیه‌یی مدیران مطبوعات را به تجدید اجازه انتشار آنها ملزم كرد. در ۱۶ خرداد ۶۰ نیز به توصیه شورای میانجیگری مطبوعات و حكم دادستانی انقلاب ۶ روزنامه و نشریه هفتگی وابسته به گروه‌های مخالف تعطیل شدند و بر همین اساس در اواخر بهار ۱۳۶۰، تعداد نشریات به ۶۲ عنوان كاهش پیدا كرد. از آن پس در تهران چهار روزنامه روزانه فارسی شامل دو روزنامه عصرأ اطلاعات و كیهان و دو روزنامه صبح‌أ جمهوری اسلامی و صبح آزادگان به انتشار خود ادامه دادند. در این زمان در كنار روزنامه‌های روزانه،فقط ۸ نشریه هفتگی شامل سروش، جوانان امروز، اطلاعات هفتگی و راه زینب و زن روز و همچنین امت،اتحاد و اتحاد مردم منتشر می‌شدند كه سه نشریه اخیر هم چند ماه بعد تعطیل گردیدند. از آن پس شاهد كاهش تیراژ روزنامه بودیم بطوری كه تیراژ روزنامه‌های اطلاعات و كیهان، كه پس از پیروزی انقلاب هر كدام مدتی بیش
از یك میلیون نسخه، به چاپ می‌رساندند، به یك پنجم و حتی كمتر از آن تقلیل پیدا كرد.البته باید یادآوری كرد كه تشدید محدودیت‌های مطبوعاتی در این دوره بیشتر تحت تاثیر رقابت‌ها و مخاصمات سیاسی گروه‌های خواستار قدرت و مخصوصا برخوردهای خشونت‌آمیز و ترور دسته‌جمعی رهبران سیاسی و مذهبی در تابستان ۱۳۶۰ صورت گرفت و جنگ عراق علیه ایران بر ادامه آن تاثیر گذاشت.
●مطبوعات در دوره بازسازی اقتصادی (سازندگی)
پس از پایان جنگ عراق و ایران در تابستان ۱۳۶۷ فضای سیاسی و فرهنگی نسبتا مناسبی برای پیشرفت مطبوعات فراهم شد. با تجدید نظر در قانون اساسی و نزدیك شدن نظام حكومتی جمهوری اسلامی به نظام‌های ایالتی،تاسیس معاونت مطبوعاتی و تبلیغاتی وزارت ارشاد و مواردی از این دست بستر مناسبی برای فعالیت نشریات به وجود آمد و از این به بعد شاهد رشد تعداد نشریات هستیم بطوری كه در فاصله سال‌های ۷۱ لغایت ۷۳ تعداد نشریات كشور به ۵۵۰ عنوان رسید. در این میان این خط‌مشی‌ها، مخصوصا به كاهش سختگیری‌های شدید قبلی نسبت به صدور اجازه‌نامه انتشار و همچنین اختصاص كمك مالی ویژه به مطبوعات، از طریق توزیع كاغذ ارزانقیمت بین روزنامه‌ها و مجله‌ها و همچنین ایجاد تسهیلات برای تجهیزات فنی چاپ مورد نیاز موسسات مطبوعاتی توجه زیادی معطوف گردید. از جمله این موسسات می‌توان ایجاد مركز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، ایجاد نخستین مجله ارتباطی تخصصی به نام رسانه را نام برد.
همانطور كه در بالا ذكر شد نشریات دوره‌یی ایران، كه در سال‌های ۶۷۱۳۶۰ از حدود نزدیك به ۳۰۰ نشریه به كمتر از ۱۰۰ كاهش یافته بود،در سال‌های ۷۳۱۳۷۱ به تعداد بی‌سابقه ۵۵۰ عنوان افزایش یافت.
●دوره بعد از خرداد ۷۶
در دوره جدید پیشرفت و گسترش مطبوعات ایران كه از زمان پس از انتخابات هفتمین دوره ریاست جمهوری اسلامی در دوم خرداد ۱۳۷۶ و آغاز زمامداری خاتمی شروع شده است، توجه بیشتری به فضای عمومی مطلوب آزادی،استقلال و كثرت‌گرایی مطبوعات صورت می‌گیرد. از مهم‌ترین تحولاتی كه در نخستین ماه‌های حكومت رییس جمهوری جدید صورت گرفت می‌توان به این عناوین اشاره كرد:
الف) تشكیل نخستین انجمن حرفه‌یی روزنامه‌نگاران در دوره پس از انقلاب اسلامی در مهرماه ۷۶.
ب)تجدید تركیب اعضای هیات منصفه محاكمات مطبوعاتی كه باعث شد برخلاف چند سال اخیر در این هیات استقلال نظر بیشتری نسبت به پرونده‌های مطرح شده پدید آید، نیز اهمیت خاصی داشت.
ج) افزایش سریع نشریات دوره‌یی و مخصوصا روزنامه‌های روزانه در پاییز و زمستان ۷۶ هم چشمگیر بود بطوری كه تعداد روزنامه‌های روزانه تهران به بیش از ۳۰ نشریه رسید.
در اوایل بهار ۱۳۷۷، براساس اظهارات معاون مطبوعاتی وزارت ارشاد، تعداد كل روزنامه‌ها و مجله‌های در حال انتشار كشور از ۸۵۰ نشریه تجاوز كرده بود و تیراژ كل روزنامه‌های روزانه نیز برای اولین بار در دوره پس از «بهار آزادی»و نخستین ماه‌های بعد از پیروزی انقلاب از دو میلیون نسخه فراتر رفت.
●مروری بر روزنامه‌های تاسیس شده بعد از انقلاب تا قبل از دوم خرداد
در سال ۱۳۶۰ كیهان تحت سرپرستی سیدمحمد خاتمی قرار می‌گیرد و اطلاعات را سیدمحمود دعایی اداره می‌كند. ماشاءالله شمس‌الواعظین و جمعی دیگر به عنوان اعضای شورای سردبیری كیهان انتخاب و مشغول به كار می‌شوند كه به روایت فعالین قدیم كیهان بزرگترین تصفیه روزنامه‌نگاران قدیمی در این روزنامه از زمان مدیریت شمس و یارانش اتفاق می‌افتد. در این مدت آزادی بیان و مطبوعات در سطح مطلوبی قرار داشت،یعنی با آمدن خاتمی و دعایی این دو روزنامه متحول شدند. كیهان بعد از مدتی شاهد ورود روحانی جوانی به نام نصیری شد كه در نهایت به سردبیری رسید. از این زمان كیهان در نوشتار و رفتارش طرحی نو را برگزید كه بعدها در زمان مدیریت حسین شریعتمداری نیز ادامه یافت.
در اسفند ماه سال ۶۴ آخرین قانون مطبوعات به تصویب مجلس شورای اسلامی می‌رسد،این قانون با وجود نكات مثبت و قابل توجه، دارای نقایا و آشفتگی‌هایی است كه بازنگری در آن را اجتناب ناپذیر می‌سازد. با توجه به اینكه در این قانون، تعریف و رسالت و حقوق و حدود و شرایط دریافت مجوز و جرایم پیش‌بینی شده بود عملا نتوانست الگوی كامل آزادی مطبوعات را پیاده كند و به اهداف و آرمانهای انقلاب در مورد آزادی اطلاعات و رفع پدیده سانسور وسایل ارتباط جمعی نزدیك شود و در این مسیر مشكلاتی را برای جامعه مطبوعاتی فراهم آورد.
بعد از كیهان و اطلاعات، روزنامه ابرار پا به عرصه وجود نهاد. این روزنامه ابتدا به صاحب امتیازی غفور گرشاسبی تعلق داشت كه بعدها به سید محمد صفی زاده فروخته شد. گرشاسبی بعدها امتیاز روزنامه عصر آزادگان را گرفت كه چند سال پیش توسط دادگستری تعطیل شد.
در همین سالها روزنامه دیگری به جامعه مطبوعات پیوست به نام رسالت. این روزنامه متعلق به بنیاد رسالت است كه از جمع شدن چند نهاد انقلابی مذهبی تشكیل شده است.
با مطالعه سوابق روزنامه‌های فوق می‌بینیم كه هر كدام با وجود آنكه در ابتدا اهداف خود را ترویج اندیشه‌های گوناگون، تجلی‌گاه نظرات مردم و فراهم آوردن بازار آزاد عقاید، اعلام كردند ولی به واقع در جهت تثبیت و استقرار وضع موجود حركت كردند و هیچ تحولی را در عرصه مطبوعات از آنها شاهد نبودیم.
با انتشار روزنامه سلام در سال ۱۳۷۰ توسط سید محمد خویینی‌ها، دادستان كل انقلاب، كه به عنوان شاخا روزنامه های طیف چپ شناخته می‌شد و مروج اندیشه‌های مجمع روحانیون مبارز بود، زمزمه‌های آزادی مطبوعات و مطبوعات مستقل و كثرت گرا در ایران شنیده شد.
سلام را می‌توان از جمله روزنامه‌هایی به شمار آورد كه تا حدودی به استانداردهای حرفه‌یی روزنامه نگاری نزدیك بود . این روزنامه با محكومیت سید محمد خویینی‌ها در دادگاه انقلاب در تیرماه سال ۷۸ تعطیل شد. بعد از انتشار سلام، همشهری به عنوان نخستین روزنامه تمام رنگی ایران وارد عرصه شد.پشتوانه مالی خوب و گرایش اجتماعی و نو این روزنامه به موضوعات روز،ظرف چند سال همشهری را به پر تیراژترین روزنامه های‌كشور بدل ساخت. ایران دومین روزنامه تمام رنگی هم از سال ۷۳ با تدبیر وردی نژاد مدیر عامل وقت ایرنا و حمایت كامل دولت پای به عرصه خبر رسانی گذاشت و پس از چند سال به دومین روزنامه پر تیراژ بدل شد و چند سال بعد آفرینش منتشر شد.
منصور ساعی
همچنین مشاهده کنید
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
خرید میز و صندلی اداری
خرید بلیط هواپیما
گیت کنترل تردد
ایران اسرائیل حمله ایران به اسرائیل ایران و اسرائیل وعده صادق جنگ ایران و اسرائیل حمله موشکی ایران به اسرائیل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی جنگ موشک سپاه پاسداران حمله موشکی
هواشناسی سلامت سازمان هواشناسی تهران تعطیلی مدارس وزارت بهداشت پلیس حجاب دستگیری شهرداری تهران فضای مجازی قتل
قیمت خودرو قیمت دلار قیمت طلا خودرو مالیات بازار خودرو بورس دلار قیمت سکه بانک مرکزی قیمت ایران خودرو
تلویزیون شهید علیرضا بیرانوند سینمای ایران سریال هنرمندان موسیقی تئاتر سینما
رژیم صهیونیستی عملیات وعده صادق آمریکا فلسطین غزه جنگ غزه اسراییل روسیه حمله ایران به اسراییل دمشق جو بایدن حماس
فوتبال پرسپولیس استقلال کشتی فرنگی تراکتور پاکو خمس جواد نکونام بازی لیگ برتر کشتی باشگاه پرسپولیس باشگاه استقلال
هوش مصنوعی اپل ایلان ماسک سرعت اینترنت گوگل ناسا ماهواره
دیابت چاقی رژیم غذایی بارداری سلامت روان قهوه کلسترول زوال عقل فصل بهار کمبود دارو