درباره محمدجلیل رسولی

▪جلیل رسولی، خطاط، متولد ۱۳۲۶ همدان
▪بهره مند از محضر حسن میرخانی
▪برپایی نمایشگاه های متعدد از جمله:
گالری سیحون، ،۱۳۵۲ نمایشگاه انفرادی.
گالری سیحون، ،۱۳۵۳ نمایشگاه انفرادی.
لندن، ،۱۳۵۵ نمایشگاه گروهی.
تهران، ،۱۳۵۶ نمایشگاه انفرادی.
نگارخانه شیخ، ،۱۳۵۷ نمایشگاه انفرادی.
فرهنگسرای نیاوران، ،۱۳۵۸ نمایشگاه انفرادی.
موزه نگارستان، ،۱۳۵۸ نمایشگاه انفرادی.
انجمن فرهنگی فرانسه در تهران، ،۱۳۵۹ نمایشگاه انفرادی.
موزه هنرهای معاصر، ،۱۳۶۰ نمایشگاه انفرادی.
پاكستان، ،۱۳۶۰ نمایشگاه انفرادی.
برپایی نمایشگاه های متعددی در كشورهای ایتالیا، انگلستان، قطر، كویت، لبنان، سوریه، تركیه، ژاپن و چین از ۱۳۶۲
نگارش كتیبه مدور۷۰ متری به خط نستعلیق، برای نمای بیرونی گنبد مطهر حضرت معصومه (س)،
كتابت ترجمه فارسی نهج البلاغه و...
▪برخی از آثار او عبارتند از: جان جانان، یادگار عشق، چهار فصل، مرقع برگ سبز و...
مرور آثار جلیل رسولی تمامی مسائل و فراز و نشیب های دوران ۵۰ ساله اخیر را نشان می دهد و این بدان معناست كه یك هنرمند در جایگاه ممتازی قرار دارد و وجود او نماینده هنر خاص دورانش است. پر كاری یك هنرمند هم به طور دقیق در این شرایط مفهوم پیدا می كند، زیرا توانسته آیینه دوران خودش باشد.
استاد جلیل رسولی، نهایت تلاش خود را صرف كرده كه در خلق آثار خود از هر چیزی استفاده كند تا معنای خودش را كامل كند و به این وسیله قدمی بیشتر به سوی تعالی بردارد.
هنر خوشنویسی در ایران گرچه با تشكیلات منسجم و مدون انجمن خوشنویسان در ایران از نظر آموزش، موقعیت ممتاز و متمایزی نسبت به سایر هنرهای سنتی دارد،اما همانند سایر هنرهای سنتی عرصه مختصری برای پرورش استادان اثرگذار داشته است. به همین سبب است كه در طول تاریخ پرفراز و نشیب این هنر ملی،نام های مختصری از استادان اثرگذار باقی مانده است. قبل از اسلام خطوط مختلفی از جمله میخی و پهلوی و اوستایی در ایران متداول بوده است. با ظهور دین اسلام نیاكان ما الفبا وخطوط اسلامی را پذیرا شدند. خط متداول آن زمان كه نزدیك به دو قرن قبل از اسلام شكل گرفته بود، خط كوفی و نسخ قدیم بودكه از دو خط قبطی و سریانی كسب شده بود. در اوایل قرن چهارم سال ۳۱۰ هجری قمری، ابن مقله بیضاوی شیرازی، خطوطی را به وجود آورد كه به خطوط اصول معروف شد كه عبارتند از: محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع. كه وجه تمایز آنها اختلاف در شكل حروف و كلمات و نسبت سطح و دور در هر كدام است. در قرن هشتم میرعلی تبریزی از تركیب و ادغام دو خط نسخ و تعلیق خطی به نام نستعلیق به وجود آورد كه بسیار مورد اقبال واقع شد و تحول عظیمی در هنر خوشنویسی را فراهم كرد. پس از میرعلی تبریزی، پسرش میرعبدالله و بعد از او میرزا جعفر تبریزی در تكامل خط نستعلیق كوشش ها كردند تا نوبت به سلطان علی مشهدی رسید. بعد از سلطان علی مشهدی، استادانی در تكامل خط مذكور زحمات فراوانی كشیدند، همانند میرعلی هروی و سپس بعد از حدود یك قرن، خوشنویس نامی و آشنای همه، میرعمادالحسنی ( ۱۰۲۴ هجری قمری) معاصر شاه عباس صفوی پا به عرصه وجود گذاشت. او با نبوغ خود تغییرات و سبكی در خط نستعلیق به وجود آورد كه هنوز هم پس از گذشت قریب به ۴۰۰ سال، مورد استفاده و الهام بخش خوشنویسان است. بازخوانی تاریخ هنر خوشنویسی در ایران بر خلاف تصور رایج در ایستایی این هنر،نشان فراوان در پویایی و تغییرات مبتنی بر زمان دارد. در عصر حاضر نیز جلیل رسولی در كنار چند تن دیگر از استادان این هنر تاریخی، اقتضای زمان را در خلق آثار خویش رعایت می كنند و شاید به همین سبب باشد كه نامشان، بیشتر از بسیاری از هنرمندان این دوران تكرار شده است. اما جلیل رسولی كیست؟ «من در سال ۱۳۲۶ ه. ش در همدان متولد شدم. از همان كودكی به خوشنویسی علاقه داشتم. برای همین وقتی به تهران مهاجرت كردیم به صورت نیمه حرفه ای به این كار پرداختم و تاكنون نزدیك به ۴۳ سال است كه خوشنویسی می كنم. تا به حال حدود ۳۲ نمایشگاه انفرادی در تهران داشته ام، در كشورهایی همچون انگلیس، ایتالیا، آلمان، چین، ژاپن و... هم نمایشگاه هایی برپاكرده ام. هم كار كلاسیك انجام می دهم و هم كارِ مدرنِ نقاشی ـ خط. استادم در زمینه خوشنویسی، سید حسن میرخانی بودند كه در سال ۱۳۶۷مدرك استادی را به این جانب ارائه دادند. در زمینه نقاشی ـ خط هم استادی نداشتم و خودم در این زمینه كار كردم و تجربه اندوختم. به دلیل این كه از همان كودكی عاشق رنگ بودم و آثار نقاشی را به دقت بررسی می كردم و همیشه بر این اعتقاد بوده ام كه تمام هنرها به هم پیوسته هستند و یك هنرمند زمانی پیشرفت خواهد كرد كه به تمام هنرها توجه داشته باشد؛ زیرا تك بعدی نگاه كردن، فكر و ذهن انسان را محدود می كند. از طرف دیگر به نظر من اصل هنر، نوآوری است و با نوآوری است كه هنر یك هنرمند جاودانه می شود.» اما جلیل رسولی گرچه خود را در چند سطر مختصر معرفی می كند،اما حضور و اثر گذاری اش در عرصه هنر خوشنویسی، بیش از این هاست و خالق اثرهای فراوانی در هنر خوشنویسی است. او در زمینه خوشنویسی از سرآمدان نقاشی ـ خط نیز محسوب می شود. نقاشی ـ خط یكی از شاخه های هنر ایرانی است كه سابقه چندان طولانی ندارد و نگاهی نو به عنصر خط درآثار نقاشی ـ خط داشته است.
در این شیوه، هنرمند از انواع خطوط ایرانی مانند نستعلیق و شكسته نستعلیق، ثلث، نسخ و... استفاده می كند و حتی در این شیوه بسیاری از هنرمندان، از فرم های جدید و مدرن و ابتكاری در نقاشی ـ خط خود استفاده می كنند و با استفاده از رنگ ها و ساختارهای گوناگون و مواد مختلف به خلق اثر می پردازند: «حقیقت این است كه بزرگانی چون میرعماد، كلهر، درویش و... هنر خوشنویسی كلاسیك را به حد اعلا رسانده اند و در واقع حرف اول و آخر را در این هنر آنها زده اند و جا برای كسی نگذاشته اند كه بگوید من می توانم چنین تغییری در قالب خط یا اندازه حروف و... بدهم. البته، هنرمند خطاط می تواند صاحب سبك باشد و تقلید نكند. برای نمونه سوره حمد را به طریق دیگری غیر از آنچه كلهر نوشته، بنویسد. به هر حال این كار هم سخت است، چون ارزش و بهایی كه خوشنویسی در زمان گذشته داشت، اكنون ندارد و آن توجه ها و علاقه هایی كه پیش از این وجود داشت، كمتر هست. علت این كه من به نقاشی ـ خط روی آوردم، یكی به همین دلیل بود كه حرف های نهایی را در خط كلاسیك، بزرگان ما زده اند. از طرف دیگر هنر خوشنویسی با توجه به این نكته ها، به بن بست نرسیده؛ چون خودم به عنوان یك خطاط به بن بست نرسیده ام و این راه را بسیار وسیع و باز می بینم، فقط باید زحمت كشید و در این راه وقت صرف كرد.
«محمد جلیل رسولی در محضر استاد خوشنویسان سیدحسن میرخانی به درجه استادی رسید و از سال ۱۳۵۲ كه نخستین نمایشگاه آثارش در گالری سیحون برپا شد، تا امروز، حدود ۲۰ نمایشگاه در كشورهایی چون چین، ژاپن، قطر، امارات، ایتالیا، آلمان و كانادا برگزار كرده است. «تاكنون سه كتاب از آثارم به چاپ رسیده است به نام های: جان جانان، چهار فصل و یادگار عشق، همچنین دو مُرّقع به نام های برگ سبز و یادگار. از دیگر كارهایی كه انجام داده ام كتابت دیوان اشعار امام به خط نستعلیق است كه حدود پنجاه دفعه چاپ شد. همچنین كتابت ترجمه نهج البلاغه دكتر جعفرشهیدی كه البته ناتمام است، كتابت داستان فرود از شاهنامه فردوسی، گلشن راز شیخ محمود شبستری و كارهای متفرقه دیگر مانند پوسترهایی كه در زمان جنگ و با موضوع دفاع مقدس بوده و... من تمام موفقیتم را اول از همه مدیون خدا و لطف او و بعد زحمات و همكاری های بی شائبه همسرم می دانم».
رسولی پس از گذشت ۱۰ سال از انتشار آخرین آثار خوش نویسی، مجموعه تازه آثارش - خوش نویسی و نقاشی خط - را با عنوان «باغ ملكوت»، آماده انتشار كرد. باغ گفتار، باغ یادگار، باغ ماندگار، باغ رضوان و... برخی از عنوان های هفت بخش گنجانده شده در این كتاب است. این مجموعه كه آثار ارائه شده در سه نمایشگاه ارسباران، نیاوران و صبا را نیز شامل می شود، حاصل حدود یك سال تلاش شخصی این هنرمند معاصر در زمینه انجام كلیه مراحل تهیه و تنظیم متن، صفحه بندی، لی ات، لیتوگرافی، چاپ و پخش است. این كتاب كه به عنوان مرجعی از تازه ترین آثار خوش نویسی و نقاشی ـ خط این هنرمند معاصر به شمار می رود، محمدجلیل رسولی چهره ماندگار هنر در همایش چهره های ماندگار صداو سیما نیز بوده است. نگارش كتیبه مدور۷۰ متری به خط نستعلیق برای نمای بیرونی گنبد مطهر حضرت معصومه(س)، كتابت ترجمه فارسی نهج البلاغه و دیوان امام خمینی (ره) نیز از دیگر كارهای او به شمار می روند. جلیل رسولی دیدگاه های جالبی درباره هنر خوشنویسی دارد: «من شخصاً خط و موسیقی را با هم خیلی هماهنگ می بینم. به نظر من در خط ریتم خاصی مانند موسیقی وجود دارد و همین ریتم است كه اگر رعایت نشود، خط به دل نمی نشیند. موسیقی ای كه در خط است هم دیداری است و هم شنیداری.
خط هنری نیست كه بتوان با آن به این طریق برخورد كرد. خط، هنر نمایانی است. اگر چه در بعضی جاها این كار امكان پذیر است. خود من بارها سعی كرده ام چنین كاری انجام بدهم. البته این كار در نقاشی خط بیشتر اتفاق می افتد. در خط چنین كاری بسیار سخت است اما غیر ممكن نیست.پژوهش در خوشنویسی این است كه خطاط باید بسیار تجربه كسب كند، سبك های اساتید مختلف را ببینید حتی مانند آنها كتابت كند. در نقاشی خط هم هنرمند باید رنگ ها را، نوع تركیب آنها و... را بشناسد و در مورد سبك های مختلف نقاشی مطالعه كند. تمام آثار، كاشی كاری های مساجد و كتیبه ها را كه همه هنر مطلق هستند، ببیند و مورد بررسی قرار دهد. تمام تكنیك ها را تجربه كند، همچنین بداند از نظر تركیب كلمات برای چه متنی چه رنگی باید انتخاب كند چون تمام اینها در نقاشی ـ خط مفهوم پیدا می كنند». رسولی ماندگاری هنر را توأم با خلق آثار تازه و نو می داند: «هنر با نوآوری ماندگار می شود. همان طور كه از قدمای ما تنها آن كسانی ماندگار شده اند كه صاحب سبك و نوآوری بودند. آن كسانی كه فقط تقلید كردند، به تدریج از یادها رفته اند. از سوی دیگر، خط باید با مخاطب خود ارتباط برقرار كند. نوآوری خارج از قاعده به این اصل صدمه می زند». محمدجلیل رسولی درباره پیوند شعر و خط ایران معتقد است: «خط ما از آغاز همیشه همراه با ادبیات بوده است.
به این صورت كه هر خطاطی برای نوشتن همیشه، بیت شعری، آیه ای، حدیثی یا كلام شیوایی را انتخاب می كرده و این نوع انتخاب، به طریقی جهان بینی خطاط را ارائه می دهد. اگرچه ارائه جهان بینی در خط با قدری محدودیت مواجه است. خط، هنری منطقه ای است و در همین حدود می توان جهان بینی را نشان داد. البته این كار در نقاشی ـ خط راحت تر است. برای نمونه خودم با بهره گیری از معماری ایران و تركیب آن با خط تا حدی توانسته ام جنبه هایی از معماری ایران را نشان بدهم». او از اصالت و كهنگی خوشنویسی دفاع می كند و می گوید: «هر چیز كهنه ای بد نیست و فناپذیر هم نخواهد بود. بعضی چیزهای كهنه همیشه جذابیت دارند. از سوی دیگر خط اصول و قواعدی دارد كه نتیجه زحمات قدمای ماست و باید حفظ شود و گرنه خوشنویسی اصالت خود را از دست می دهد. ولی می توان با حفظ اصول، نو آوری هایی هم داشت كه همین نوآوری ها سبب بقای آن می شود.
از طرف دیگر نوآوری باید از روی دانش باشد نه از سر ناآگاهی. یك خوشنویس باید با علم به اصول و قواعد و برپایه آنها دست به ابتكار بزند. آن وقت است كه اثر ماندگار می شود». رسولی درباره تكنیك نقاشی ـ خط می گوید: «در نقاشی ـ خط مرزهایی هست، اما تنها هنرمند می تواند آنها را تجزیه و آنالیز كند؛ برای نمونه قواعد گرافیك، گزیده گویی در هنر معرفی شده است. باید به مسیر خطوط توجه كرد و به یك تركیب گرافیكال رسید و شاید گرافیك حضور كمی داشته باشد، اما همان گزیده، محتوای غیرقابل توصیفی خلق می كند. اصولاً خوشنویسی ما از حالات گرافیكی منحصر به فرد و فوق العاده ای برخوردار است. این جزو نخستین حرف های من است. كسی كه «خط ـ نقاشی» كار می كند؛ روان شناسی، آناتومی خط، طراحی، گرافیك، نقاشی، رنگ و... باید بداند و بتواند». با این حال رسولی اگر بخواهد میان خط ـ نقاشی و خط یكی را انتخاب كند، به خوشنویسی فكر می كند: «من هنوز یك خطاطم و با علاقه كار می كنم. من یك خطاطم، پیش از آن كه نقاش یا گرافیست یا هر چیز دیگری باشم. خط هنر پایدار و ریشه داری است و من به محتوای كلماتم اعتماد كامل دارم. با هنر باید تأثیر گذاشت. من مدافع تأثیر ملكوتی هستم. رابطه صمیمانه و عاشقانه ای با خط و خوشنویسی دارم.
البته این مهم به سادگی اتفاق نیفتاد. خط و خوشنویسی سال ها مرا به دنبال خود و به هر كجا كه دلش می خواست كشید. بارها با آهنگی در گوشش زمزمه های عاشقانه خوانده بودم. اما با من یار نمی شد، حتی چند بار تهدیدش كردم كه اگر با من در یك خط نشود، چنین خواهم كرد و چنان! البته از هنگام تولد گوشه چشمی نشان داده بود و مرا عاشق و شیدای خود كرده بود. » محمدجلیل رسولی درباره خط خوش ایرانیان قدیم می گوید: «شروع به خط با كتابت دیوان ها، مكتوبات رسولان و امرا بوده است. قطعه نویسی، سنگ نبشته ها، خطاطی روی ظروف و آنچه در زندگی مردم می تواند خواستار مفهوم باشد.
در گذشته، خط حتی می توانست علامت ویژه شخص یا امیری باشد. خط خوش یكی از عوامل موفقیت استان ها و جوامع به شمار می آمد، هنری عمومی كه هر خانواده ای از آن بهره مند بود؛ اما متأسفانه در ۵۰ سال گذشته، روزبه روز، شاهدیم كه خط و هنرهای صناعی اندك اندك از موقعیت زندگی روزمره مردم فاصله می گیرد.
روزبه روز حریم بندی و از ذات عمومی خود دور می شود؛ اما اگر در تاریخ این هنر دقت كنیم، به ابرمردانی همچون میرعماد و میرعلی تبریزی و عبدالمجید طالقانی، میرزا غلامرضا اصفهانی برمی خوریم، كه هر كدام مبدع و مبتكر شیوه ای منحصر به فردند.
همه پایه گذار و همه صاحب سبك. در زمانه حاضر، اوضاع برعكس شده است. دیگر كسی پایه گذار نیست و صاحب سبك جدیدی به شمار نمی آید. ابزارآلات مدرن، ماشین چاپ و غیره می توانند جریان هنرهای سنتی را بطئی كنند. فناوری و تبعات آن، ابزار خیانت به هنرهایی است كه نمی توانند با برنامه هایش كنار بیایند.
فناوری به قول «هایدگر» ذ اتاً خائن است، اما هنرمند عاشق و نسل علاقه مندان سنت ها نیز هنوز ازبین نرفته اند . اینان اگر بخواهند فناوری نمی تواند این شعله ها را خاموش كند.
این هنرمندان تا پای جان از این هنر دفاع می كنند، اما متأسفانه همگانی شدن این هنر به تأخیر خواهد افتاد.
باید باور كنیم اكنون یك اثر خوشنویسی می تواند مانند یك تابلوی نقاشی مطرح باشد و می تواند فراتر از نقاشی حركت كند، اگر درست اجرا شده باشد.
پی نوشت:
در نگارش این مطلب از گفت و گوی سایت تبیان و گفت وگوی سیدمحمد حسینی و مینا موسوی با جلیل رسولی در روزنامه جام جم نیز استفاده شده است.

منبع : روزنامه ایران