بررسی خشکسالی به منظورمدیریت منابع درمناطق بیابانی

تنوع از ویزگیهای ذاتی اقلیم ایران می باشد .در حالیکه مناطق شمالی کشور در جنوب دریای خزر سالیانه حدود ۲۰۰۰ میلیمتر بارندگی دارند مناطقی در قسمتهای مرکزی کشور هستند که مقدار بارش سالیانه آنها به ۵۰ میلیمتر هم نمی رسد. خشکسالی به کمبود رطوبت مستمر و غیر طبیعی گفته می شود.
واژه مستمر به استمرار حالت کمبود و واژه غیر طبیعی به انحراف شاخص مورد نظر در شرایط طبیعی از میانگین گفته می شود. (پالکر، ۱۹۹۳)
خشکسالی یکی از مزمن ترین و زیانبارترین بلایای طبیعی است . در دهه های اخیر در میان حوادث طبیعی که جمعیتهای انسانی را تحت تأثیر قرار داده اند ، تعداد و فراوانی این پدیده بیش از سایر حوادث بوده است. از سوی دیگر با توجه به درجه بندی حوادث طبیعی بر اساس برخی پارامترها از قبیل درجه شدت تداوم و مجموع فضای تحت پوشش ، طی سالهای گذشته خشکسالی رتبه اول را داشته است.
جلوگیری کامل از کمبود آب ممکن نیست ، لیکن با تحلیل سوابق تاریخی پدیده خشکسالی و با تکیه بر آمار و اطلاعات موجود می توان دوره بازگشتهای خشکسالی را برای مناطق مختلف برآورد کرد و با ایجاد طرحهای آمادگی برای پدیده خشکسالی می توان مشکلات ناشی از خشکسالی را تا حد زیادی کاهش داد. همچنین هزینه های انجام شده برای جبران خسارتهای خشکسالی ( مدیریت بحران ) به مراتب بیش از هزینه این نوع مطالعات در تعیین راهکارهای مقابله ، قبل از وقوع خشکسالی (مدیریت ریسک ) می باشد.
● روشهای مطالعه خشکسالی ها :
با توجه به زمینه فعالیت های محققان رشته های مختلف تعاریف ویژه ای از خشکسالی ارائه شده و در نهایت موجب طبقه بندی و تفکیک این پدیده شده است.
▪ خشکسالی ها عمدتا در چهار زمینه مورد بررسی و مطالعه قرار می گیرند:
۱) خشکسالی هواشناسی
۲)خشکسالی هیدرولوژیک
۳) خشکسالی کشاورزی
۴) خشکسالی اقتصادی – اجتماعی
این روشها مطالعه خشکسالی با توجه به شاخصهای مورد توجه ، مثل بارندگی ، جریانهای سطحی ، مخازن زیرزمینی ، رطوبت خاک ، و خسارتهای اقتصادی و... ابداع و ارائه گردیده اند. معمولا در هرمطالعه خشکسالی ها ویژگی عمده مورد بررسی قرار می گیرد که عبارتند از : شدت خشکسالی ، مدت یا دوره تداوم ، فراوانی و گستره خشکسالی ها .
یکی ازمهمترین و درعین حال ساده ترین مطالعات در این زمینه استفاده از داده های بارندگی برای مطالعه خشکسالی می باشد که بطور کلی تحت عنوان خشکسالی هواشناسی نامیده می شود.
برای مطالعات دراین زمینه شاخصهای مختلفی ارائه شده است . از جمله این شاخص ها می توان به شاخص درصد از بارش میانگین ( Presrnt of Normal) ، شاخص دهکها یا Deciles ، شاخص شدت خشکسالی ، شاخص بارش استاندارد ( standardized Precipitation Index = SPI ) و.... اشاره کرد . یکی ازمهمترین شاخصهای ارائه شده دراین زمینه شاخص بارش استاندارد می باشد . این شاخص در سال ۱۹۹۳ توسط مک کی و همکاران (Mckee et al. ) به منظور تعریف و پایش خشکسالی ها ارائه شد. این شاخص برای پایش خشکسالی ها از مقیاسهای زمانی متعددی استفاده می کند . مک کی و همکاران این شاخص را برای مقیاسهای زمانی ۳، ۶ ، ۱۲ ، ۲۴ ، ۴۸ ماهه محاسبه شدت خشکسالی یا ترسالی ، پس از تعیین احتمال تجمعی مقادیر بارش درتوزیع گاما ، این مقادیر به مقادیر تصادفی استاندارد و نرمال بامیانگین صفر و واریانس یک تبدیل می شوند.این عمل یک تبدیل با احتمال یکسان می باشد و مقادیر استخراجی ، مقادیر SPI می باشند.
ویژگی شاخص SPI اینست که مقیاسهای زمانی مورد بررسی توسط این شاخص به گونه ای می باشند که تأثیر خشکسالی ها را برمنابع آبی مختلف مورد بررسی قرار می دهند. رطوبت خاک کمبود بارش را در مقیاسهای زمانی کوتاه مد ت (۳ماهه ) منعکس می کند و درحالیکه کمبود بارش در درازمدت ( مقیاسهای زمانی ۶ ، ۱۲ ، ۲۴ ، ۴۸ ماهه ) بر آبهای زیرزمینی ، جریان رودخانه ا ی و منابع آب سطحی اثر می گذارد.
مدیریت منابع آبی درزمان مواجهه خشکسالی:
همانگونه که گفته شد مقادیر منفی SPI خشکسالی ها را نشان می دهد. مقدارعددی SPI ، شدت خشکسالی را بازگو می کند و هر قدر منفی تر باشد شدت خشکسالی بیشتر خواهد بود.
تداوم خشکسالی نیز توالی ماههای با بارش کمتر از میانگین یا مقادیر منفی SPI می باشد. نکته مهم در بررسی خشکسالی ، پهنه بندی شدتهای خشکسالی در هر منطقه می باشد.
به کمک شدتهای خشکسالی بدست آمده در هر ایستگاه و روشهای مختلف میان یابی در محیط GIP ، می توان برای هر ماه از سال نقشه شدت خشکسالی را در هر مقیاس زمانی ترسیم کرد.
نقشه های حاصله حساسیت نواحی مختلف را به خشکسالی متوسط نشان خواهند داد. در اینصورت برخی ازنواحی دارای خشکسالی و برخی نقاط دارای خشکسالی شدید خواهند بود. شناخت نواحی بحرانی از نظر خشکسالی در هر منطقه ای چه بیابانی و چه سایر نواحی از اهمیت بالایی برخوردار است. شناخت و ضعیت خشکسالی در هر منطقه برای هرماه از سال به ما کمک می کند که در زمان مواجه شدن با بحران خشکسالی ، هسته های مرکزی تأثیرآ ن را درمنطقه تعیین و قبل از حاد شدن مساله راهکارهای مناسب را جهت مقابله تعیین و قبل از حاد شدن مساله راهکارهای مناسب را جهت مقابله با آن (مدیریت ریسک ) اتخاذ کرد.
این مسأله خصوصا درنواحی بیابانی اهمیت فراوا ن دارد چرا که دراین نواحی اغلب بارندگی اندک است و در سالهای خشکسالی بعلت کاهش ورود سیستمهای باران زا به این نواحی مقادیر بارش بسیار کاهش می یابد . این مناطق در چنین سالهایی به شدت آسیب می بینند . چاهها و قناتها خشک می شوند. به تبع آن کشاورزان و ساکنین این مناطق آسیب جدی می بینند و بسیاری مجبور به ترک خانه و کاشانه خود می شوند . حال اگر قبل از بروز خشکسالی ، نقاط حساس مشخص شوند درزمان مواجه شدن با خشکسالی با برنامه ریزی مناسب می توان بهتر به مقابله با آن پرداخت و درعین حال که هزینه مدیریت ریسک بسیار پائین ترازمدیریت بحران می باشد.

منابع :
۱- خزایی ، م ، ر. پیش بینی شدت خشکسالی و کمبود جریان – مطالعه موردی ؛ استان کرمانشاه ، رودخانه قره سو – پایان نامه کارشناسی ارشد . دانشگاه علم وصنعت ایران . ۱۳۸۰
۲- فرج زاده ، م. طرح اقدام ملی بیابان زدایی و تعدیل اثرهای خشکسالی درکشور . اولین کنفرانس ملی بررسی راهکارهای مقابله با کم آبی و خشکسالی ، کرمان . ۱۳۷۹
علی اکبر صفدری

منبع : کویر ایران